WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH W WIEKU 3-6 LAT

WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH W WIEKU 3-6 LAT PORADNIK dl rodziców, opiekunów i terpeutów Szymon Godw

Spis treści Wstęp...3 Wczesne wspomgnie rozwoju dzieck prwo i podstwowe określeni.4 Przychodzę n świt i odkrywm rozwój dzieck w wieku 0 6 lt...8 Kiedy dziecko idzie krętą drogą trudności rozwojowe..11 Dignoz we wczesnym wspomgniu rozwoju..17 Skrbiec terpeuty przegląd form terpii i metod wsprci rozwoju dzieci... 23 Współprc z rodziną... 37 Zkończenie... 38 Bibliogrfi... 38 Aneks... 40 2

Wstęp Pordnik ten kieruję głównie do rodziców i nuczycieli orz terpeutów. Oprcownie to nie wyczerpuje w pełni przedstwionych zgdnień, jest z złożeni wstępem do prcy dl osób chcących wspierć rozwój młych dzieci. W pierwszej części pordnik zostł opisn problemtyk terminologiczn i uwrunkowni prwne wczesnego wspomgni rozwoju dzieck, rozwój dzieck do 6 roku życi orz trudności rozwojowe. W dlszej części schrkteryzowno wybrne formy terpii i metody wsprci rozwoju, pordy związne z dignozą funkcjonlną orz współprcą z rodzicmi. W neksie, w złączniku nr 5, znjduje się list proponownych lektur z zkresu będącego przedmiotem rozwżń. W pordniku zwrócono szczególnie uwgę n zgdnieni, które w przekonniu utor są stosunkowo mniej powszechnie znne, wrte jednocześnie uwgi; dotyczy to przede wszystkim stosownych metod wsprci rozwoju orz problemtyki dignozy funkcjonlnej dzieci, w tym dignozy środowisk rodzinnego. 3

Wczesne wspomgnie rozwoju dzieck prwo i podstwowe określeni Określenie wczesne wspomgnie rozwoju dzieck (WWRD) jest stosunkowo nowe w literturze przedmiotu, często zestwine lub wręcz utożsmine z pojęciem wczesnej interwencji. Njpełniej definicję WWRD wydje się prezentowć J. Rfł-Łuniewsk, któr uwż że wczesne wspomgnie rozwoju dzieck to interdyscyplinrne podejście, umożliwijące objęcie specjlistyczną opieką dzieck i jego rodziny. To holistycznie dziłni mjące n celu pobudznie i stymulownie psychoruchowego i społecznego rozwoju dzieck od chwili wykryci pierwszych sygnłów nieprwidłowego funkcjonowni do podjęci nuki w szkole. 1 B. Mrcinkowsk zwrc uwgę n fkt, że wspomgnie jest procesem dynmizowni czynników sprzyjjących rozwojowi i nleży go rozptrywć jko jeden z pierwszych etpów rehbilitcji osób niepełnosprwnych, prowdzącej do uzyskni w dorosłym życiu utonomii Wspomgnie rozwoju nleży rozptrywć w kontekście systemowym. 2 Z kolei interwencj to termin jednoznczny, wskzujący n ktywność polegjącą n wtrącniu się, włączniu się w jkąś sprwę w celu wniesieni zminy. Nieprwidłowości w rozwoju obserwowne u dzieci stnowią włśnie tką sytucję, w której nleży interweniowć, by nie dopuścić do jej nieodwrclności, bądź łgodzić skutki zburzeń njtrudniejszych pozostwijących piętno n cłe życie 3. Interwencj w rozumieniu psychopedgogicznym jest specyficznym kontktem terpeutycznym ogrniczonym w czsie (do kilku, kilkunstu spotkń), skoncentrownym n konkretnym problemie, którego 1 J. Rfł-Łuniewsk: Wczesne wspomgnie rozwoju dzieck w polskim prwie oświtowym. ORE, Wrszw. 2 B. Mrcinkowsk: Wczesne wspomgnie rozwoju dzieck z niepełnosprwnością sprzężoną. W: Wczesne wspomgnie rozwoju dzieck z uszkodzonym wzrokiem z dodtkowymi niepełnosprwnościmi. Red. G. Wlczk. Wyd. MENiS, Wrszw 2005. 3 B. Cytowsk: Ide wczesnej interwencji i wspomgni rozwoju młego dzieck. W: B. Cytowsk, B. Winczur: Wczesn interwencj i wczesne wspomgnie rozwoju młego dzieck. Impuls, Krków 2008. 4

głównym celem może być zpewnienie poczuci bezpieczeństw, wsprcie emocjonlne, pomoc w prcy nd lękiem. 4 Zsdnicze funkcje WWR: dignozując dotycząc wczesnego określeni poziomu funkcjonowni dzieck; rozpoznnie kliniczne; stymulcyjn terpeutyczn, obejmując wielospecjlistyczne wsprcie rozwoju dzieck i jego rodziny, profilktykę orz rehbilitcję i kompenscję; informcyjn. 5 Edukcj i wsprcie rozwoju dzieci o specjlnych potrzebch edukcyjnych jest oprte m.in. n nstępujących ktch prwnych: Konstytucj RP, Powszechn Deklrcj Prw Człowiek, Konwencj o prwch dzieck, Świtow deklrcj edukcji dl wszystkich, Stndrdowe zsdy wyrównywni szns osób niepełnosprwnych, Deklrcj z Slmnki związn z zlecenimi dl dziłń w zkresie specjlnych potrzeb edukcyjnych, Deklrcj Mdryck, Ustw o systemie oświty z dni 7 wrześni 1991 r., z późniejszymi zminmi (Dz. U. z 2004 r. Nr 256 poz. 2572), Ustw MEN z dn. 23 sierpni 2001r. (Dz. U. nr 111 poz. 1194) tzw. ustw czyszcząc, dotycząc wczesnego wspomgni, Akty wykonwcze w formie rozporządzeń zmieninych lub nowelizownych co kilk lt, w szczególności rozporządzenie Ministr Edukcji Nrodowej z dni 11 pździernik 2013 r. odnośnie orgnizcji wczesnego wspomgni rozwoju dzieci (Dz. U. poz.1257). 4 5 http://www.interwencjkryzysow.pl/o-kryzysie-i-interwencji; dostęp: 01.2014. J. Rfł-Łuniewsk: Wczesne wspomgnie rozwoju dzieck w polskim prwie oświtowym. ORE, Wrszw. 5

Miejsce orgnizcji pomocy WWR jest orgnizowne njczęściej w przedszkolu, w tym w plcówkch specjlnych, w innych formch wychowni przedszkolnego, w ośrodkch, o których mow w rt. 2 pkt 5 ustwy z dni 7 wrześni 1991 r. o systemie oświty, orz w publicznej i niepublicznej pordni psychologiczno-pedgogicznej, w tym pordni specjlistycznej, jeżeli mją one możliwość relizcji wskzń zwrtych w opinii o potrzebie wczesnego wspomgni rozwoju dzieck, w szczególności dysponują środkmi dydktycznymi i sprzętem, niezbędnymi do prowdzeni tkiego wspomgni. Zjęci w rmch WWR, zwłszcz z dziećmi, które nie ukończyły trzeciego roku życi, mogą być prowdzone tkże w domu rodzinnym. 6 Zespół wczesnego wspomgni Zespół WWR jest orgnizowny przez zrządzjącego dyrektor, odpowiednio przedszkol, szkoły, ośrodk lub pordni, lub osobę kierującą inną formą wychowni przedszkolnego. W skłd zespołu wchodzą osoby posidjące przygotownie do prcy z młymi dziećmi o zburzonym rozwoju psychoruchowym, w tym: pedgog z kwlifikcjmi dekwtnymi do niepełnosprwności dzieck, w szczególności: oligofrenopedgog, tyflopedgog lub surdopedgog; psycholog; logoped; inni specjliści dobór kdry jest uwrunkowny potrzebmi dzieck i jego rodziny. Zdni zespołu: ustlenie kierunków i hrmonogrmu dziłń w zkresie wczesnego wspomgni i wsprci rodziny dzieck; koopercj z innymi podmiotmi (m.in. lecznicą, zkłdem pomocy społecznej) w celu zpewnieni dziecku rehbilitcji, terpii lub innych form pomocy, stosownie do jego potrzeb; 6 Rozporządzenie Ministr Edukcji Nrodowej z dni 11 pździernik 2013 r. Źródło: http://bip.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=rticle&id=2029:rozporzdzenie-ministredukcji-nrodowej-z-dni-11-pdziernik-2013-r-w-sprwie-orgnizowni-wczesnego-wspomgnirozwoju-dzieci&ctid=26:kty-prwne-obowizujce&itemid=49 6

stworzenie i relizcj indywidulnego progrmu wczesnego wspomgni, z uwzględnieniem dziłń wspomgjących rodzinę dzieck w zkresie relizcji progrmu, koordynowni dziłń specjlistów prowdzących zjęci z dzieckiem orz ocenini postępów dzieck; nlizownie skuteczności pomocy udzielnej dziecku i jego rodzinie, wprowdznie zmin w indywidulnym progrmie wczesnego wspomgni, stosownie do potrzeb dzieck i jego rodziny, orz plnownie dlszych dziłń w zkresie wczesnego wspomgni. 7 Współprc z rodziną dzieck musi obejmowć: pomoc udzieloną prwnym opiekunom w zkresie ksztłtowni zchowń pożądnych w kontktch z dzieckiem: wzmcninie więzi emocjonlnej pomiędzy rodzicmi i dzieckiem, rozpoznwnie zchowń dzieck i utrwlnie włściwych rekcji n te zchowni; pordnictwo, edukcję i reedukcję orz prowdzenie konsultcji w zkresie prcy z dzieckiem; instruktż w zkresie dostosowni wrunków w środowisku domowym do potrzeb dzieck orz dotyczący pozyskni i wykorzystni w prcy z dzieckiem odpowiednich środków dydktycznych i niezbędnego sprzętu. 8 Kurtelę nd prcą grupy sprwuje jk powiedzino wcześniej dyrektor (kierownik) plcówki, lbo osob przez niego upowżnion. Zespół m obowiązek dokłdnie dokumentowć cłą swoją prcę w rmch indywidulnego progrmu wczesnego wspomgni. Zjęci trwją od 4 do 8 godzin w miesiącu w zleżności od potrzeb i możliwości dzieck. Prowdzone są indywidulnie (wrz z rodziną; po ukończeniu trzeciego roku życi dziecko może uczestniczyć w zjęcich grupowych, orgnizownych dl 2 3 dzieci (wrz z rodziną). 7 8 Tmże. Tmże. 7

Zkres wczesnego wspomgni rozwoju może być związny z stymulcją: ksztłtowni mowy i język, rozwoju motorycznego, stymulcji polisensorycznej, orientcji przestrzennej, usprwnini zmysłu słuchu i wzroku, prwidłowej komunikcji, zdolności smoobsługi, funkcjonowni utonomicznego i nwiązywni prwidłowych relcji w środowisku. Przychodzę n świt i odkrywm rozwój dzieck w wieku 0 6 lt W podrozdzile tym zostną przedstwione podstwowe informcje z zkresu rozwoju dzieci do 6 roku życi w obszrch: fizycznym, psychomotorycznym, mowy, emocjonlnym i społecznym. Rozwój fizyczny, w szczególności wzrost (długość), ms, zbrwienie skóry, obwód głowy czy kltki piersiowej są istotnymi, pierwszymi wyzncznikmi prwidłowego rozwoju. Normy rozwojowe dl chłopców i dziewcząt znjdują się w neksie, w złączniku nr 1. W tbeli zmieszczonej poniżej przedstwiono kompetencje i czynności psychomotoryczne, jkie dzieci osiągją w pierwszych 36 miesiącch życi; mją one jednk chrkter orientcyjny, poniewż mogą występowć różnice osobnicze, niezwiązne z występowniem stnów ptologicznych u poszczególnych dzieci. Tbel 1. Rozwój psychomotoryczny dzieck Wiek Czynności ruchowe (miesiące) 1 reguje n dźwięk wykonuje ruchy ssni unosi główkę w pozycji n brzuchu zcisk rękę n przedmiocie 2 uśmiech się odwrc głowę w kierunku dźwięku Inne czynności okzuje zdowolenie przy krmieniu wodzi oczmi z świtłem rozpoczyn proste zbwy przedmiotmi wydje pojedyncze dźwięki 8

3 utrzymuje grzechotkę w ręku śledzi przedmiot wydje rtykułowne dźwięki leżąc n brzuchu, opier się n przedrmionch, unosząc głowę porusz dynmicznie nogmi 4 przewrc się z boku n plecy i z pleców n bok sięg ręką do przedmiotu odpowid dźwiękiem, gdy się do niego przemwi 5 utrzymuje głowę bez wysiłku chwyt dłonią bwi się zbwkmi podciągne z ręce, potrfi usiąść 6 sięg nogmi do ust siedzi, trzymjąc się chwyt przedmioty jedną ręką otwier ust n widok jedzeni 7 siedzi trzymne pod pchmi podskkuje pełz n brzuchu 8 pełz w przód siedzi smo bez podprci umie usiąść smo trzym plcmi 9 rczkuje pewnie siedzi zczyn stwić pierwsze kroki z podtrzymniem 10 stje smodzielnie, trzymjąc się 11 12 stje bez podprci podnosi zbwki, kucjąc śledzi poruszjące się obrzy ożywi się n widok ludzi śmieje się głośno odróżni rodziców rozpoznje swoje odbicie w lustrze zczyn sylbizowć szuk schownej zbwki je łyżeczką komunikuje potrzebę ktywnych kontktów z dorosłymi wyrzuc zbwki z łóżk smo potrfi zjeść np. kwłek wfl reguje lękiem n obce osoby reguje n imię, nślduje ruchy rozumie proste poleceni podje zbwki pije z kubk wskzuje nzwny przedmiot 9

chodzi trzymne z rękę lub kilk kroków smo wkłd mniejsze przedmioty do większych, otwier pudełk 15 smodzielnie chodzi posługuje się łyżeczką, zn swoje imię, otwier pudełk i szufldy trzym kubek 18 trzymne z rękę wchodzi po pokzuje części cił schodch wspin się n krzesł 21 bieg sygnlizuje potrzeby fizjologiczne 24 siedzi przy stole słuch opowidń kopie piłkę 36 rzucjąc i kopiąc nie trci tworzy budowle równowgi bieg i poskkuje przy dwuwymirowe. 9 muzyce Rozwój mowy Zrz po urodzeniu krzyk dzieck jest mło zróżnicowny, wydwne dźwięki mją chrkter krótki i grdłowy. W drugim miesiącu życi rozpoczyn się okres gruchni, dźwięki dzieck mją chrkter brdziej zróżnicowny. Około czwrtego miesiąc życi nstępuje przygotownie do wypowidni sylb, powiększ się zsób smogłosek. Od 9 10 miesiąc życi możn zobserwowć gesty wskzywni plcmi, rozumienie prostych słów, usłyszeć słow zbudowne z sylb. Około pierwszego roku życi dziecko może smodzielnie wypowidć wyrzy, rozumieć proste poleceni orz identyfikowć nzwy przedmiotów, jest w stnie powtrzć proste słow i wyrzy wypowidne przez inną osobę. W drugim roku życi dziecko powinno posługiwć się nzwmi czynności, przedmiotów itp.; rozpoczyn się etp rozumieni prostych zdń, poszerz się zsób słownik rozuminego i wypowidnego, ksztłtuje się zdolność procesów uwgi. W trzecim roku życi nstępuje stosunkowo szybki rozwój: fonetyczno-fonologiczny, konstrukcji skłdni (różne typy zdń), sprwności w komunikcji orz poszerz się zsób słownictw. 9 Tbel stworzon n podstwie: http://www.zdrowie.med.pl/nsze_dzieci/ndzieci_02.html, http://www.mluchy.pl/tbele/11-tbel-psychomotorycznego-rozwoju-dzieck 10

W wieku czterech lt dziecko powinno swobodnie budowć zdni złożone i rozwinięte, tworzyć mniej neologizmów, częściej używć przysłówków i przymiotników, zdwć corz więcej pytń. W wieku pięciu sześciu lt powinno mieć w pełni uksztłtowny system fonetyczno-fonologiczny, powinn też pojwić się umiejętność nrrcyjn orz początki wiedzy metjęzykowej. 10 Rozwój społeczny Do około trzeciego miesiąc życi dziecko powinno regowć mimiką n twrze osób dorosłych, skupić n nich uwgę, n uśmiech odpowidć uśmiechem. Między czwrtym ósmym miesiącem życi dziecko powinno rozwinąć umiejętność okzywni negtywnych rekcji n obce osoby orz n brk mtki, tkże poszerzyć zsób przeżywnych emocji. Do pierwszego roku życi dziecko powinno przejwić zchowni intencjonlne, opnowć wskzywnie plcem, zpoczątkowć interkcje z innymi osobmi. W drugim roku życi wzrst zinteresownie rówieśnikmi, pojwi się odrębność włsnego j; to czs identyfikcji nowych uczuć i intensywnego używni język w relcjch z innymi. Około trzeciego roku życi dziecko może zcząć przyswjć reguły i zsdy społeczne, od czwrtego roku życi powinno opnowć zdolność do udziłu w grch z zsdmi, w ktywnościch temtycznych, kontrolowć ekspresję, przestrzegć zsd pnujących w dnej grupie. W wieku pięciu sześciu lt powinno umieć współdziłć, posidć poczucie tożsmości płciowej, poszukiwć utorytetów nie tylko w rodzicch; powinien nstępowć rozwój morlny. 11 W ciągu osttnich kilku lt szeroko prowdzon jest dyskusj społeczn związn z obowiązkowymi szczepienimi. Corz większy odsetek rodziców nie szczepi swoich dzieci, co jest wiązne z przekonniem o dużej szkodliwości szczepionek. N dziś, z prwnego punktu widzeni, rodzice nie mją żdnej lterntywy; wszystkie dzieci muszą być poddne obowiązkowym szczepieniom ochronnym: noworodek: gruźlic, BCG, WZW B 1 dwk; 2 miesiąc życi: wzw B 2 dwk, DTP 1 dwk, Hib 1 dwk; 3 4 miesiąc życi: DTP 2 dwk, Hib 2 dwk, polio IPV 1 dwk; 10 J. Cieszyńsk, M. Korendo: Wczesn interwencj terpeutyczn. Stymulcj rozwoju dzieck od noworodk do 6 roku życi. Wyd. Edukcyjne, Krków 2007. 11 Tmże. 11

5 6 miesiąc życi: DTP 3 dwk, Hib 3 dwk, polio IPV 2 dwk; 7 miesiąc życi: WZW B 3 dwk; 13 14 miesiąc życi: odr, śwink, różyczk 1 dwk; 16 18 miesiąc życi: DTP 4 dwk, Hib 4 dwk, polio IPV 3 dwk; 6 rok życi: DTP 1 dwk przypominjąc, polio OPV; 10 rok życi: odr, śwink, różyczk 2 dwk przypominjąc. Kiedy dziecko idzie krętą drogą trudności rozwojowe W podrozdzile tym zostną opisne njczęściej występujące zburzeni psychiczne i zchowni, z którymi możn spotkć się w rmch prcy WWRD (schrkteryzowne w ICD 10 12 orz DSM V), orz ich główne kryteri dignostyczne wrz z przyczynmi. Szczegółowy spis zburzeń ICD -10 znjduje się w neksie, w złączniku nr 4. Niepełnosprwność intelektuln Międzynrodow klsyfikcj chorób i problemów zdrowotnych podje, że niepełnosprwność intelektuln jest stnem zhmowni lub niepełnego rozwoju umysłu, które chrkteryzuje się zwłszcz uszkodzeniem umiejętności ujwnijących się w okresie rozwoju i skłdjących się n ogólny poziom inteligencji, to jest: zdolności poznwczych, mowy, ruchowych i społecznych 13. Inn typologi zburzeń, stworzon przez Amerykńskie Towrzystwo Psychitryczne DSM-V przedstwi trzy kryteri niepełnosprwności intelektulnej zprezentowne w tbeli poniżej. Tbel 2. Kryteri niepełnosprwności intelektulnej według DSM V Kryterium A Deficyty w zkresie ogólnych zdolności umysłowych, tkich jk: rozumownie, rozwiązywnie problemów, plnownie, myślenie bstrkcyjne, wydwnie osądów, zdobywnie wiedzy w systemie edukcyjnym, jk i przez doświdczeni. Niepełnosprwność intelektuln 12 13 ICD 10 to Międzynrodow Klsyfikcj Chorób i Problemów Zdrowotnych utworzon przez Świtową Orgnizcję Zdrowi w celu m.in. systemtyzcji i stworzeni kryteriów dignostycznych problemów zdrowotnych ludzi. Jej odpowiednikiem w zkresie zburzeń psychicznych w USA jest klsyfikcj DSM V stworzon przez Amerykńskie Towrzystwo Psychitryczne. Klsyfikcj zburzeń psychicznych i zburzeń zchowni w ICD-10. Red. S. Pużyński, J. Wciórk. Veslius, Wrszw 1998, s. 189. 12

wymg obniżeni sprwności intelektulnej około dw lub więcej odchyleń stndrdowych w ilorzie inteligencji, I.I (Intelligence Quotient, IQ) poniżej średniej populcyjnej dl dnej grupy wiekowej i kulturowej, co jest wynikiem ilorzu około 70 lub poniżej, mierzonego indywidulnymi, stndryzownymi, kulturowo odpowiednimi testmi psychologicznymi. Kryterium B Deficyty w ogólnych zdolnościch umysłowych upośledzją funkcjonownie w porównniu z dekwtną grupą wiekową i kulturową przez ogrniczeni w udzile i istnieniu w jednym lub więcej spektch codziennej ktywności, tkich jk: komunikcj, udził w życiu społecznym, funkcjonownie w szkole i prcy, osobnicz niezleżność w środowisku domowym i otoczeniu społecznym. Ogrniczeni skutkują w konieczności wsprci w szkole, prcy i smodzielnym życiu. Niepełnosprwność intelektuln chrkteryzuje się znczącym upośledzeniem w funkcjonowniu przystosowwczym. Zchowni dptcyjne mierzone są z pomocą zindywidulizownych, wystndryzownych, odpowiednich kulturowo testów psychometrycznych. Kryterium C Początek wystąpieni zburzeni w okresie rozwojowym. Źródło: Americn Psychitric Assocition. DSM-V Development. Updte Jnury 26, 2011; www.dsm5.org/ Pges/Defult.spx. Z: K. Bobińsk, P. Głecki: Rys historyczny, terminologi, definicj, nozologi, kryteri rozpoznwni niepełnosprwności intelektulnej. W: Niepełnosprwność intelektuln etioptogenez, epidemiologi, dignoz, terpi. Red.: K. Bobińsk, T. Pietrs, P. Głecki. Wyd. Coninuo, Wrocłw 2012, s.32 33. Zburzeni rozwoju psychicznego Specyficzne zburzeni rozwoju mowy i język są związne z upośledzeniem prwidłowych wzorców (od wczesnych stdiów rozwoju) nbywni umiejętności językowych. Nie wiąże się ich bezpośrednio z zburzenimi sfery czuciowej, upośledzeniem umysłowym, zburzenimi neurologicznymi, nieprwidłowościmi mechnizmów mowy ni czynnikmi środowiskowymi. Zburzeni te wpływją często n trudności w nbywniu umiejętności czytni orz zburzeni zchowni i emocji. Nleżą do nich zburzeni ekspresji mowy, rozumieni mowy, nbyt fzj z pdczką (zespół Lndu-Kleffner) orz inne zburzeni rozwoju mowy i język. 14 14 Tmże. 13

Specyficzne zburzeni rozwoju umiejętności szkolnych obejmują m. in. problemy z czytniem, umiejętności rytmetyczne, nlizy dźwiękowo-literowej. 15 Specyficzne zburzeni rozwoju funkcji motorycznych określne są n podstwie wystndryzownych nrzędzi koordyncji ruchów subtelnych i grubych. 16 Cłościowe zburzeni rozwojowe obejmują m.in. utyzm dziecięcy, utyzm typowy, Zespół Rett, zburzeni hiperkinetyczne z towrzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchmi stereotypowymi, Zespół Asperger orz inne zburzeni rozwojowe. Autyzm chrkteryzuje się nieprwidłowym funkcjonowniem w zkresie co njmniej jednej ze sfer, obejmujących: jkościowe nieprwidłowości w interkcjch społecznych, zburzeni w zkresie porozumiewni się i kontktów interpersonlnych, schemtyczne, często ubogie wzorce zchowni i ktywności orz inne jkościowo zinteresowni. W przypdku utyzmu dziecięcego objwy te muszą pojwić się przed ukończeniem trzeciego roku życi; w przypdku utyzmu typowego nieprwidłowości ujwniją się po trzecim roku życi; może się również pojwić nietypow symptomtologi. 17 Zespół Rett chrkteryzuje się prwidłowym rozwojem do ok. piątego miesiąc życi, po tym okresie nstępuje spowolnienie wzrostu głowy, utrt nbytych celowych umiejętności ruchu rąk (między 5 30 miesiącem życi), upośledzenie ekspresji i rozumieni język, pojwi się niepełnosprwność ruchow, stereotypie ruchowe rąk. Zespół Asperger chrkteryzuje się: zburzenimi relcji społecznych (podobnie jk utyzm), wyizolownymi, szczególnymi zinteresownimi, brkiem klinicznych objwów opóźnieni w zkresie rozwoju czynności poznwczych, język mówionego i rozuminego, zchownimi dptcyjnymi i prwidłowo rozwiniętym do trzeciego roku życi zinteresowniem środowiskiem. 18 15 16 17 18 Tmże. Tmże. Tmże. Tmże. 14

Zburzeni zchowni i emocji Zburzeni zchowni i emocji mją swój początek w dzieciństwie orz w wieku młodzieńczym; obejmują zburzeni: hiperkinetyczne, zchowni, emocji, funkcjonowni społecznego, rozpoczynjące się zwykle w dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym, tiki orz zburzeni innego typu. 19 Zburzeni hiperkinetyczne (ADHD) cechują się problemmi w zkresie trzech sfer, które występują w różnych sytucjch życiowych i są obserwowne co njmniej 6 miesięcy; zlicz się do nich: ndmierną ktywność (m.in. niepokój ruchowy, rozbiegnie, hłśliwość), impulsywność (m.in. przeszkdznie innym, ndmiernie częste wypowidnie się, udzielnie odpowiedzi bez pytni), brk uwgi (m.in. częste gubienie rzeczy, brk skupieni n szczegółch, częste wrżenie, że dziecko nie słyszy kierownych do niego komuniktów, upośledzon orgnizcj dziłń i czynności). Zburzeni zchowni są związne z łmniem norm społecznych, podstwowych prw innych osób dekwtnie do wieku i obserwowne co njmniej przez 6 miesięcy. Obejmują m.in. kłótnie, kłmstw, wybuchy niekontrolownej złości, mściwość, złośliwości, drżliwość, okrucieństwo wobec zwierząt, krdzieże, celowe ktywności mjące wzbudzić gwłtowne rekcje u innych, łmnie nrzuconych reguł. Zburzeni te mogą być ogrniczone do środowisk rodzinnego, przebiegć z nieprwidłowym procesem socjlizcji, mogą mieć chrkter opozycyjno-buntowniczy. Zburzeni emocjonlne związne są njczęściej z występowniem: lęku seprcyjnego, zburzeń lękowych w postci fobii w dzieciństwie, lęków społecznych w dzieciństwie, zburzeń związnych z rywlizcją w rodzeństwie. Zburzeni funkcjonowni społecznego obejmują mutyzm wybiórczy, rektywne zburzeni przywiązni w dzieciństwie, zburzeni selektywności przywiązni w dzieciństwie. 19 Tmże. 15

Tiki są ngłymi, szybkimi i nwrcjącymi niekontrolownymi woklizcjmi lub ruchmi; mogą mieć chrkter przewlekły lub przemijjący. Do innych zburzeń zchowni i emocji rozpoczynjących się w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym możn zliczyć tkże moczenie mimowolne nieorgniczne, znieczyszcznie się kłem nieorgniczne, zburzeni odżywini lub pici, stereotypie ruchowe, jąknie orz mowę bezłdną. 20 Przyczyny niepełnosprwności orz zburzeń psychicznych Istnieje wiele typologii przyczyn występowni niepełnosprwności. Przyczyny dzielone są n: dziedziczne (genetyczne, endogenne) orz czynniki środowiskowe, dziłjące n zrodek, płód i dziecko w pierwszych ltch rozwoju. 21 Czsmi dzieli się te czynniki n społeczno-ekonomiczne i środowiskowe, urzy, infekcje i ztruci orz przyczyny biologiczne. Poglądy n etiologię niepełnosprwności zmieniją się dynmicznie n przestrzeni lt wrz z rozwojem nuk medycznych i dostępnych nrzędzi technicznych. Stąd mogą wynikć różnice między strszymi oprcownimi (Z Sękowsk, J. Wyczesny czy Clrke A.&M.), nowszymi; dltego njsłuszniejsze wydje się zprezentownie njnowszych publikcji poświęconych temu temtowi. Amerykńskie Stowrzyszenie Niepełnosprwności Intelektulnej i Rozwojowej dzieli przyczyny niepełnosprwności n trzy grupy w zleżności od czsu występowni: przed urodzeniem w okresie rozwoju płodowego (czynniki genetyczne, ztruci, toksyny, choroby płodu i mtki, m.in. różyczk, gryp, toksoplzmoz, kił, półpsiec, opryszczk, tkże urzy, wdy żywieniowe, zkżenie i inne); okołoporodowe (urzy, skrjne wcześnictwo, zmrtwic, niedotlenienie i niedokrwienie OUN i inne); poporodowe ( ztruci, toksyny, choroby, infekcje, urzy, wdy żywieniowe, zkżenie, czynniki środowiskowe i inne). 22 20 21 22 Tmże. Z. Sękowsk: Wprowdzenie do pedgogiki specjlnej. WSPS, Wrszw 1985, s.217 D.D. Smith: Pedgogik specjln podręcznik kdemicki. PWN. Wrszw 2008. 16

Współczesne oprcowni skupiją się często n przyczynch, które mogą być zobserwowne we wszystkich trzech okresch; są to m.in. czynniki genetyczne, toksyny, trumy. Istnieje wiele przyczyn genetycznych mogących determinowć niepełnosprwność. Nukowcy odkryli jk dotąd pond 500 tkich czynników. Do njczęściej cytownych (w szczególności związnych z niepełnosprwnością intelektulną) nleżą: Zespół łmliwego chromosomu X njczęstsz przyczyn genetyczn niepełnosprwności intelektulnej; dzieci z tym zespołem chrkteryzuje opóźniony rozwój mowy, impulsywność, zburzeni uwgi, wydłużon twrz, symetryczn czszk, wydtn żuchw i wysokie czoło. Fenyloketonuri genetyczne upośledzenie możliwości metbolizowni fenylolniny, które nieleczone powoduje uszkodzenie OUN i oligofrenię. Zespół Prder-Willego różnej wielkości delcj długiego rmieni 15 chromosomu przekzywnego przez ojc; chorego chrkteryzuje niski wzrost, hipogondyzm, zmniejszone npięcie mięśniowe, nieobliczlne zchowni gresywne i gwłtowne, drżliwość, zez, wysoki próg odczuwni bólu, hiperfgi. Zespół Angelmn związny z mikrodelcją n mtczynym chromosomie 15; twrz llkowt, wysunięty język, o wiele mniejsze możliwości posługiwni się mową w stosunku do globlnej niepełnosprwności. Zespół Smith-Mgenis mikrodercj krótkiego rmieni chromosomu 17; chory chrkteryzuje się problemmi ze snem, smouszkodzenimi, czsmi ndktywnością i problemmi z koncentrcją uwgi, brkiem wyrźnych zmin fenotypowych. Zespół miuczeni kot częściow delecj krótkiego rmieni chromosomu 5; chorzy wydją chrkterystyczny krzyk przechodzący w miuczenie; pojwiją się stereotypie ruchowe i ndwrżliwość n dźwięk. Zespół Noonn uszkodzenie w długim rmieniu chromosomu 12; chrkterystyczn dysmorfi twrzy, niskorosłość, koślwość łokci, deformcje mostk. Zespół XXY drżliwość, wybuchowość, opóźniony rozwój mowy, sprwinie wielu trudności wychowwczych. Zespół Lesch-Nyhn wrodzone zburzenie przeminy puryn; chrkterystyczne 17

dl chorych są smouszkodzeni, drżliwość; pojwi się zespół niedowłdu spstycznego czterokończynowego. 23 Toksyny są czynnikiem mogącym oddziływć zrówno w okresie prentlnym, jk i postntlnym. Do njlepiej zidentyfikownych toksycznych powodów niepełnosprwności nleżą lkohol (lkoholowy zespół płodowy, lkoholowy efekt płodowy), ztruci ołowiem (frby, odpdy przemysłowe, wycofn ze sprzedży benzyn ołowiow), pestycydy, rtęć orz inne odpdy poprzemysłowe. Do środowiskowych czynników wpływjących n problemy dzieci możn zliczyć m.in.: zniedbywnie psychospołeczne (izolcj, mltretownie, brk odpowiedniej stymulcji bodźcowej, niewystrczjąc opiek), błędy opiekuńczo-wychowwcze rodziny, dyskrymincję i uprzedzeni, problemy osobiste rodziców (somtyczne, psychiczne), rozpd rodziny. Dignoz we wczesnym wspomgniu rozwoju W języku greckim dignoz ozncz: rozróżnienie, osądznie. Początkowo określenie to było wiązne z ustlniem ptologicznego stnu orgnizmu, z czsem zczęło ono oznczć ogólnie określnie stnu zdrowi dnej osoby. Zdniem dziłń dignostycznych w zkresie pedgogiki i psychologii jest szcownie ktulnej sytucji (m.in. stnu zdrowi), możliwości człowiek, jego ogrniczeń, wyjśnienie genezy zstnego stnu rzeczy orz możliwości zmin. 24 Dignoz funkcjonln będąc wprowdzeniem do prcy w rmch wczesnego wspomgni rozwoju powinn opierć się n: obserwcji dzieck podczs: swobodnej ktywności, celowych zdń; nlizie swobodnych wytworów ktywności dzieck; 23 24 J. Komender: Upośledzenie umysłowe - niepełnosprwność intelektulną. W: Psychitri dzieci i młodzieży. Red. I. Nmysłowsk PZWL. Wrszw 2004. E. Jrosz, E. Wysock: Dignoz psychopedgogiczn. Podstwowe problemy i rozwiązni. Żk, Wrszw 2006. 18

stosowniu znormlizownych nrzędzi dignostycznych (m.in. testów psychologicznych, pedgogicznych); wywidzie i rozmowie psychopedgogicznej z członkmi rodziny dzieck; obserwcji środowisk domowego; informcji uzysknej od innych specjlistów. Do prwidłowego przeprowdzeni dignozy psychopedgogicznej konieczne są nstępujące elementy: kompetentny dignost posidjący dekwtny zsób wiedzy i umiejętności orz doświdczeni dignostycznego; dekwtne nrzędzi dignostyczne; motywcj do współprcy ze strony rodziny; odpowiednie wrunki orz wystrczjący czs trwni bdni. Odpowiednie wrunki dignozy to przede wszystkim włściwe wrunki loklowe: ciche pomieszczenie, neutrlne brwy ścin, dobre nsłonecznienie, wystrczjąc ilość miejsc do prowdzeni dilogu z rodzicmi orz swobodnej obserwcji dzieck. Czs trwni dignozy powinien być dostosowny do możliwości dzieck i jego rodziny (jednostkowe sesje) orz potrzeb dignostycznych wymgjących wykonni prwidłowego różnicowni (w wielu przypdkch istnieją ogrniczeni nrzucone ustwowo dotyczące ilości sesji dignostycznych, co nie w kżdym przypdku jest z korzyścią dl dzieck). Motywcj do współprcy ze strony poszczególnych członków rodziny jest różn; nleży pmiętć, iż tylko pełn dignoz cłej rodziny dje kompletny obrz środowisk domowego, w jkim funkcjonuje dziecko. Nie nleży przeprowdzć ztem dignozy bez uwzględnieni kontekstu społecznego rodzinnego. Opór ze strony niektórych członków rodziny jest nturlnym mechnizmem obronnym. Njczęściej spotykne to: projekcj przerzucnie swoich uczuć n kogoś, przypisnie włsnego, niekceptownego impulsu innej osobie; introjekcj przyjęcie cudzych myśli, uczuć, uznnie ich z swoje; retrofleksj zwrcnie uczuć do kogoś do siebie; defleksj zmist przeżywni uczuć do obiektu przejwinie uczuć 19

zstępczych lub znjdownie obiektu zstępczego; konfluencj zlnie się z drugą osobą, otoczeniem, ztrcie grnic, rozproszenie swojej odpowiedzilności z swoje czyny; wyprcie; zprzeczenie ignorownie bodźc zgrżjącego lub wzbudzjącego lęk ;( rzeczywistością (konflikt pomiędzy impulsmi id i frustrującą je sublimcj przesunięcie popędowego celu n zgodny z kceptcją społeczną; regresj powrót do zchowni chrkterystycznego dl wcześniejszego okresu rozwojowego. 25 Objwy oporu ze strony dorosłego to: zmin temtu rozmowy, długie milczenie, zmniejszenie głębokości i konkretności wypowiedzi, intelektulizcj, zmin sposobu mówieni, zpominnie pytni, pustk w głowie, objwy somtyczne, czynny tk, świdome kłmstwo, otwrt odmow. Z oporem możn sobie rdzić m. in. poprzez przeformułownie pytni, informcje zwrotne n temt zchowni, prfrzownie, udzielnie dodtkowych informcji, prośbę o konkretyzcję wypowiedzi, rozmowę tu i terz, zznczenie roli i funkcji bdni orz wyrżenie włsnych emocji. Wywid i rozmow psychopedgogiczn są źródłem informcji ze strony rodziny n temt dzieck, jego zsobów i ogrniczeń w percepcji i interpretcji opiekunów. Podczs rozmów nleży zwrócić uwgę nie tylko n treść, le tkże n jkość prowdzonego dilogu. Wywid i rozmow mogą przebiegć w sposób kierowny lub swobodny. 26 Arkusz obserwcji dorosłych członków rodziny orz schemt wywidu znjduje się w neksie w złączniku nr 2. Przeprowdzjąc ten rodzj ktywności dignostycznych, nleży pmiętć o kilku kwestich: 1. Kontrkt: pmiętj, że nleży jsno określić, po co jest robiony wywid, kto z niego będzie mógł korzystć poz dignostą. 2. Czs wywidu i rozmowy: jednorzowo sesj nie powinn przekrczć 1 h. 3. Zdbj o tmosferę rozmowy, włściwy klimt, i poczucie bezpieczeństw (przede wszystkim swoje, emocjonlne). 25 26 K. Drt-Ruszczk: Teorie osobowości podejście psychodynmiczne i humnistyczne. W: Psychologi, Podręcznik kdemicki. Red. J. Strelu. GWP, Gdńsk 2000. E. Jrosz, E. Wysock: Dignoz psychopedgogiczn. Podstwowe problemy i rozwiązni 20