74 LIDIA LUTY ROCZNIKI NAUKOWE EKONOMII ROLNICTWA I ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH, T. 11, z. 1, 214 WPŁYW AKCESJI POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA ROZWÓJ ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO Lda Lut Katedra Statstk Matematcznej Unwerstetu Rolnczego w Krakowe Kerownk: prof. dr hab. Karol Kukuła Słowa kluczowe: rolnctwo ekologczne, model tendencj rozwojowej, prognoza Ke words: organc farmng, model of development trends, forecast S n o p s s. Dnamczn rozwój rolnctwa ekologcznego w Polsce obserwuje sę od 24 roku. Wejśce Polsk do Un Europejskej prznosło nowe mechanzm wsparca rozwoju tego sstemu gospodarowana. Celem opracowana jest przedstawene dnamk wzrostu lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch, udzału powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem oraz lczb przetwórn ekologcznch w Polsce w latach 24-212, a także wznaczene prognoz na trz kolejne lata. Do oszacowana kerunków rozwoju badanego zjawska wkorzstano metodę ekstrapolacj model tendencj rozwojowch. Ponadto, przedstawono regonalne zróżncowane Polsk pod względem wbranch cech charakterzującch rozwój rolnctwa ekologcznego. WSTĘP Rolnctwo ekologczne jest formą gospodarowana o zrównoważonej produkcj roślnnej zwerzęcej w obrębe gospodarstwa, opartej na środkach pochodzena bologcznego mneralnego, neprzetworzonch technologczne [Kozłowska 1999, s. 15]. Celem rolnctwa ekologcznego jest zwększene zdrowotnośc zem, człoweka, rośln, zwerząt tak, ab dzałał w sposób zntegrowan nepodzeln. Do zadań rolnctwa ekologcznego należ m.n.: wtwarzane żwnośc o wsokch walorach odżwczch, w odpowednej lośc, w czstm środowsku, bez sztucznch nawozów sntetcznch środków ochron rośln; wzmocnene podtrzmane ckl bologcznch w gospodarstwe; maksmalne zamknęce obegu mater w gospodarstwe; zapewnene zwerzętom gospodarskm warunków btowch zgodnch z ch potrzebam oraz oparce ch żwena na paszach własnch, z wkluczenem dodatków sntetcznch; dążene do utrzmana bogactwa gatunkowego rośln zwerząt żjącch w obrębe gospodarstwa; kształtowane pelęgnacja krajobrazu; zapewnene producentom rolnm godnego żca.
WPŁYW AKCESJI POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA ROZWÓJ ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO 75 W Polsce rolnctwo ekologczne znajduje korzstne warunk dla swego rozwoju. Przemawają za tm dobre warunk glebowe, czste środowsko naturalne, duże zasob newkorzstanej sł roboczej na ws, rodznne gospodarstwa zdolne wdajne produkować żwność [Nachtman, Żekało 29, s. 15]. Tradcje rolnctwa ekologcznego w Polsce sęgają czasów przedwojennch. W 1931 r. hraba Stansław Karłowsk w swom majątku wprowadzł bodnamczną metodę upraw. W 196 r. tę samą metodę upraw zastosował w swom gospodarstwe nż. Julan Osetek. W latach 8. XX w. popularzacją tego rolnctwa zajął sę wspólne z nż. J. Osetkem prof. Meczsław Górn. W 1989 r. utworzono perwszą organzację rolnków ekologcznch pod nazwą Stowarzszene Producentów Żwnośc Metodam Ekologcznm Ekoland. W 199 r. stowarzszene Ekoland przeprowadzło perwszą nspekcję gospodarstw nadało atest 27 gospodarstwom. W 1998 r. wprowadzono w Polsce dotacje do kosztów kontrol gospodarstw. Wówczas lczba gospodarstw ekologcznch wzrosła o 39 w stosunku do 199 r., w którm bło tlko 27 takch jednostek. W kolejnm roku wprowadzono dopłat do powerzchn upraw ekologcznch. W 21 r. ustawowo uregulowano status rolnctwa ekologcznego, wówczas gospodarstw ekologcznch bło już 1778, a powerzchna ch upraw wnosła 35 98 ha. Wejśce Polsk w struktur Un Europejskej (UE) uruchomło dodatkowe mechanzm wsperające rozwój rolnctwa ekologcznego realzowane na podstawe programu rolnośrodowskowego (PROW 24-26 27-213). Przcznło sę to do dnamcznego rozwoju tego sposobu prowadzena produkcj rolnczej. W roku akcesj Polsk do UE lczba gospodarstw wnosła 376, w tm 1683 mało certfkat. W kolejnm roku lczba gospodarstw ekologcznch, zarówno certfkowanch, jak tch w okrese przstosowana, prawe podwoła sę wnosła ogółem 7182. Celem opracowana jest przedstawene dnamk wzrostu lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch, udzału powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem oraz lczb przetwórn ekologcznch w Polsce w latach 24-212 oraz zaprezentowane prognoz na trz kolejne lata. Do wznaczena prognoz krótkookresowch badanego zjawska wkorzstana została metoda ekstrapolacj model tendencj rozwojowch. Ponadto, ukazano regonalne zróżncowane Polsk pod względem wbranch cech (lczba, powerzchna ogółem, średna powerzchna gospodarstw) charakterzującch rozwój rolnctwa ekologcznego. Lczba gospodarstw ekologcznch 3 25 2 15 1 5 376 27 49 94 19 246 263 238 324 417 555 141 177819772286 9187 7182 1187 1791 14896 2582 23449 25944 199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 28 21 212 Lata Rsunek 1. Lczba gospodarstw ekologcznch w Polsce w latach 199-212 Źródło: opracowane własne na podstawe [Raport za lata 24-212].
76 LIDIA LUTY MATERIAŁ I METODA ANALIZY Analzę obejmującą lata 24-212 prowadzono na podstawe danch z raportów Głównego Inspektoratu Jakośc Handlowej Artkułów Rolno-Spożwczch (GIJHAR-S). Rozważane szereg czasowe opsują: lczbę gospodarstw ekologcznch, powerzchnę gospodarstw ekologcznch, udzał powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem, lczbę przetwórn ekologcznch, średną powerzchnę gospodarstw ekologcznch. Badane obejmuje: ocenę ntenswnośc zman zjawska poprzez zastosowane mar przrostów ( t t 1 ), ndeksów t oraz ustalene przecętnego tempa zman zjawska jako średnej geometrcznej ndeksów zgodne z t 1 formułą: n = n 1 (1) 1 gdze: 1, 2,..., n realzacje zmennej obserwowanej w czase t (t = 1, 2,, n); ustalene kerunku szbkośc zman wznaczene model tendencj rozwojowej postac: ˆ = a + a t 1 t (2) ( D( a ) ( D( a ) 1 gdze: zmenna obserwowana opsująca zjawsko w czase t; t zmenna czasowa t (t = 1, 2,, n); ŷ modelowe wartośc zmennej endogencznej; a t, a 1 ocen parametrów strukturalnch modelu; D(a ), D(a 1 ) średne błęd ocen parametrów modelu; ekstrapolację trendów wskazane przewdwanch wartośc opswanch zjawsk z podanem błędów ex ante wznaczonch prognoz. WYNIKI BADAŃ W latach 24-212 średne tempo zman lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch oraz lczb przetwórn ekologcznch w całm kraju kształtowało sę na podobnm pozome (tab. 1.). Najwższ procentow wzrost omawanch welkośc wstąpł w 25 r. w porównanu do 24 r., wówczas lczba gospodarstw wzrosła o 91%, a ch powerzchna podwoła sę. Najnższ przrost lczb oraz powerzchn gospodarstw ekologcznch w stosunku do poprzednego roku odnotowano w 21 r. Najwększ przrost lczb przetwórn ekologcznch odnotowano w 26 r., wówczas lczba przetwórn wzrosła o 72% w stosunku do 25 r. W przedostatnm analzowanm roku odnotowano jedn spadek (o 8%) lczb przetwórn ekologcznch w stosunku do poprzedzającego roku. Kształtowane sę lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch, lczb przetwórn ekologcznch oraz udzału powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem w Polsce w latach 24-212 z nanesonm lnam trendu przedstawono na rsunku 2. Dopasowane lnowe modele tendencj rozwojowch dobrze opsują przebeg badanch zjawsk w przeszłośc, o czm śwadczą zarówno wartośc współcznnków determnacj (R 2 ), jak wartośc średnch błędów ocen parametrów. Na ch podstawe
WPŁYW AKCESJI POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA ROZWÓJ ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO 77 Tabela 1. Przrost, ndeks, średne tempo zman lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch oraz lczb przetwórn ekologcznch w Polsce w latach 24-212 Rok Lczba gospodarstw Powerzchna gospodarstw Lczba przetwórn przrost ndeks przrost [ha] ndeks przrost ndeks 25 3 422 1,91 83 57 2,1 44 1,8 26 2 5 1,28 61 71 1,37 71 1,72 27 2 683 1,29 59 519 1,26 36 1,21 28 3 26 1,26 27 392 1,1 3 1,15 29 2 195 1,15 11 341 1,32 41 1,17 21 3 491 1,2 12 87 1,25 16 1,6 211 2 867 1,14 86 451 1,17-23,92 212 2 495 1,11 56 168 1,9 42 1,16 1,27 1,3 1,24 Źródło: jak na rs. 1. możem wwnoskować, że z roku na rok lczba powerzchna upraw ekologcznch rosł, odpowedno o 2759 (+/- 452) gospodarstw, a powerzchna o 72 46 ha (+/- 3131 ha). Natomast roczn przrost w badanm okrese lczb przetwórn w kraju oraz udzału powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem wnosł odpowedno 3 przetwórn,39%. Wkorzstując dopasowane modele tendencj rozwojowej, wznaczono prognoz lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch, lczb przetwórn ekologcznch oraz udzału powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem w Polsce (tab. 2.). Ekstrapolacja wznaczonch trendów zjawsk okazała sę właścwą metodą prognozowana krótkookresowego, gdż względne błęd predkcj ne przekraczają 1%. W szczególnośc oszacowane prognoz welkośc powerzchn gospodarstw ekologcznch mają najnższe wartośc względnch błędów. Polske rolnctwo oparte na ekologcznch metodach wtwarzana jest bło regonalne zróżncowane. W obrębe uporządkowanch zborów (lczba, powerzchna, średna powerzchna gospodarstw ekologcznch) w następując sposób przeprowadzono klasfkację obektów (województw) podobnch (rs. 3.) [Kukuła 1993, s. 117]: I grupa (wsok pozom): ( max ) mn ; max 1 max, 3 II grupa (średn pozom): 1 ( max mn ) ( ; max max mn ) 2 max, 3 3 III grupa (nsk pozom): 2 [ ; max ( max mn ) mn. 3
78 LIDIA LUTY Lczba gospodarstw Powerzchna gospodarstw[ha] 3 25 2 15 ŷ t = ˆ188,89 + 2759,13t = 188,89+ 2759,13t (254,8) t (45,15) (254,8) (45,15) 2 R 2 = R,998 =,998 7 6 5 4 3 ˆ = 264,81 + 7245,7 t ŷ t = 264,81 + 7245,7t t (17617,16) (313,65) (17617,16) (313,65) R =,987 R 2 = 2,987 1 2 5 1 24 25 26 27 28 29 21 211 212 35 3 25 2 15 1 2 R 2 R=,91 =,91 Lczba przetwórn ŷ t = ˆ49,86 = 49,86 + 3,28t + 3,28 t t (2,2) (2,2) (3,59) (3,59) Udzał powerzchn w użtkch rolnch ogółem [%] 3,5 ŷ t =,67 +,39t ˆ,67,39 3 t (,14) = (,2) + t (,14 ) (,2 ) R 2 =,973 2,5 2 R =,973 2 1,5 1 5 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Rsunek 2. Lczba powerzchna gospodarstw ekologcznch, lczba przetwórn ekologcznch oraz udzał powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem w Polsce w latach 24-212 z dopasowanm lnam trendu Źródło: jak na rs. 1.,5 -,5 24 25 26 27 28 29 21 211 212 Tabela 2. Prognoz lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch, lczb przetwórn ekologcznch oraz udzału powerzchn gospodarstw ekologcznch w użtkach rolnch ogółem Polsce Lata 213 214 215 Lczba gospodarstw Powerzchna gospodarstw [ha] Lczba przetwórn Udzał powerzchn w użtkach rolnch [%] lczba 28 68 726 698 353 3,21 błąd średn 432 29 974 34,23 błąd względn,15,41,97,73 lczba 31 439 799 14 383 3,6 błąd średn 295 31 721 36,25 błąd względn,15,4,95,69 lczba 34 198 871 59 413 4, błąd średn 337 33 67 38,26 błąd względn.54,39,93,66 Źródło: jak w tab. 1.
WPŁYW AKCESJI POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA ROZWÓJ ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO 79 Rok 24 Rok 212 Lczba gospodarstw ekologcznch ogółem a Pomorske Zachodnopomorske b Warmńskomazurske Podlaske Kujawskopomorske Pomorske Zachodnopomorske Warmńskomazurske Podlaske Kujawskopomorske Mazowecke Lubuske Mazowecke Lubuske Welkopolske Łódzke Łódzke Lubelske Dolnośląske Lubelske Dolnośląske Śwętokrzske Opolske Welkopolske Śwętokrzske Śląske Opolske Śląske Podkarpacke Podkarpacke Małopolske Małopolske Powerzchna gospodarstw ekologcznch ogółem d c Pomorske Zachodnopomorske Warmńskomazurske Pomorske Zachodnopomorske Podlaske Kujawskopomorske Warmńskomazurske Podlaske Kujawskopomorske Mazowecke Lubuske Mazowecke Lubuske Welkopolske Łódzke Dolnośląske Łódzke Lubelske Lubelske Dolnośląske Śwętokrzske Opolske Welkopolske Śląske Śwętokrzske Opolske Śląske Podkarpacke Podkarpacke Małopolske Małopolske Średna powerzchna gospodarstw ekologcznch f e Pomorske Zachodnopomorske Warmńskomazurske Pomorske Zachodnopomorske Podlaske Kujawskopomorske Warmńskomazurske Podlaske Kujawskopomorske Mazowecke Lubuske Mazowecke Lubuske Welkopolske Łódzke Dolnośląske Łódzke Lubelske Dolnośląske Śwętokrzske Opolske Śląske Lubelske Śwętokrzske Opolske Podkarpacke Śląske Podkarpacke Małopolske Grupa I Welkopolske Małopolske Grupa II Grupa III Rsunek 3 a-f. Grup województw Polsk podobnch ze względu na lczbę powerzchnę gospodarstw ekologcznch oraz średną powerzchnę przpadającą na jedno gospodarstwo ekologczne w latach 24 212 Źródło: jak na rs. 1.
8 LIDIA LUTY W perwszm badanm roku najwęcej gospodarstw ekologcznch bło w województwe małopolskm, a w 212 r. w województwach warmńsko-mazurskm zachodnopomorskm. Łączną najwększą powerzchnę upraw ekologcznch zarówno w 24 r., jak 212 r. mało województwo zachodnopomorske, z kole jedną z mnejszch województwa opolske śląske. Na terene województw lubelskego mazoweckego w badanch latach zlokalzowanch bło najwęcej przetwórn ekologcznch. W 24 r. w województwe lubuskm oraz pomorskm ne dzałała żadna przetwórna. Średne tempo zman lczb gospodarstw ekologcznch, powerzchn upraw ekologcznch oraz lczb przetwórn ekologcznch w ujęcu przestrzennm w latach 24-212 przedstawono w tabel 3. Najwższm średnm tempem wzrostu lczb gospodarstw ekologcznch charakterzował sę w badanm okrese województwa północno-zachodnej Polsk, a najnższm województwa: śwętokrzske (11%), małopolske (15%), opolske (17%), kujawsko- -pomorske (2%). Tempo wzrostu powerzchn upraw ekologcznch w województwach: lubuskm, podlaskm, pomorskm, śląskm warmńsko-mazurskm znaczne przewższło średne dla Polsk. W województwach małopolskm, podkarpackm śwętokrzskm wskaźnk ten dla powerzchn upraw bł z kole nższ. Dla badanego okresu najwższm średnm tempem wzrostu lczb przetwórn ekologcznch charakterzował sę województwa pomorske, małopolske oraz welkopolske, a najnższm województwa podlaske opolske. Tabela 3. Średne tempo zman lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch oraz lczb przetwórn ekologcznch w województwach Polsk w latach 24-212 Województwo Lczba gospodarstw Powerzchna gospodarstw [ha] Lczba przetwórn dolnośląske 1,27 1,22 1,26 kujawsko-pomorske 1,2 1,23 1,12 lubelske 1,24 1,27 1,21 lubuske 1,46 1,48 1,25* łódzke 1,28 1,3 1,18 małopolske 1,15 1,14 1,36 mazowecke 1,24 1,32 1,28 opolske 1,17 1,27 1,9 podkarpacke 1,21 1,14 1,25 podlaske 1,39 1,4 1,7 pomorske 1,39 1,43 1,42* śląske 1,22 1,4 1,3 śwętokrzske 1,11 1,14 1,16 warmńsko-mazurske 1,41 1,36 1,16 welkopolske 1,39 1,31 1,34 zachodnopomorske 1,46 1,34 1,19 * średne tempo zman oszacowano w latach 25-212 Źródło: jak w tab. 1.
WPŁYW AKCESJI POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA ROZWÓJ ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO 81 WNIOSKI Po wejścu Polsk w struktur unjne obserwujem dnamczn rozwój rolnctwa ekologcznego. Newątplwe stotnm cznnkem wpłwającm na ten fakt jest realzacja wspólnej poltk rolnej, która uwzględna objęce rolnków ekologcznch określonm sstemem dopłat. Przeprowadzone badana umożlwł wcągnęce następującch wnosków: w całm badanm okrese nastąpł duż przrost lczb gospodarstw klasfkowanch jako ekologczne, czemu towarzszł przrost ch powerzchn; lczba przetwórn w 212 r. bła prawe sześcokrotne wększa nż w 24 r.; udzał powerzchn gospodarstw ekologcznch w cągu badanego okresu wzrósł do 3,5%; zman w analzowanch procesach mał charakter cągł, co pozwolło określć tendencje rozwojowe dokonać ch ekstrapolacj; rolnctwo oparte na ekologcznch metodach wtwarzana jest regonalne zróżncowane; najwższm tempem wzrostu lczb powerzchn gospodarstw ekologcznch w latach 24-212 charakterzował sę województwa północno-zachodnej Polsk; najwęcej przetwórn ekologcznch zlokalzowanch bło w województwach mazoweckm, lubelskm welkopolskm. LITERATURA Kozłowska A. 1999: Rolnctwo ekologczne cz ma szanse na rozwój? BOSS Rolnctwo, nr 5(472), 5.2.1999. Kukuła K. 1993: Próba walorzacj województw ze względu na zagospodarowane turstczne oraz środowsko naturalne, Fola Turstca, nr 4. Nachtman G. Żekało M. 29: Wnk ekonomczne wbranch ekologcznch produktów rolnczch w latach 25-28, IERGŻ-PIB, Warszawa. Raport o stane rolnctwa ekologcznego w Polsce za lata 24-212, Główn Inspektorat Jakośc Handlowej Artkułów Rolno-Spożwczch, www.gjhar-s.gov.pl Lda Lut IMPACT OF ACCESSION POLAND TO THE EUROPEAN UNION FOR THE DEVELOPMENT OF ORGANIC FARMING Summar Dnamc development of organc farmng n Poland s observed snce 24. Polsh accesson to the European Unon launched mechansms whch support development of ths knd of management sstem. The am of ths stud s to present the dnamcs of growth of the number and sze of organc farms, the partcpaton of organc farms n the total number of farmlands and the number of organc ecologcal factores n Poland n the ears 24-212 and the desgnaton of the forecasts for the next three ears. To desgnate the forecasts of nvestgated phenomena t was used extrapolaton of models of development trends method. In addton, ths artcle ntroduces regonal dfferentaton n Poland n terms of selected characterstcs, whch descrbe development of organc farmng. Adres do korespondencj dr Lda Lut Unwerstet Rolncz m. Hugona Kołłątaja w Krakowe Katedra Statstk Matematcznej Al. Mckewcza 21, 31-12 Kraków e-mal: rrdutka@cf-kr.edu.pl