Gdynia w czasach Dwudziestolecia Międzywojennego

Gdynia w czasach Dwudziestolecia Międzywojennego Autorzy: Adam Wawrzyniak Bartłomiej Żak Adrian Stańdo Franek Brzeziński Kamil Bugała Piotr Wawrzynkiewicz

1. Dlaczego chciano zbudować port? Czym kierowano się przy wyborze miejsca? Nie ulega wątpliwości, że miasto Gdynia zawdzięcza swoje istnienie właśnie decyzji o budowie portu morskiego. Pierwotnie prowizorycznego, budowanego w latach 1920-1923, ukończonego 29 kwietnia 1923 roku otwarciem Tymczasowego Portu Wojennego i Schroniska dla Rybaków. Następnie docelowego, z portem wewnętrznym, nad którym prace trwały niemal do wybuchu II Wojny Światowej. Te 20 lat sprawiło, że niewielka wioska letniskowa Gdynia, okoliczne wioski rybackie i rolnicze, przerodziły się w duży i nowoczesny organizm miejski, który w 1939 roku liczył ponad 130 tysięcy mieszkańców stając się największą i najbardziej opłacalną polską inwestycją w dwudziestoleciu międzywojennym. Dzięki zapałowi wielu wizjonerów, zaangażowaniu naukowców i licznych polityków, udało się w trudnych czasach doprowadzić najpierw do budowy niewielkiego portu, a potem w krótkim czasie do jego takiej rozbudowy, by stał się największym portem nad całym Morzem Bałtyckim. W początkach 1920 roku, gdy polskie wojska objęły teren wybrzeża gdańskiego (bez Gdańska, który w myśl postanowień traktatu został niezależnym podmiotem prawa międzynarodowego), zaczęto dostrzegać oczywisty brak infrastruktury, która pozwoliłaby Polsce wykorzystać potencjał wynikający z dostępu do morza. Dla całego odzyskanego przez Polskę terenu, rolę centrum gospodarczego pełnił Gdańsk. Dlatego dość szybko, bo już wiosną 1920 roku, inżynier Tadeusz Wenda (jako delegat Departamentu Spraw Morskich) rozpoczął wizje lokalne na polskim wybrzeżu. Miały one na celu wytypowanie miejsc dogodnych dla budowy przyszłego portu handlowego, a przy okazji także wojennego. Priorytetem zaczęło być zapewnienie możliwości przeładunku zaopatrzenia wojskowego sprowadzanego z zagranicy dla potrzeb wojen prowadzonych na froncie wschodnim. Prace inżyniera zaowocowały stworzeniem listy potencjalnych lokalizacji takiej inwestycji, na której znalazły się: Jezioro Żarnowieckie (połączone z pełnym morzem poprzez kanał), Zatoka Pucka (jako teren ówczesnej płytkiej zatoki), północny kraniec Zatoki Puckiej z przekopem Półwyspu Helskiego, 1

Puck, Rewa, Hel, Tczew, łąki pomiędzy Gdynią i Oksywiem. Przez powołaną komisję, w której w skład obejmowali inżynierowie, politycy i wojskowi, wybrano Gdynię, a dokładniej rozległe łąki w dolinie Potoku Chylońskiego, pomiędzy wsią Gdynia i wsią Oksywie. Atutem tej lokalizacji w stosunku do pozostałych było m.in.: bardzo łagodna forma brzegu morskiego (prosta linia brzegowa, niski brzeg morski), naturalnie głębokie podejście do brzegu, 1 najspokojniejsza reda w całej Zatoce Gdańskiej, która zapewnia statkom ochronę w nawet najbardziej wietrzne dni, słabe prądy przybrzeżne, duże płaskie tereny umożliwiające łatwą budowę w przyszłości portu wewnętrznego i jego zaplecza, brak konieczności budowy zaawansowanych budowli hydrotechnicznych (śluz, kanałów, etc.), bliskość stacji kolejowej (2 km) bliskość ujścia Wisły, dogodne tereny do rozwoju przyszłego miasta portowego, możliwość całkowitego uniezależnienia eksploatacji przyszłego portu od Wolnego Miasta Gdańska, względnie duży potencjał zabezpieczenia militarnego przyszłej infrastruktury. 1 Reda- obszar znajdujący się przed wejściem do portu morskiego, z wyznaczonymi torami wodnymi oraz płytkim i odpowiednim rodzajem dna umożliwiającym zakotwiczenie statków oczekujących na wejście do portu 2

Inne potencjalne lokalizacje wykazywały zdecydowanie mniej atutów przy czym wiązały się z relatywnie większymi kosztami budowy. Lokalizacja portu w obrębie Zatoki Puckiej (czy to w Rewie, czy w Pucku) obciążona byłaby dużymi kosztami jej pogłębienia, a następnie wysokimi kosztami eksploatacji związanymi z koniecznością utrzymania odpowiedniej głębokości toru podejściowego. Budowa portu na Jeziorze Żarnowieckim wymagała wybudowania kilku kilometrów sztucznego kanału oraz dość długiej linii kolejowej. Zaś budowa w Tczewie skazywała inwestycję na konieczność korzystania z łaskawości Wolnego Miasta Gdańska przy korzystaniu z ujścia Wisły jako drogi wodnej prowadzącej do portu. Już w październiku 1920 roku wyłoniono wykonawcę Tymczasowego Portu Wojennego i Schroniska dla Rybaków. Zostało nim Towarzystwo Robót Inżynieryjnych z Poznania, które wczesną wiosną 1921 roku przystąpiło do prac, które dały początek przyszłemu wielkiemu portowi morskiemu. 3

2. Działalność Tadeusza Wendy i Eugeniusza Kwiatkowskiego 2a. Tadeusz Wenda Po uzyskaniu w 1890 r. dyplomu inżynierskiego przez 10 lat pracował jako projektant i budowniczy linii kolejowych w Rosji oraz dawnym Królestwie Polskim, by następnie zainteresować się inną dziedziną komunikacji, mianowicie transportem morskim. Jako inżynier kolejowy miał na koncie projektowanie i nadzór nad wykonawstwem kolei muromo-kazańskiej z odgałęzieniami, odcinka kolei uralskiej koło Czelabińska, linii nadnarwiańskiej i kilku odgałęzień Kolei Warszawsko-Petersburskiej. Jednym z pierwszych zadań departamentu było stworzenie założeń stworzenia dla Polski własnego portu morskiego - zwłaszcza gdy okazało się, że wbrew deklaracjom pomysłodawców nadania Gdańskowi wyjątkowego statusu Wolnego Miasta, swobodne korzystanie z tamtejszego portu nie jest możliwe (co szczególnie boleśnie dało się odczuć podczas wojny z bolszewikami, kiedy Gdańsk zablokował dostawy broni nadchodzącej z Europy zachodniej czy też kiedy sprzeciwiał się zawijaniu okrętów wojennych pod biało-czerwoną banderą). Misji tej, wskazania najlepszego miejsca na port - wtedy jeszcze określany jako "tymczasowy port wojenny i przystań dla rybaków, ale w perspektywie mogący przyjmować nawet oceaniczne statki - podjął się Wenda. 2b. Eugeniusz Kwiatkowski Kierował opracowaniem 4-letniego planu inwestycyjnego przewidującego rozbudowę infrastruktury, zwiększenie potencjału obronnego kraju, przygotowanie fundamentów dla przyszłej rozbudowy przemysłu, łącznie z aktywizacją Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Zainicjował budowę portu i miasta w Gdyni. Znacznie przyczynił się do powstania Stalowej Woli miasta leżącego w woj. podkarpackim. Wniósł wielki wkład w rozwój polskiego przemysłu chemicznego: zakładów azotowych w Chorzowie i Tarnowie. Eugeniusz Kwiatkowski w Gdyni jest traktowany jako jedna z bardziej zasłużonych postaci dla rozwoju miasta. Dzięki niemu budowa gdyńskiego portu, która początkowo prowadzona była dość ospale, w roku 1926 ruszyła w błyskawicznym tempie, a Gdynia stała się dla międzywojennej Polski oknem na świat. Poza budową portu przyczynił się do powstania polskiej floty handlowej, uwalniając Polskę od 4

opłacania obcych armatorów. Jednocześnie z jego inicjatywy powstała Dalekomorska Flota Rybacka. 5

3. Rozwój miasta Gdyni, inne inwestycje w Gdyni W 1920 r. Gdańsk został uznany jako Wolne Miasto. Był to jedyny port sprzymierzony z Polską. W najkrytyczniejszym momencie walk polsko-bolszewickich, robotnicy-niemcy zatrudnieni w porcie, odmówili wyładowania przybyłej broni. Ten strajk mógł kosztować wiele istnień ludzkich na froncie oraz ogromną sumę pieniędzy za zwłokę. Jedynie dzięki pomocy wojsk francuskich stacjonujących w Gdańsku udało się wypakować broń. Ta nielojalność wysunęła zagadnienie uniezależnienia się od Gdańska. Rozpoczęto prace badające wybrzeże, mające na celu wybranie odpowiedniego miejsca. Podobna idea pojawiła się już 300 lat wcześniej za czasów króla Władysława IV, jednak inwestycja nie doszła do skutku. Po dokładnych badaniach wybrano miejsce, gdzie dziś znajduje się port w Gdyni (jak się okazało, to samo miejsce wybrali doradcy Władysława IV). Budowa portu w Gdyni zostaje zakończona w 1929 r. Cały czas doposażane są nabrzeża i instalacja niezbędnych urządzeń. Rząd podpisał także wiele umów z przedsiębiorstwami w sprawie wydzierżawienia im terenów nadbrzeżnych pod budowę własnych urządzeń. Jednocześnie Rząd przystąpił do budowy magazynów i składów portowych. W 1929 r. rozpoczęto budowę chłodni eksportowej (do przechowywania produktów szybko psujących się, jak mięso czy jajka). Podpisano także umowy w sprawie budowie w Gdyni rzeźni eksportowej. Również dzięki usilnym zabiegom Rządu powstaje w Gdyni stocznia, która niezbędna była do remontu zawijających statków. W miarę zwiększania ruchu okrętowego, Gdynia wzrasta szybko jako miasto. Wiele firm przemysłowo-handlowych i zainteresowanych w handlu morskim otwiera filie w Gdyni, co doprowadziło do ożywienia w oczach prawie rosnącego, najmłodszego miasta polskiego. W krótkim czasie powstaje szereg olbrzymich gmachów, urzędów państwowych oraz przedsiębiorstw. Tempo rozwoju przedstawiają poniższe zdjęcia oraz statystyki: tam gdzie w 1921 r. znajdowało się kilka chałup rybackich, a 6

liczba mieszkańców wynosiła 500, w 1925 r. stały piętrowe gmachy, liczba ludności to 5000, a w 1935 r. 35 tys. mieszkańców. W 1924 r. port obsłużył w sumie 54 okręty, a w 1929 r. już około 3100. Następnie przystąpiono do skanalizowania i zelektryfikowania miasta, wybrukowano ulice oraz drogi. W każdym roku Gdynia otrzymywała duże wsparcie finansowe, które wykorzystywano na unowocześnianie portu i miasta. Wraz ze zwiększaniem ilości okrętów, zwiększył się obrót towarowy, który szybko przewyższył poziom Gdańska sprzed wojny. Na początku statki do Gdyni przypływały puste, a odchodziły naładowane przede wszystkim polskim węglem. Wraz z biegiem czasu zaczęto przywozić rudy żelaza, złom i wiele innych przedmiotów, a zabierano nie tylko węgiel, ale także zboże, drzewo, cukier, itd. Do portu przypływały statki z różnych części świata, np. Ameryki, Afryki i Azji. Port gdyński stał się rzeczywistością, a nie tylko fantazją. Szybko stał się jednym z najbardziej znaczących portów bałtyckich. Był to olbrzymi port, który wzbudzał w zwiedzających cudzoziemcach podziw, a statki z innych krajów, które wypływały z Gdyni, roznosiły imię Polski i Gdyni na wszystkie cztery strony świata. 7

4. Budowa i rozwój portu Gdynia W październiku 1920 roku rząd polski podjął decyzję o budowie portu w osadzie rybackiej Gdynia. Kierownikiem budowy został Tadeusz Wenda, inicjatorem inwestycji był Eugeniusz Kwiatkowski. W dniu 23 września 1922 Sejm RP wydał ustawę w sprawie budowy portu morskiego w Gdyni. Budowa ruszyła i 23 kwietnia 1923 r. odbyło się uroczyste otwarcie tymczasowej przystani dla okrętów Marynarki Wojennej i schroniska dla rybaków. Ukończono budowę drewnianego molo przeładunkowego, przy którym 13 sierpnia 1923 roku zacumował SS Kentucky, pierwszy pełnomorski statek zagraniczny jaki przybył do portu. Następnie w dniu 4 lipca 1924 roku ówczesny Minister Przemysłu i Handlu Józef Kiedroń podpisał umowę z Konsorcjum Francusko-Polskim, któremu powierzono dalszą rozbudowę portu. Zgodnie z ustaleniami koszt rozbudowy miał wynieść 36 mln zł, zdolność przeładunkowa portu - 2,5 mln ton, a jednoczesna możliwość przyjęcia statków 25 30 jednostek. W roku 1925 Ministerstwo Przemysłu i Handlu zakupiło dwa dźwigi bramowe do przeładunku węgla i rudy. Dwa lata później Towarzystwo Węglowe Polskarob kupiło wywrotnicę mostową zdolną przeładować 300 000 ton węgla miesięcznie oraz cztery dźwigi ruchome o nośności 5 ton każdy. Skarb Państwa był właścicielem czterech dźwigów elektrycznych. W dniu 5 stycznia 1927 roku odbyła się w Gdyni uroczystość podniesienia bandery na SS Wilno, pierwszym z parowców Żeglugi Polskiej zakupionych we Francji (pozostałe statki, to: SS Kraków, SS Poznań, SS Katowice i SS Toruń). W czerwcu tego samego roku weszły do Gdyni dwa niewielkie, zbudowane w Gdańsku statki pasażerskie, SS Gdańsk i SS Gdynia. 11 marca 1930 roku dokonano otwarcia regularnej linii pasażerskiej z Gdyni do Nowego Jorku. Dynamikę wzrostu wymiany handlowej za pośrednictwem portu w Gdyni obrazuje poniższa tabelka: 8

Ruch statków w latach 1924 1929 Rok Weszło statków Wyszło statków Razem 1924 27 27 54 1925 85 72 157 1926 298 303 601 1927 513 510 1032 1928 1108 1093 2201 1929 1550 1556 3106 Podczas gdy w roku 1926 obroty wynosiły 412 950 ton, to w 1927 zwiększyły się do 1 957 795 ton, w 1929 roku do 2 923 000 ton, przewyższając tym samym przedwojenne obroty portu gdańskiego, gdzie w roku 1912 przeładowano 2 453 000 ton towarów. Port Gdynia w 19 września 1939 został przejęty przez Niemcy i stał się bazą Kriegsmarine (Marynarka wojenna III Rzeszy Niemieckiej). W marcu 1945 r. Gdynia uległa całkowitemu zniszczeniu. 9

5. Znaczenie portu dla II Rzeczpospolitej Do roku 1923 wybudowano tymczasowy port wojenny w Gdyni. Powstało także schronisko dla statków rybackich. Uroczyste otwarcie portu miało miejsce w 1923 roku. Latem 1923 otwarto regularną międzynarodową linię pasażerką z Gdyni do francuskiego portu Le Havre, obsługiwaną przez statki oceaniczne. W związku z otwarciem tej linii, budową portu zajęło polsko-francuskie konsorcjum, jako inwestor prywatny. W 1925 roku, w wyniku polsko-niemieckiej wojny celnej budowa portu znacznie przyspieszyła. Chcąc uniezależnić się od potężniejszego sąsiada, chciano zapewnić jak najlepsze warunki dla prowadzenia polskiego eksportu samodzielnie. Do 1930 roku wybudowano większość kluczowych urządzeń portowych dla eksportu i importu wszelkich towarów wraz z ich przeładunkiem. Zapewniono również odpowiednie warunki dla portu wojennego. W tym samym roku do portu w Gdyni doprowadzono Magistralę Węglową oraz linię kolejową. Zapewniała ona transport węgla z polskich kopalni na Śląsku i umożliwiała jego eksport przez port w Gdyni z pominięciem przejazdu przez teren Wolnego Miasta Gdańska. Dalszy rozwój portu w Gdyni kontynuowany był na mocy Planu Czteroletniego. W 1934 roku port gdyński był już największym, pod względem przeładunku, portem nad Bałtykiem i najnowocześniejszym w Europie. Wraz z portem budowało się miasto, które w 1939 roku miało już 120 000 mieszkańców. W 1938 roku Gdynia stała się najważniejszym i najbardziej nowoczesnym portem Morza Bałtyckiego, dziesiątym portem Europy jeśli chodzi o znaczenie handlowe. Roczny przeładunek osiągnął poziom 8,7 milionów ton. Przez port w Gdyni przechodziło 46% towarów w obrocie zagranicznym z udziałem Polski. W 1938 roku stocznia gdyńska zwodowała swój pierwszy statek transoceaniczny. Budowa portu i miasta Gdyni okazała się wielkim sukcesem. Wszystkie inwestycje zdążyły zwrócić się przez wybuchem II wojny światowej. Dzięki portowi w Gdyni Polska, mimo coraz mniej stabilnej sytuacji międzynarodowej, zyskała okno na świat. Pojawiła się możliwość prowadzenia swobodnej wymiany handlowej drogą morską. Gdynia stała się też ważnym portem wojennym. Poprzez budowę Gdyni przełamana została też słabość Polski ustalona Traktatem Wersalskim, kiedy to nie zgodzono się, aby port w Gdańsku był w pełni pod polską 10

kontrolą. Istnienie portu w Gdyni, Magistrali Węglowej, umożliwiło dalszy rozwój gospodarczy kraju, w tym realizację Planu Czteroletniego i budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego. 11

6. Gdynia rywalem dla Gdańska W okresie międzywojennym Wolne Miasto Gdańsk było pod zarządem Ligi Narodów. Zawierało ono umowę z Polską traktującą o dostępie do morza. Wedle tego traktatu Gdańsk miał być jedynym portem z którego miała korzystać Polska. Jednak ten monopol został zaburzony przez powstanie portu w Gdyni. Gdańsk wydał pozew który poparł tym, że: w roku 1924 do portu w Gdańsku wpłynęło 3312 statków, a w Gdyni tylko 27. Jednak ilość statków zwiększała się z każdym rokiem, żeby w końcu w 1929 roku osiągnąć 1541. Gdynia stała się wtedy groźnym rywalem dla Gdańska. Wywołało to oburzenie i skutkowało wydaniem oskarżenia wymierzonego w rząd Polski. Zarzucano faworyzowanie Gdyni i umożliwienie rozwoju portu w Gdańsku chociaż zawarta wcześniej umowa mówiła, że Rząd Polski jest zobowiązany w pełni wykorzystywać port gdański, chociażby utworzył w przyszłości inne porty na wybrzeżu bałtyckim. Zarząd portu w Gdańsku uważał, że każdy statek towar czy transport ludzi powinien się odbywać przez ich port, a wszystko co wpływa do Gdyni jest dla nich stratą. Stanowisko Rządu Polskiego było zupełnie inne. Skupiał on się przede wszystkim na rozwoju gospodarki, a port w Gdyni był ważnym elementem polityki gospodarczej Polski. Dlatego rozbudowa tego portu była dla rządu priorytetowa. Poza Tym Polacy nie interpretowali traktatu tak, że Gdańsk ma być jedynym portem po prostu byli zobowiązani do korzystania z niego lecz nie zakazywało im to rozbudowywania innych portów. 12

Bibliografia 1. http://bibliotekacyfrowa.eu/dlibra/docmetadata?id=11419&from=&dirids=1&ver_id=&lp=2 &QI 2. http://bibliotekacyfrowa.eu/dlibra/docmetadata?id=8963&from=&dirids=1&ver_id=&lp=12 &QI 3. http://www.gdynia-moje-miasto.pl/2010/04/port-dlaczego-w-1920-roku-wybrano.html?m= 1 4. http://www.port.gdynia.pl/pl/port/historia-portu 5. http://www.gdyniadzisiaj.pl/historia-gdyni 6. http://historia.trojmiasto.pl/historia-gdyni.html 7. http://www.gdynia-moje-miasto.pl/2010/05/gdynskie-kalendarium-w-dwudziestoleciu.html 8. http://www.edulandia.pl/edukacja/1,124764,6713976,budowa_portu_w_gdyni.html 13

1. Dlaczego chciano zbudować port? Czym kierowano się przy wyborze miejsca? 1 2. Działalność Tadeusza Wendy i Eugeniusza Kwiatkowskiego 4 2a. Tadeusz Wenda 4 2b. Eugeniusz Kwiatkowski 4 4. Budowa i rozwój portu Gdynia 7 5. Znaczenie portu dla II Rzeczpospolitej 9 6. Gdynia rywalem dla Gdańska 11 Bibliografia 12 14