Transport kolejowy na Bałkanach

Tadeusz Zbigniew Leszczyński * Rozdział 1 Transport kolejowy na Bałkanach Pierwsza linia kolejowa na Bałkanach Oraviţa i Baziaş powstała w 1854 r., na potrzeby wywozu węgla z kopalń Steierdorf Anina, na terenie leżącym na obecnym pograniczu Rumunii i Serbii, w austro-węgierskim wówczas Banacie. Kolejne linie budowane były jeszcze w XIX w. na terenach należących aktualnie do wielu krajów: 1860 Konstanca Cernavoda (Rumunia), 1866 Ruse Sirdet Warna (Bułgaria), 1869 Ateny Pireus (Grecja), 1873 Stambuł (Turcja) Filipopol (Płowdiw, Bułgaria), 1874 Saloniki (Grecja) Skopje (Macedonia) Mitrovica (Kosowo). Badaniami, których wyniki przedstawiono w niniejszym rozdziale, objęto współczesne linie i przewoźników kolejowych w państwach bałkańskich i Turcji, oferujących przewóz osób i towarów w transporcie międzynarodowym, bądź powyższe przewozy w skali danego kraju, z pominięciem lokalnych kolei wąskotorowych. * Dr Tadeusz Zbigniew Leszczyński, Polskie Towarzystwo Geopolityczne, wiceprezes ds. wydawniczych, przewodniczący Komisji Studiów Bałkańskich, przewodniczący Oddziału Warszawa. 11

1.1. Albania Transport kolejowy w Albanii funkcjonuje od 1947 r., kiedy to otwarto pierwszą linię z Durrës do Peqin, zaś od 1957 r. obsługiwany jest przez lokomotywy spalinowe. Połączenia międzynarodowe z Czarnogórą (wyłącznie przewóz towarów) realizowane są od 1986 r. (rys. 1.1). Planowana jest budowa połączeń z Grecją i Macedonią. Rys. 1.1. Infrastruktura kolejowa w Albanii Źródło: opracowanie własne Całkowita długość sieci kolejowej, o standardowym rozstawie szyn (1435 mm), wynosi 447 km. Główny węzeł kolejowy zlokalizowany jest w mieście portowym Durrës, skąd linie biegną na północ do Shkodër, z odnogą do Tirany, na wschód do Podgradec i na południe do Vlory. 12

Pozycję monopolistyczną na kolejowym rynku krajowym posiada utworzone w 1945 r. przedsiębiorstwo Hekurudha e Shqipërisë 1 (HSH) z siedzibą w Durrës. Dysponuje ono taborem 25 lokomotyw i 291 wagonów osobowych. Przedsiębiorstwo od 2010 r. funkcjonuje jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która jest pod pełną kontrolą skarbu państwa wymaga ono znacznego dofinansowania. HSH dysponuje infrastrukturą kolejową (tory, dworce), taborem (pociągi osobowe i towarowe), zarządza kadrami i finansami, nie posiadając żadnej konkurencji na torach. Słabo rozwinięta sieć połączeń kolejowych wymaga modernizacji, zaś HSH restrukturyzacji. Niezbędna jest budowa nowych linii (wraz z mostami i tunelami), ich elektryfikacja oraz wymiana taboru. Państwo nie jest w stanie tego dokonać, stąd wydaje się, że najprostsza droga wiedzie poprzez prywatyzację sektora oraz wprowadzenie konkurencji na tory. Obecnie regularne, codzienne połączenia towarowe funkcjonują jedynie między albańskim Shkodër, a czarnogórską Podgoricą. Oficjalna maksymalna dopuszczalna prędkość jazdy pociągów na ww. odcinku wynosi 80 km/h. Aby wesprzeć możliwość rozwoju handlu zagranicznego, niezbędna jest integracja albańskiej sieci kolejowej z sieciami Macedonii, Kosowa i Grecji. Wielka praca musi zostać również wykonana w obszarze prokolejowej edukacji społeczeństwa, które coraz mniej jest zainteresowane jazdą bardzo wolnymi (ok. 100 km odległość między Shkodër, a Tiraną) i zaniedbanymi pociągami osobowymi, nie dostrzegając żadnych korzyści z jazdy nimi względem podróży samochodem. 1 Koleje Albańskie, przypis własny. 13

1.2. Bośnia i Hercegowina Bośnia i Hercegowina nie posiada kolejowego przewoźnika narodowego, który operowałby na terenie całego kraju. W Federacji Bośni i Hercegowiny (rys. 1.2) funkcjonują Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine 2 (ŽFBH), natomiast w Republice Serbskiej Željeznice Republike Srpske 3 (ŽRS). Rys. 1.2. Infrastruktura kolejowa w Bośni i Hercegowinie Źródło: opracowanie własne 2 3 Koleje Federacji Bośni i Hercegowiny, przypis własny. Serb. Жељезнице Републике Српске (ЖРС), Koleje Republiki Serbskiej, przypis własny. 14

ŽFBH z siedzibą w Sarajewie, utworzone w 2001 r. w wyniku połączenia wybranych komórek organizacyjnych i oddziałów przedsiębiorstwa Željeznice Herceg-Bosne, operują na 608 km linii kolejowych, z których 392 km zostały zelektryfikowane. Główna linia biegnie w relacji: Ploče (Chorwacja)-Mostar-Sarajevo-Zenica-Doboj i dalej przez Bosanski Brod i Vinkovci w Republice Serbskiej do Chorwacji. Ponad 53% transportowanych koleją towarów przewożonych jest w ruchu międzynarodowym, przy czym ich wolumen nie przekracza rocznie 7 mln t, a każda tona przewożona jest na ok. 120 km. ŽRS, z siedzibą w Banja Luce, zostały utworzone w 1992 r., a w 1996 r. siedziba przedsiębiorstwa została przeniesiona do Doboju, największego węzła kolejowego w Republice Serbskiej oraz całej Bośni i Hercegowinie. W Banja Luce zlokalizowane jest natomiast Centrum Logistyczne obsługujące międzynarodowy transport intermodalny, funkcjonujące w europejskiej sieci centrów logistycznych. ŽRS operują na 424 km torów, na których corocznie przewożą ok. 5 mln t towarów, w tym 50% stanowi eksport, 20% import, a 30% tranzyt. Główna linia kolejowa przebiega w relacji: Bihać (FBiH)-Bosanski Novi-Prijedor- Banja Luka-Doboj i dalej przez Tuzlę (FBiH) oraz Zvornik do Serbii.Jak z powyższego wynika, łączna długość linii kolejowych w Bośni i Hercegowinie wynosi 1032 km w tej liczbie są również 24 km torów w dystrykcie Brčko. Do zarządzania infrastrukturą kolejową powołana została spółka Željeznice Bosne i Hercegovine (ŽBH) z siedzibą w Doboju. Głównymi użytkownikami transportu kolejowego są: kopalnie węgla brunatnego w Tuzli i Zenicy, kopalnia rudy żelaza w Prijedor, fabryka chemiczna w Tuzli, huta żelaza w Zenicy, huta aluminium w Mostarze oraz zakłady przemysłowe w Sarajewie. 15

1.3. Bułgaria W 1885 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ustawę o budowie sieci kolejowej w Bułgarii. Pierwsza linia całkowicie zaprojektowana przez inżynierów i architektów bułgarskich Caribrod-Sofia-Vakarel zbudowana została w 1888 r. Natomiast jako pierwszą zelektryfikowaną linię Sofia-Płowdiw (rys. 1.3) w 1963 r. Rys. 1.3. Infrastruktura kolejowa w Bułgarii Źródło: opracowanie własnene Na początku 2002 r., w okresie dążenia kraju do osiągnięcia członkostwa w Unii Europejskiej, weszła w życie ustawa o transporcie kolejowym, na mocy której będące własnością skarbu państwa przedsiębiorstwo Bułgarskie Koleje Państwowe zostało zrestrukturyzowane, w celu dostosowania do stanu prawnego wynikającego z wymogów dyrektyw UE. 16

Operatorem przewozów kolejowych został Bălgarski Dăržavni Železnici 4 (BDŽ), natomiast zarządzanie infrastrukturą kolejową (4.150 km linii,) przejęła Национална Kомпания Железопътна Инфраструктура (НКЖИ), obie z siedzibą w Sofii. BDŽ oferuje transport towarów luzem w wagonach lub w kontenerach oraz przewozy pasażerskie. Wagony towarowe zamawiane są na stację załadunku z 48 godzinnym wyprzedzeniem. Taryfy za przewóz towarów obejmują kwotę stałą za 5 t oraz kwotę zmienną zależną od ilości jednostek przekraczających ww. wartość progową, naliczaną co 0,1 t, zaokrąglaną w górę. Ceny podawane i naliczane są w EUR, ale opłaty wnoszone są w obowiązującej w Bułgarii walucie narodowej. Bilety pasażerskie sprzedawane są maksymalnie z 5-dniowym wyprzedzeniem przed datą rozpoczęcia podróży (w okresie wakacji dopuszczalna jest przedsprzedaż do 20 dni wcześniej). Obowiązuje szereg zniżek, w tym na pociągi krajowe 50% dla: dzieci w wieku 7-10 lat, młodzieży do 26 lat, seniorów (kobiet ponad 57 lat i mężczyzn pwyżej 62 lata) oraz w na pociągi międzynarodowe 25% dla: młodzieży do 26 lat i seniorów (powyżej 60 lat). Do zadań НКЖИ należy m.in.: zapewnienie równego dostępu licencjonowanym przewoźnikom do infrastruktury kolejowej, prowadzenie działań na rzecz jej rozwoju, naprawy, konserwacji i eksploatacji oraz dostosowania do standardów europejskich, a także opracowywanie rozkładów jazdy pociągów, w porozumieniu z przewoźnikami, a dla pociągów pasażerskich również w ugodnieniu z administracją lokalną. 4 Български Държавни Железници (БДЖ), przypis własny. 17

1.4. Chorwacja Usługi transportu kolejowego w Chorwacji świadczy firma Hrvatske Željeznice (HŽ) dysponująca liniami kolejowymi o łącznej długości 2.974 km (rys. 1.4), z których jedynie niespełna 10% (248 km) jest dwutorowa. Nieco ponad 40% linii (1.228 km) zostało zelektryfikowane. Podjęto działania zmierzające do budowy kolejnych odcinków dwutorowych oraz elektryfikacji linii. Kraj posiada połaczenia kolejowe ze wszystkimi swoimi sąsiadami poza Czarnogórą, do której transport szynowy jest realizowany poprzez Serbię. Rys. 1.4. Infrastruktura kolejowa w Chorwacji Źródło: opracowanie własne Z uwagi na ukształtowanie terytorium, w kraju funkcjonują trzy odrębne sieci kolejowe: Osijek-Zagrzeb-Rijeka/Split, Rijeka- /Słowenia/-Pula, Zagrzeb-Sisak-/Bośnia i Hercegowina/-Ploče. 18

W 2005 r. zrestrukturyzowano HŽ wydzielając w przedsiębiorstwie 5 spółek, wszystkie z siedzibą w Zagrzebiu: HŽ Holding pełni rolę narodowego operatora kolejowego, prowadzi działalność m.in. w zakresie zarządzania transportem kolejowym, doradztwa gospodarczego, reklamy, usług rachunkowych, HŽ Infrastruktura doo zarządza infrastrukturą kolejową, konserwuje ją oraz modernizuje, świadczy usługi składowania, posiada spółkę zależną Pružne građevine doo zajmującą się obiektami kolejowymi, HŽ Cargo doo zajmuje się przewozem ładunków masowych, w relacjach krajowych i międzynarodowych HŽ Putnički Prijevoz doo zajmuje się przewozem pasażerów w krajowym i międzynarodowym transporcie kolejowym, HŽ Vuča Vlakova doo dysponuje lokomotywami, w związku z dużym zadłużeniem rozważany jest jej podział na dwie części - towarową i pasażerską. Tabor kolejowy jest niedoinwestowany i niemal nie zawiera nowych lokomotyw i wagonów, bazując głównie na ich zmodernizowanych leciwych wersjach. Stan taki wynika z braku inwestycji kolejowych od czasu rozpadu byłej Jugosławii. W związku z powyższym niezbędna jest rewitalizacja infrastruktury oraz wymiana znacznej części taboru. Działania te już podjęto. Zakupiono m.in. składy wychylne wyprodukowane w niemieckim oddziale kanadyjskiej firmy Bombardier Transportation. Planowana jest budowa pierwszej linii dużych prędkości Karlovac-Rijeka, na której podróż z Zagrzebia do Rijeki będzie trwała 1 godz., zamiast obecnych 4 godz. Umożliwi to wykorzystanie portu w Rijece i ww. linii do transportu towarów do Europy Środkowej. 19

1.5. Czarnogóra Transport kolejowy funkcjonuje na obszarze Czarnogóry od 1908 r, odkąd uruchomiono pierwszą linię w relacji Bar-Viprazar. Aktualnie sieć linii kolejowych liczy 248 km, czyli najmniej spośród wszystkich badanych państw. Zelektryfikowana została jedynie 167 km linia prowadząca z portu Bar na Adriatykiem, przez stolicę, do granicy z Serbią. Na elektryfikację oczekuje druga 81 km linia wiodąca z Niksič, przez Podgoricę i do Tuzi przy granicy z Albanią (rys. 1.5). Rys. 1.5. Infrastruktura kolejowa w Czarnogórze Źródło: Bank Światowy W 1989 r. utworzono w Czarnogórze Železnička Crna Gora 5 (ŽCG), którą z dniem 1 lipca 2008 r. podzielono na spółkę dysponującą infrastrukturą kolejową i spółkę zajmującą się transportem kole- 5 Железнице Црна Гора (ЖЦГ), przypis własny. 20

jowym, by z tej ostatniej z dniem 1 lipca 2009 r. wydzielić dwie odrębne spółki, zajmujące się odpowiednio przewozami osób i towarów. W efekcie powyższych przekształceń obecnie funkcjonują trzy przedsiębiorstwa kolejowe: Železnička infrastrukture Crne Gore (ŽICG), Železnički prevoz Crne Gore (ŽPCG) i Montecargo AD, wszystkie z siedzibą w Podgoricy. ŽICG buduje czarnogórską infrastrukturę kolejową, dba o jej modernizację i utrzymanie, zapewnia dostępność i wymaganą przepustowość dla wszystkich uprawnionych operatorów kolejowych. Spółka odpowiada m.in. za ochronę środowiska oraz realizację planów i programów poprawy jego stanu na obiektach i w pobliżu infrastruktury kolejowej. Stan infrastruktury budzi jednak zastrzeżenia, a linie kolejowe są w większości jednotorowe. ŽPCG oferują pasażerskie połączenia krajowe w klasie 1 i 2, połączenia międzynarodowe w klasie 1. Przewidziane są liczne zniżki, w tym w przewozach krajowych: bezpłatne bilety dla dzieci w wieku do 6 lat, jeśli podróżują z osobą dorosłą posiadającą bilet, 50% dzieci w wieku 6-14 lat, 30% grupa 6-11 osób, 50% grupa 12 i więcej osób, a w przewozach międzynarodowych 50% dla dzieci w wieku 4-12 lat. Pociągi osobowe składają się głównie ze starych, wyeksploatowanych wagonów, a ich wykorzystanie nie jest duże. Montecargo AD jest operatorem na rynku przewozu towarów masowych. Głównym źródłem ładunków dla ww. przewoźnika kolejowego jest port morski Bar, z którego są one przewożone również do państw sąsiednich. Znaczne ilości ładunków dostarczają także: fabryka aluminium KAP blisko Podgoricy, kopalnia boksyt i stalownia w Nikšić. Tranzytem ładunki przewożone są przede wszystkim do i z Albanii. 21

1.6. Grecja Pierwsza zbudowana w Grecji w 1869 r. linia kolejowa (Ateny- Pireus) miała 8,8 km długości. Po wyzwoleniu spod panowania Imperium Osmańskiego, Grecja przejęła większość zbudowanych przez nie linii kolejowych na jej terytorium. Pierwsze pociągi na linii o standardowej szerokości torów zostały uruchomione w 1918 r. pomiędzy Atenami i Salonikami (506 km). Współcześnie w Grecji istnieje 2.541 km linii kolejowych, w tym 1.816 km linii normalnotorowych (rys. 1.6) oraz 725 km linii wąskotorowych o rozstawie szyn 1000 mm i 750mm. Rys. 1.6. Infrastruktura kolejowa w Grecji Źródło: opracowanie własne 22

Jedynie linie: Saloniki-Idomeni, Saloniki-Domokos i Ateny- Kiato są zelektryfikowane. Trwa modernizacja linii Ateny-Domokos, po zakończeniu której planowane jest uruchomienie pociągów dużych szybkości w relacji Ateny-Saloniki. Infrastrukturą kolejową zarządza spółka EDISY Narodowym operatorem transportu kolejowego w Grecji jest Organismos Sidirodromon Ellados 6 (OSE). Głównym przewoźnikiem w kraju jest TrainOSE, który realizuje zarówno przewóz pasażerów, jak i ładunków. Przewóz osób prowadzony jest w pociągach podmiejskich oraz w relacjach międzymiastowych i międzyregionalnych. Zniżki na bilety nie są duże (ok. 10%). W relacjach międzynarodowych, ze względu na kryzys gospodarczy, w 2011 r. zlikwidowano wszystkie pociągi międzynarodowe, w tym w ciszącej się dużym zainteresowaniem relacji Ateny-Sofia. W 2014 r. przywrócono połączenia jedynie z Salonik do Sofii oraz z Salonik przez Skopje do Belgradu. Transport ładunków zapewniany jest w wagonach lub kontenerach (transport intermodalny). Firma jest w stanie przewozić wszystkie rodzaje ładunków masowych, które mogą być transportowane koleją. Do najczęściej przewożonych ładunków należą: złom, drewno, paliwa, chemikalia i materiały budowlane. Przewoźnik oferuje wynajęcie pojedynczego wagonu lub całego pociągu do 750 ton. Transport kolejowy kontenerów (załadunek i wyładunek) jest możliwy wyłącznie między Thriasion, Pireusem i portem w Atenach, a Salonikami. Jednak firma w swojej ofercie posiada również dostawy door-to-door, door-to-terminal oraz terminal-to-door. 6 Gr. Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδος Organizacja Dróg Żelaznych Grecji, przypis własny. 23

1.7. Kosowo Pierwszą linię kolejową zbudowano na terenie Kosowa w 1874 r., zaś od 1963 r. nie budowano już nowych linii. Obecnie w kraju eksploatowanych jest 333 km linii kolejowych normalnotorowych (rys. 1.7), przy czym wszystkie są jednotorowe i niezelektryfikowane. Rys. 1.7. Infrastruktura kolejowa w Kosowie Źródło: opracowanie własne Linia północ-południe mierzy 148 km, zaś pozostałe odcinki: Podujevo-Kosovo Polje 45 km, Kosovo Polje-Peć 81 km, Mentohija- Prizren 59 km. 24

Narodowym operatorem kolejowym są Hekurudhat e Kosovsovës 7 (HK). Przedsiębiorstwo utworzone w 2005 r., poprzednio znane było jako UNMIK Koleje. W 2011 r. zostało ono podzielone na dwie części: Infrakos Sh.A Fushë Kosovë, zajmujące się infrastrukturą, oraz Trainkos Sh.A, spółkę transportową, obie z siedzibą w Kosovym Polju. Zadaniem Infrakos jest obsługa sieci kolejowej w Kosowie, w celu utrzymania i rozbudowy linii kolejowych, w oparciu o standardy Unii Europejskiej. Przedsiębiorstwo zarządza ruchem kolejowym (dostępem do torów, stacjami, terminalami), a także zarządza infrastrukturą i gruntami oraz wydzierżawia obiekty kolejowe (tereny, pomieszczenia, hale). Cała infrastruktura wymaga modernizacji. Trainkos zapewnia transport towarów i kontenerów oraz przewozy pasażerskie. W ramach transportu towarów firma oferuje jest możliwość przewozu wszelkiego rodzaju towarów. Nie jest to jednak możliwe, gdyż wieloma rodzajami wagonów specjalnych po prostu ona nie dysponuje. Przewóz osób w relacjach krajowych oferowany jest jedynie: Prisztina Peć Prisztina, Kosove Polje Hani i Elezit Kosove Polje, zaś w relacji międzynarodowej: Prisztina Skopje Prisztina. Przy zakupie biletów obowiązuje szereg zniżek: 50% dla dzieci do lat 12, studentów i osób w wieku powyżej 65 lat. Przy zakupie biletu wraz z biletem powrotnym, ten drugi jest tańszy o 20%. Bezpłatnie mogą podróżować: inwalidzi i weterani wojenni, policjanci i służby bezpieczeństwa, dzieci poniżej 4 lat, osoby niewidome i ich opiekunowie oraz pracownicy Trainkos dojeżdżający do pracy. 7 Serb. Kosovske Železnice (KŽ), Kosowskie Koleje, przypis własny. 25

1.8. Macedonia Macedonia ma słabo rozwinięty system kolei. Eksploatowane są trzy linie: Trebanocici-Skopje-Vales-Gevgelija, Skopje-Tajmiste/Kicevo i Kocani-Vales-Bitola. Jedynie pierwsza z nich jest zelektryfikowana. Łączna długość linii normalnotorowych wynosi 925 km, z czego 315 km jest zelektryfikowanych (rys. 1.8). Rys. 1.8. Infrastruktura kolejowa w Macedonii Źródło: opracowanie własne W 1873 r. uruchomiono linię kolejową Saloniki - Skopje, a rok później przedłużono ją do Mitrovicy. Obecnie biegnie tędy korytarz kolejowy (nr 10) na którym funkcjonują międzynarodowe połączenia kolejowe do Kosowa i Serbii na północy oraz do Grecji na południu. 26

Narodowym operatorem kolejowym są Македонски железнижелезници 8 (МЖ). W 2007 r., zgodnie z dyrektywami Unii Europejpejskiej, wyodrębniono z nich dwa przedsiębiorstwa: Јавно пријатие за железничка инфраструктура Македонски железници - Скопје 9 (ЈП МЖ Инфраструктура - Скопје) oraz Македонски железници Транспорт АД Скопје (МЖ-Т АД). Budowa, rozbudowa, naprawa i modernizacja infrastruktury kolejowej należą do zadań ЈП МЖ Инфраструктура, podobnie jak utrzymanie infrastruktury, jej ochrona i zarządzanie nią. Przed przedsiębiorstwem stoi zadanie modernizacji korytarza z północy na południe (nr 10) i budowa korytarza ze wschodu na zachód (nr 8). МЖ-Т АД świadczy usługi w ruchu towarowym i pasażerskim. Spółka zapewnia transport towarów masowych, w tym sypkich (zboża, rudy itp.), paliw płynnych i towarów niebezpiecznych. Kontenery mogą być załadowywane na wagony i rozładowywane w terminalu kontenerowym w Skopje. Ruch pasażerski realizowany jest w przewozach krajowych (miejskich, podmiejskich i regionalnych) oraz międzynarodowych. Po raz pierwszy od 1986 r. МЖ-Т АД, podjęły działania zmierzające do zakupu nowego taboru. W 2013 r. zamówiono z ŽOS Trnava na Słowacji 150 wagonów towarowych, z dostawą w latach 2014-2015. Na 2015 r. zamówiono w CSR Corporation Limited 10 dostawę czterech zestawów do przewozów pasażerskich. Trwa również przetarg na zakup trzech lokomotyw. 8 9 10 Maced. Makedonski Železnici (MŽ), Koleje Macedońskie, przypis własny. Przedsiębiorstwo publiczne Infrastruktura kolejowa Kolei Macedońskich Skopje. China South Locomotive & Rolling Stock Corporation Limited, największy na świecie producent lokomotyw elektrycznych, przypis własny. 27

1.9. Rumunia Sieć linii kolejowych jest bardzo rozbudowana (22.298 km, z których 8.585 km zostało zelektryfikowane) i dociera do niemal każdego rumuńskiego miasta i wielu wsi (rys. 1.9). Kraj ten posiada codzienne kolejowe połączenia międzynarodowe z Bukaresztu m.in. do: Wenecji, Wiednia, Pragi, Budapesztu, Belgradu, Sofii, Salonik oraz Stambułu. Rys. 1.9. Infrastruktura kolejowa w Rumunii Źródło: opracowanie własne Stan taboru do przewozu towarów i osób jest zróżnicowany. Obok szybkich i nowoczesnych pasażerskich pociągów intercity i ekspresowych funkcjonują wymagające modernizacji składy pociągów pośpiesznych, a zwłaszcza pociągów osobowych. Dostępne są wszelkiego rodzaju wagony towarowe. 28

W Rumunii działa wiele prywatnych przedsiębiorstw, które świadczą usługi transportu pasażerów i/lub towarów: CF Trans SRL, założone w 2001 r., z siedzibą w Brașov, utrzymanie infrastruktury i przewóz pasażerów, Via Terra Spedition SRL, założone w 2003 r., z siedzibą w Cluj, przewóz towarów i pasażerów, Regiotrans SRL, założone w 2005 r., z siedzibą w Brașov (znany wcześniej jako RC-Caile Ferate Trans, a później jako Feroviar Keolis), przewóz pasażerów, Grup Feroviar Român SA (GFR), założone w 2001 r., z siedzibą w Bukareszcie, jest największym prywatnym przedsiębiorstwem kolejowym dysponującym ponad 13.500 wagonami oraz 285 lokomotywami spalinowymi i elektrycznymi, Servtrans Invest SA, założone w 2002 r., z siedzibą w Bukareszcie, oferuje przewóz towarów i inne usługi logistyczne, Transferoviar Grup SA (TFG), założone w 2003 r., z siedzibą w Bukareszcie, przewóz towarów, a od 2010 r. również przewozów pasażerów, Unifertrans SA, założone w 2000 r., z siedzibą w Bukareszcie, przewóz towarów. W pociągach osobowych wcześniejsza rezerwacja miejsc dostępna jest na pociągi intercity, ekspresowe i pośpieszne. Na pociągi osobowe obsługiwane przez prywatnych operatorów kolejowych bilety można kupić wyłącznie w pociągu. W Rumunii, podobnie jak w innych krajach regionu, dostępna jest usługa Balkan Flexipass, w ramach której można nabyć bilet na pociągi pasażerskie ważne 5, 10, 15 dni lub przez okres miesiąca. Nie mogą ich nabyć obywatele ww. państw, a bilet jest ważny z paszportem. 29

1.10. Serbia W Serbii pierwsze konne linie kolejowe zbudowano w 1854 r., po których pociągi parowe jeździły od 1856 r. Po I wojnie światowej pozostało z nich 27 km torów, od granicy państwa blisko m. Jam, przez Jasenovo i Bela Crkva do granicy państwa między Vracev Gaj i Bazijas. Obecna sieć kolejowa ma 4.347 km długości, z czego 1.387 km zostało zelektryfikowane (rys. 1.10). Rys. 1.10. Infrastruktura kolejowa w Serbii Źródło: opracowanie własne 30

W Serbii przewoźnikiem narodowym są Železnice Srbije 11 (ŽS), które są m.in. właścicielem system kolei podmiejskiej w Belgradzie Beovoz. Oprócz połączeń krajowych, Belgrad posiada regularne i bezpośrednie pasażerskie połączenia międzynarodowe m.in. z Budapesztem, Wiedniem, Zurychem, Monachium, Lublaną, Banja Luką, Sofią, Bukaresztem i Salonikami. Dodać należy, że ŽS dołączyły się do europejskiego systemu rezerwacji EPA, który pozwala na rezerwację miejsca (siedzenia w wagonie z miejscami do siedzenia, bądź łóżka w kuszetce lub wagonie sypialnym) we wszystkich pociągach włączonych do tego systemu. Obowiązuje szereg zniżek w pasażerskim ruchu międzynarodowym. Dzieci do lat 6 podróżują za darmo, jeżeli nie zajmują odrębnego miejsca i podróżują z pasażerem posiadającym bilet. Dzieci w wieku od 6 do 14 lat podróżują z 50 % zniżką. W serbskich pociągach jadących do krajów sąsiednich obowiązują odpowiednio przedziały wieku: do 4 lat oraz od 4 do 12 lat. Grupom podróżnych (co najmniej sześciu pasażerów) przysługują zniżki od 20 do 50 %. Natomiast osoby w wieku do 26 lat (w pociągach InterRail tylko w klasie II) oraz w wieku 60 lat i więcej mogą kupować bilety ze zniżką 30%. Železnice Srbije oferują również możliwość transportu wszelkiego rodzaju towarów. Taryfy dotyczące transportu towarów regulują wszystkie zagadnienia związane z załadunkiem, transportem, rozładunkiem i dostawą, zarówno na terenie kraju, jak i w ruchu międzynarodowym. Obowiązują jednakowe ceny, uzależnione od rodzaju towaru, bez względu z/do którego kraju. 11 Serbskie Koleje Państwowe, przypis własny. 31

1.11. Słowenia Słowenia posiada 1.229 km linii kolejowych. Główna linia (rys. 1.11) Maribor-Lublana-Triest (Włochy), wykorzystywana do międzynarodowego transportu pasażerskiego i towarowego, jest dwutorowa i zelektryfikowana. Istotny problem stanowi brak dwutorowej linii do portu w Koprze (na odcinku Divaca-Koper). Rys. 1.11. Infrastruktura kolejowa w Słowenii Źródło: opracowanie własne Znacznie ważniejsza dla transportu międzynarodowego jest jednak linia Jesenice-Lublana-Zidani Most-Krsko, pozwalająca na transport towarów w relacji Monachium-Zagrzeb-Belgrad-Stambuł/ Saloniki. Główny wolumen przewozów na ww. linii stanowią: ruda, stal, węgiel, chemikalia, ropa naftowa i materiały budowlane. 32

W Słowenii funkcjonują Slovenske Železnice (SŽ), założone w 1991, z siedzibą w Lublanie, holding będącym własnością skarbu państwa. SŽ obejmują sześć pionów funkcjonalnych: Zarządzanie Ruchem, Utrzymanie Infrastruktury, Transport Towarów, Transport Pasażerów, Zarządzanie Trakcją, Zarządzanie Taborem). Transport towarów z zachodu i północy do państw leżących na południowym-wschodzie Europy i Turcji odbywa się z wykorzystaniem centrów logistycznych zlokalizowanych w Koprze, Ljubljana, Celje i Mariborze. Ponad 90 % przewożonych koleją towarów stanowi (w pełni monitorowany) fracht międzynarodowy. Narodowy operator kolejowy dysponuje nowoczesnym taborem, na który składają się trójwagonowe składy Pendolino, zespoły elektryczne Desiro Clasic i lokomotywy elektryczne Taurus. Potencjał SŽ czyni je jednym z najważniejszych regionalnych integratorów usług logistycznych oraz ogniw łączących transeuropejskie strumienie transportowe. Przewóz pasażerów realizowany jest: pociągami międzynarodowymi o wysokim standardzie EuroCity i niższym standardzie MV (np. bez usług gastronomicznych), nowoczesnymi, klimatyzowanymi pociągami InterCity Słowenia (ICS), krajowymi pociągami dalekobieżnymi InterCity, a także pociągami regionalnymi (RG) i innymi pociągami pasażerskimi (LV). Zniżki na zakup biletów obowiązują jedynie: inwalidów wojennych, osoby niewidome i niedowidzące, cierpiące na dystrofię mięśniową i podobne choroby mięśni oraz zaburzenia neurologiczne. Dla osób tych zniżka jest bardzo duża i wynosi 75% (chorzy do 12 przejazdów w roku, opiekunowie bezpłatnie). Weterani wojenni uprawnieni są do czterech bezpłatnych przejazdów na rok we wszystkich rodzajach pociągów. 33

1.12. Turcja W historii kolei tureckich można wyodrębnić trzy okresy: przed utworzeniem Republiki, lata 1923-1950 i okres po 1950 r. W 1856 r. zbudowano pierwszą 130 km linię kolejową łączącą Izmir i Aydin w zachodniej Anatolii. Do 1922 r. na terenie Imperium Otomańskiego zbudowano 8.619 km linii normalnotorowych, z których 4.136 km pozostało w obecnych granicach Turcji, po proklamacji Republiki - 1.378 km linii kolejowych było pod kontrolą państwa, a pozostałe w rękach obcych przedsiębiorstw. W latach 1923-1950 zbudowano kolejne 3.764 km, w tym 3.208 przed 1940 r. W latach 1951-2002 oddano do użytku 945 km linii kolejowych, w tym do 1980 r. zaledwie 30 km. Od 2003 r. zbudowano 1.076 km, a kolejne 1.603 km jest w trakcie budowy (rys. 1.12). Rys. 1.12. Infrastruktura kolejowa w Turcji Źródło: opracowanie własne Z eksploatowanych 9.921 km linii kolejowych zelektryfikowano jedynie trzy odrębne odcinki o łącznej długości 1.490 km. 34

Operatorem narodowym na kolei są Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları 12 (TCDD), z siedzibą w Ankarze i ośmioma dyrekcjamo regionalnymi w: Stambule, Ankarze (2), Izmirze, Sivas, Malatya, Adanie i Afy. Z TCDD współpracują korporacje: Tülomsaş (Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayii A.Ş.), z siedzibą w Eskişehir produkuje lokomotywy spalinowe i elektryczne, Tüvasaş (Türkiye Vagon Sanayii A.Ş.), z siedzibą w Sakarya produkuje wagony pasażerskie, restauracyjne, sypialne i kuszetki, Tüdemsaş (Türkiye Demiryolu Makinaları Sanayii A.Ş.), z siedzibą w Sivas produkuje wszelkiego rodzaju wagony towarowe oraz naprawia wagony pasażerskie. Pomiędzy Turcją i Europą kursuje Bosfor Express, który umożliwia podróż ze Stambułu przez Sofię do Bukaresztu oraz w odwrotnym kierunku. W pociągach na terenie Turcji obowiązują karty Balkan Flexipass, InterRail Global Pass, Interrail Single Country Pass, zniżki na przejazdy grupowe i inne. Transport towarów koleją do Europy jest możliwy przez stację graniczną Agility do Bułgarii oraz przez stację graniczną Uzunköprü do Grecji. Ponadto europejskie towary mogą być transportowane z Turcji (przez Kapıköy) do Iranu i krajów Azji Centralnej oraz (przez Islahiye lub Nusaybin) do Syrii i Iraku. Dostępny jest transport kontenerów, przy czym waga kontenerów 40-stopowych nie może przekraczać 40 t. Ponieważ TSDD nie dysponuje własnymi kontenerami, zamawiający musi je zapewnić we własnym zakresie. 12 Tureckie Koleje Państwowe, przypis własny. 35

1.13. Konkluzje We wszystkich państwach bałkańskich i Turcji wykorzystywany jest transport kolejowy. Jednak stopień jego wykorzystania nie jest równomierny: duży w Rumunii i Turcji, średni w Bułgarii, Chorwacji i Serbii oraz mały w pozostałych państwach bałkańskich. Na niekorzyść transportu kolejowego wpływają, realizowane z wykorzystaniem funduszy UE, wielkie inwestycje drogowe, obejmujące budowę i modernizację autostrad oraz dróg szybkiego ruchu. Można wyodrębnić trzy kategorie linii kolejowych (rys. 1.13), zależne od ich znaczenia dla transportu na Bałkanach: strategiczne (linia ciągła), pomocnicze (linia przerywana) i lokalne (nieoznaczone). Rys. 1.13. Pan-Europejska infrastruktura kolejowa na Bałkanach Źródło: opracowanie własne Zasadniczą rolę w regionie odgrywają linie kolejowe z Monachium i Budapesztu, przez Belgrad i Nisz do Stambułu i Salonik. 36

Rozważana jest budowa wzdłuż wybrzeża Adriatyku korytarza AIRC (od ang. Adriatic-Ionian Railway Corridor) łączącego Grecję, Albanię, Czarnogórę, Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Słowenię i Włochy, który pozwoli na wzrost wymiany towarowej i osobowej pomiędzy ww. krajami, przyczyniając się do rozwoju ich gospodarek. W państwach objętych badaniami dostępne są dwa rodzaje transportu kolejowego: przewóz osób i przewóz towarów. Przewóz osób realizowany jest w różnych kategoriach pociągów i różnych klasach komfortu podróży. Towary natomiast mogą być przewożone w kontenerach lub wagonach różnego typu, w tym wagonach specjalnych, np. o kontrolowanej wewnątrz temperaturze, bądź do przewozu cieczy lub gazów. Przesyłki transportem kolejowym należy zamawiać z odpowiednim wyprzedzeniem, wskazując typ wagonu, rodzaj i ilość ładunku, trasę przejazdu oraz stacje, na których towary będą ładowany i/lub rozładowywane. Przed zawarciem umowy na dostawę towarów do odbiorcy w danym kraju lub ich przesył w tranzycie przez ten kraj należy zapoznać się z obowiązującymi w nim przepisami dotyczącymi warunków przewozu. Bilety na przejazdy indywidulane i grupowe można nabywać bezpośrednio przed przejazdem lub w przedsprzedaży, przy czym w poszczególnych krajach dostępne są różne zniżki, uzależnione m.in. od liczebności grup, wieku pasażerów, bądź ich cech indywidualnych (np. uczeń, student do 26 lat, emeryt, rencista itd.). Natomiast taryfy za przewóz towarów obejmują kwotę stałą za określoną minimalną ilość towaru oraz kwotę zmienną zależną od ilości jednostek przekraczających ww. wartość progową. Opłaty za transport towarów, podobnie jak za przewóz osób, wnoszone są w EUR lub walucie narodowej obowiązującej w danym kraju. 37

Bibliografia Annual Management Report 2008 Consolidated, BDZ EAD, Sofia 2009. Bramo F., Llaci S., Albanian Railway in the Framework of European Integration: An Overview and Development Opportunities in the Future, Academic Journal of Interdisciplinary Studies 2013, nr 9, vol. 2. Brief information on the privatisation of Montecargo AD Podgorica, Government of Montenegro, Privatisation Council, Podgorica 2009. Buza S., Duraku R., National background report on transport for Kosovo, MTC, Prisztina 2009. Doing Business in Bosnia and Herzegovina (BiH). A Country Commercial Guide for U.S. Companies, Department of Commerce, Waszyngton 2012. Manslove C., Railway Reform in South East Europe and Turkey. On the Right Track?, Bank Światowy, Waszyngton DC 2011. Popović Z., Lazarević L., Ižvolt L., Potential of the railway infrastructure in Serbia, Railway transport and logistics 2013, nr 3. Rail competition, Special Eurobarometr 2012, nr 388. Sarmiento Y.V., Transport and logistics in Croatia, Belgian Economics and Commercial Office in Croatia, Zagrzeb 2012. Stakeholder Engagement Plan: Railway Corridor VIII - Eastern section, MTC, Skopje 2012. 38