Dojrzałość szkolna - gotowość dziecka do podjęcia obowiązku szkolnego Niezwykle ważnym i przełomowym momentem w życiu każdego dziecka jest rozpoczęcie nauki szkolnej. Jest to kluczowy moment, w którym dziecko po raz pierwszy wkracza w pełni samodzielnie w życie społeczeństwa, w którym się wychowuje. To również początek długiej drogi, w trakcie której będzie ono musiało sprostać wielu wymaganiom i nie raz zmagać się ze swoimi słabościami na drodze do pełnego rozwoju. Dlatego niezwykle ważny jest dobry start ucznia w szkole. Od tego, jak dziecko rozpoczynało swoja karierę w szkole będzie bowiem zależało jego późniejsze powodzenie zarówno w dalszym toku kształcenia, jak i pracy oraz podejściu do obowiązków. Pierwsze doświadczenia maja również ogromny wpływ na poziom motywacji dziecka, chęć do nauki i rozwoju, podejmowania wyzwań oraz samoocena i poczucie własnej wartości dziecka. Na powodzenie w tych pierwszych latach nauki składa się wiele czynników, z których poza odpowiednią, sprzyjającą atmosferą i podejściem pedagogicznym nauczycieli, bardzo ważne jest przygotowanie dziecka do podjęcia nauki. W niniejszej pracy pragnę rozważyć możliwe odpowiedzi na pytanie, czy dziecko 6-latnie rzeczywiście jest gotowe do podjęcia nauki szkolnej. Niestety, często okazuje się, iż pomimo wysokich zdolności intelektualnych dziecka, nie jest ono przygotowane do edukacji i nie radzi sobie z przyswajaniem wiedzy oraz przystosowaniem do wymagań stawianych przez środowisko szkolne. Czynnikiem, który decyduje o tym, czy dziecko powinno pójść do szkoły będzie tutaj poziom dojrzałości szkolnej. Pojęcie dojrzałości szkolnej Pojęciem dojrzałości szkolnej określa się poziom rozwoju dziecka, niezbędny do podjęcia różnorodnych obowiązków, jakie niesie za sobą szkoła. Jest to osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, emocjonalno-społecznego oraz intelektualnego, które czyni je wrażliwym na systematyczne nauczanie i wychowanie w pierwszej klasie szkoły podstawowej. W literaturze często używa się zamiennie pojęć dojrzałości szkolnej oraz gotowości szkolnej. Dzieje się tak w wyniku potocznej zbieżności tych terminów. W tym miejscu należałoby jednak zróżnicować te dwa, odmienne pojęcia. Podstawę do ich rozróżnienia stanowi samo rozumienie procesu dojrzewania oraz roli uczenia się w procesie rozwojowym. Według Wilgockiej - Okoń termin gotowość szkolna opiera się na założeniu, iż dziecko osiąga odpowiedni poziom przygotowania do nauki w wyniku ćwiczeń, zamierzonych oddziaływań dążących do kształtowania się odpowiednich umiejętności oraz właściwości, sprzyjających nauce szkolnej. Natomiast pojęcie :dojrzałości szkolnej ma podstawy biologiczne i wiąże się ze spontanicznym faktem
dojrzewania fizycznego, psychicznego i emocjonalnego dziecka. (Wilgocka- Okoń, 1972). Ogranicza się tu zatem znaczenie oddziaływań zewnętrznych na dziecko. Dojrzałość szkolną określa się zatem jako wynik procesu rozwojowego, jakim jest dojrzewanie mające charakter czysto biologiczny, niezależny od czynników zewnętrznych. Natomiast gotowość szkolna tworzy się podczas procesów wychowania, nauczania i uczenia się. (Brejnak, 2008) Elementy dojrzałości szkolnej Do kryterium dojrzałości szkolnej zaliczać będziemy: dojrzałość fizyczną, dojrzałość intelektualna, dojrzałość emocjonalno-społeczną oraz dojrzałość do nauki czytania i pisania i dojrzałość do uczenia się matematyki. Dojrzałość fizyczna Dojrzałe do nauki dziecko jest ogólnie sprawne ruchowo. Posiada dobrą sprawność manualną, charakteryzuje się poprawnym funkcjonowaniem narządów zmysłów. Jest odporne na choroby i zmęczenie. Posiada również niezaburzoną koordynacje wzrokowo - ruchową. W tym wieku dziecko powinno już jeździć na rowerze, skakać na skakance, biegać oraz mieć opanowane ruchy wykonywane podczas zabawy piłką (łapanie piłki, rzucanie do celu). Również powinny być opanowane umiejętności związane z ubieraniem się, czesaniem, załatwianiem potrzeb fizjologicznych oraz wiązaniem sznurowadeł. Dziecko dojrzałe do nauki zyskuje coraz większa kontrole nad tzw. małą motoryką (poruszanie palcami, nadgarstkami, itp.). Dziecko potrafi już wówczas wykonywać czynności złożone. Dojrzałość umysłowa czy też intelektualna dziecka przejawia się w zainteresowaniu nauką, zwłaszcza czytaniem, pisaniem, liczeniem, zaciekawieniem zjawiskami zachodzącymi w najbliższym otoczeniu,. Dziecko dojrzałe umysłowo potrafi skupić uwagę przez dłuższy czas na tej samej czynności, potrafi z uwagą śledzić treść opowiadanej czy czytanej bajki. Jego mowa jest poprawna pod względem artykulacyjnym, a słownictwo jest na tyle bogate, że bez problemu potrafi porozumiewać się z innym. Nie ma problemów ze zrozumieniem przekazywanych wiadomości, poleceń, instrukcji czy treści czytanego opowiadania, bajki, lektury. Dziecko 6 letnie ma już pewien bagaż doświadczeń, spostrzeżeń, który umożliwia mu rozwój wyobraźni i myślenia pojęciowego. Dziecko dojrzałe do szkoły potrafi doprowadzić rozpoczętą pracę do końca, bo jest ciekawe wyniku swoich poczynań. Dziecko ma już znacznie rozwinięte myślenie abstrakcyjne. tworzy pojęcia i dostrzega związek między symbolami graficznymi a ich semantyką. Sprzyja to
umiejętności czytania i liczenia. Dziecko potrafi również klasyfikować przedmioty i zjawiska według określonego kryterium oraz rozumie związki między wydarzeniami (np. interpretuje historyjki obrazkowe). Kolejnym ważnym czynnikiem jest tu koordynacja wzrokowa i słuchowa. Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej opanowało analizę oraz syntezę, niezbędne w procesie porównywania, różnicowania i odwzorowywania zarówno bodźców słuchowych jak i wzrokowych. Jest to niezwykle ważna umiejętność w procesie nauczania szkolnego. Podsumowując, dojrzałość intelektualna to taki poziom rozwoju funkcji poznawczych, który umożliwia dziecku osiąganie dobrych wyników w nauce szkolnej. Chodzi tu o umiejętność spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń, a także o dostatecznie wykształconych poziom wyobraźni i uwagi dowolnej, o zdolność intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania podawanych treści oraz zdolności myślenia przyczynowo- skutkowego i wnioskowania. (Brejnak, 2006). Dojrzałość emocjonalno - społeczna Delikatną i zarazem bardzo ważną kwestią jest osiągnięcie dojrzałości emocjonalno- społecznej dziecka. Ma ona bowiem wpływ na ogólne funkcjonowanie dziecka w środowisku szkolnym. Porozumiewanie się z rówieśnikami oraz podatność na oddziaływania pedagogiczne. Sfera emocjonalna dziecka decyduje również o powstaniu motywacji do podejmowania wysiłków związanych z wymaganiami szkolnymi oraz postępującym rozwojem. Dziecko gotowe do nauki szkolnej cechuje się względna równowagą emocjonalna, potrafi hamować swoje impulsy i skrajne reakcje (płacz, reakcje lękowe, histeryczne). Jest otwarte na innych i potrafi współpracować i komunikować się z otoczeniem. Posiada również umiejętność przystosowania się do otoczenia, co wiąże się z przestrzeganiem pewnych zasad i częściowym podporządkowaniu się regułom szkolnym i poleceniom nauczycieli. Dziecko posiadające takie cechy będzie bardziej podatne na prawidłowy rozwój, zdobywanie wiedzy oraz wzrost motywacji do nauki oraz kontaktów społecznych.charakteryzuje go zdyscyplinowanie, obowiązkowość, samodzielność. Samodzielność dotyczy nie tylko czynności samoobsługowych jak ubieranie się, mycie, czesanie, ale dotyczy także samodzielnego przygotowania się do lekcji, spakowania tornistra, a także samodzielnego podejmowania prawidłowych decyzji w różnych sytuacjach społecznych (np. przy przechodzeniu przez jezdnię). Dziecko dojrzałe społecznie dobrze się czuje w nowym środowisku szkolnym, z chęcią podejmuje zadania na rzecz innych np. dyżury. Dojrzałość do nauki czytania i pisania W zakres dojrzałości do czytania i pisania wchodzą takie elementy jak:
-rozumienie znaczenia wyrazów, jako graficznych odpowiedników słów; -posiadanie orientacji przestrzennej, dzięki temu umożliwienie rozpoznawania i odtwarzania kierunków, położenia, proporcji i wymiarów odwzorowywanych form graficznych; - wykształcona pamięć ruchowa - umiejętność przetwarzania obrazu graficznego na obraz ruchu; - wykształcona analiza i synteza wzrokowa i słuchowa; -umiejętność kontrolowania własnych ruchów, a co za tym idzie świadome, intencjonalne kierowanie swoim działaniem. Dojrzałość do uczenia się matematyki Dojrzałość do matematyki wyraża się w tym, że dziecko: -rozumie i potrafi określić stosunki przestrzenne, czasowe i ilościowe w praktycznym działaniu; -klasyfikuje przedmioty według przeznaczenia, wielkości, kształtu i koloru; -dokonuje operacji dodawania oraz odejmowania, przy czym umiejętność ta odnosi się do operacji konkretnych. Należy zaznaczyć, iż wszystkie z wymienionych wyżej czynników są równie ważne. W wypadku bowiem dysfunkcji lub zaburzenia któregoś z nich, dziecko może nie uzyskać dojrzałości do nauki. Podczas, gdy niektóre właściwości (intelektualne, sprawność fizyczna) uwarunkowane są biologicznie, na wiele z nich wpływ ma najbliższe otoczenie małego dziecka i warunki w jakich ono dorasta. Znaczenie ma tu wszystko, od warunków materialnych rodziny, poprzez poziom wykształcenia rodziców, ich osobowość, style wychowawcze oraz przekonania. Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej potrafi: Powiedzieć, jak ma na imię, nazwisko, ile ma lat, gdzie mieszka, opowiedzieć o pracy rodziców. Obchodzić się z przyborami do rysowania, malowania, pisania; nie wychodzić poza linie kolorując obrazek; nazwać, co narysowało. Ciąć nożyczkami w linii prostej i krzywej; lepić z plasteliny. Dobrać w pary przedmioty lub obrazki; klasyfikować je wg określonej zasady (np. owoce, zwierzęta, pojazdy), łączyć zbiory wg określonej cechy (np. kolor, wiel kość). Wskazać różnice w pozornie takich samych przedmiotach, obrazkach. Rozpoznać różne dźwięki z otoczenia (np. glosy zwierząt).
Prawidłowo wymawiać wszystkie głoski (a wymowa jest poprawna pod wzglę dem artykulacyjnym, gramatycznym i składniowym). Nazwać głoskę na początku i na końcu wyrazu, różnicować wyrazy o podobnym brzmieniu (np. kran - tran, góra- kura, bada - pada, koza - kosa). Podzielić zdanie na słowa, wyrazy na sylaby. Opowiedzieć treść obrazka posługując się mową zdaniową. Rozwiązać proste zagadki. Uważnie słuchać przez dłuższą chwile opowiadania, bajki, muzyki. Wykonać podstawowe czynności samoobsługowe (samodzielnie zjeść, ubrać się, umyć). Liczyć obiekty i rozróżniać błędne liczenie od poprawnego Wyznaczać wynik dodawania i odejmowania na konkretach Ustalać równoliczność dwóch zbiorów, posługuje się liczebnikami porządkowymi, Wykonać proste ćwiczenia gimnastyczne; uczestniczyć w grupowych zabawach ruchowych. Wskazać lewą i prawą stronę swego ciała i osoby stojącej na wprost. Zgodnie bawić się z rówieśnikami - współdziałać, czekać na swoją kolej. Doprowadzić do końca rozpoczętą zabawę, pracę; w trudniejszych sytuacjach zwrócić się o pomoc do osoby dorosłej. Działać sprawnie; umieć podporządkować się słownym poleceniom. Potrafi nawiązać kontakty z rówieśnikami i dorosłymi, jest wrażliwy na opinią nauczycieli i innych osób dorosłych. Ogromna zatem odpowiedzialność spada na rodziców, by w tym ważnym okresie dla rozwoju dziecka odpowiednio przygotowały swoje pociechy do pierwszych doświadczeń związanych ze szkołą. Istotna jest stymulacja rozwoju dziecka już od najmłodszych lat, motywowanie do zabawy, prowokowanie zabaw rozwijających podstawowe zdolności poznawcze i umysłowe. Należy też zadbać o odpowiednią kondycje fizyczna dziecka i jego rozwój fizyczny. Dziecko prawidłowo odżywione, silne i zdrowe, będzie mniej narażone na kontuzje, choroby, często przyjmujące rozmiary epidemii w szkołach. Dziecko to również będzie mogło się prawidłowo rozwijać, nie odstając od rówieśników, co z kolei ma głębsze skutki psychologiczne. Szanowni Państwo!
Jeśli jesteście zaniepokojeni, czy Wasza córka, Wasz syn poradzą sobie z nauką w klasie pierwszej szkoły podstawowej, to zapraszam do skorzystania z porady psychologa, pedagoga, i logopedy w Ośrodku Wspierania Rozwoju Dzieci i Młodzieży. Określą oni potencjał dziecka, wskażą najlepsze sposoby wspierania jego rozwoju. Bywa, że to nauczyciel troszcząc się o rozwój waszego dziecka wskazuje potrzebę konsultacji. Ze swej strony zachęcam do uważnego słuchania nauczycieli i korzystania z ich sugestii. Badania są oczywiście dobrowolne i to rodzice decydują, czy z nich skorzystają. My ze swej strony zapewniamy pełną dyskrecję i profesjonalne potraktowanie Państwa problemu. Literatura: Brejnak W., Czy Twój przedszkolak dojrzał do nauki, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006. Brejnak W., Kochaj i wspomagaj, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008. Horsonek M., Wpływ rodziny na dojrzałość szkolną dziecka, w: Życie Szkoły 2001/8 Marzęda - Przybysz B., Badanie gotowości szkolnej dziecka, w: Życie Szkoły 2001/6 Prus - Wiśniewska H., Zanim dziecko pójdzie do szkoły, MEDIUM, Warszawa 1995 Sawa B., Jeżeli dziecko źle pisze i czyta, WSiP, Warszawa 1987 Wilgocka - Okoń B., Gotowość szkolna dziecka sześcioletniego, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003 Żebrowska, Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986 Wilgocka B. Okoń Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko, PZWS, Warszawa 1972 Wilgocka B. Okoń Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003 Skudlarski L., Badanie dojrzałości szkolnej, Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD, pod red. Wojciecha Brejnaka, nr 23/2002, wydanie specjalne: O pomyślny start ucznia w szkole, s. 187-192 Szczyrba D.: Czynniki wpływające na poziom dojrzałości szkolnej, Tychy, 2003. Opracowanie: psycholog Małgorzata Chróst