SYTUACJA UTRATY ZDROWIA

Barbara Dobrzańska-Socha SYTUACJA UTRATY ZDROWIA Problemy psychologiczne osób z kalectwem nabytym Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

SYTUACJA UTRATY ZDROWIA

Barbara Dobrzańska-Socha SYTUACJA UTRATY ZDROWIA Problemy psychologiczne osób z kalectwem nabytym Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Katedry Zarządzania w Turystyce, Instytutu Spraw Publicznych oraz Instytutu Psychologii Stosowanej RECENZENT dr hab. Katarzyna Popiołek, prof. SWPS PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek FOTOGRAFIA NA OKŁADCE Jerzy Socha Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3503-0 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

BARBARA Jerzemu

SPIS TREŚCI Wstęp... 9 1. Wokół problemu... 13 1.1. Geneza tematu, czyli podróż w głąb siebie... 13 1.2. Dlaczego właśnie inwalidzi?... 14 1.3. Dwie drogi i dwa etapy analizy... 15 2. Sytuacja utraty zdrowia podejście patogenetyczne... 17 2.1. Patogenetyczne podejście do zagadnienia utraty zdrowia... 23 2.1.1. Nabyte kalectwo jako strata... 24 2.2. Kalectwo jako cierpienie spowodowane uszkodzeniem ciała... 40 2.2.1. Zagadnienie bólu... 42 2.2.2. Przeżycia związane z uszkodzeniem ciała... 45 2.2.3. Uszkodzenie ciała jako zdarzenie krytyczne... 51 2.2.4. Traumatyczny stres w sytuacji uszkodzenia ciała... 53 2.2.5. Kryzys psychologiczny jako reakcja na uszkodzenie ciała... 59 2.3. Cierpienie jako szansa rozwoju... 67 2.3.1. Poszukiwanie sensu przeżytego cierpienia... 68 2.3.2. Rola wsparcia społecznego w nadawaniu sensu cierpieniu... 76 2.3.3. Fenomenologiczno-egzystencjalny sens cierpienia... 79 2.3.4. Refleksje o cierpieniu spowodowanym kalectwem... 84 3. Rozwojowy aspekt utraty zdrowia... 89 3.1. Zagadnienie utraty zdrowia w kontekście teorii stresu i radzenia sobie... 91 3.1.1. Podstawowe pojęcia i definicje... 91 3.1.2. Ocena poznawcza sytuacji utraty zdrowia... 95 3.1.3. Efektywność radzenia sobie z utratą zdrowia... 99 4. Determinanty procesu radzenia sobie z utratą zdrowia... 121 4.1. Odporność psychiczna... 122 4.1.1. Wrodzone i nabyte aspekty odporności psychicznej ujmowanej jako odporność na stres... 123 4.1.2. Możliwości zmiany odporności na stres... 128 4.1.3. Odporność psychiczna jednym z zasobów radzenia sobie z utratą zdrowia... 133 4.2. Poczucie koherencji... 139 4.2.1. Rola poczucia koherencji w radzeniu sobie z kalectwem... 139 4.2.2. Emocjonalne aspekty poczucia koherencji... 146 4.2.3. Powiązania koncepcji Antonovsky ego z innymi ujęciami teoretycznymi... 148 4.3. Refleksyjność... 152 Zakończenie... 155 Bibliografia... 157

WSTĘP Psychologiczna problematyka zdrowia i choroby od wielu lat cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem, przyciągając uwagę zarówno badaczy, jak i szerokiej publiczności. Ciągle wydaje się ona daleka od wyczerpania, ponieważ szybkie zmiany cywilizacyjne powodują nie tylko wzrost wiedzy o przyczynach powstawania i leczenia chorób, lecz także samowiedzy człowieka traktującego zdrowie jako podstawowy rodzaj zasobu, formę kapitału umożliwiającego osiąganie celów we wszystkich innych dziedzinach życia. Problematyka ta jest także ważna i ciekawa poznawczo ze względu na możliwość dotarcia do mechanizmów radzenia sobie przez człowieka znajdującego się w sytuacji trudnej, jaką jest niewątpliwie utrata lub uszczerbek na zdrowiu. Dla psychologów ważne są prawidłowości rządzące zachowaniem się człowieka w takich sytuacjach, ponieważ wiedza o nich jest podstawą budowania strategii pomocy psychologicznej i wsparcia społecznego, zwiększających zaradność zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. W ostatnich latach pojawiło się kilka wpływowych teorii psychologicznych pozwalających wyjaśniać zachowanie się ludzi w sytuacjach utraty zdrowia. Należą do nich teoria stresu i radzenia sobie Lazarusa i Folkman (1984), teoria salutogenezy Antonovsky ego, teoria stresu potraumatycznego i inne. W polskiej literaturze godne odnotowania są prace Sęk, Heszen-Niejodek i Wrześniewskiego oraz ich coraz liczniejszych współpracowników. Czerpiąc satysfakcję poznawczą z dotychczasowego dorobku nauki w tej dziedzinie, można jednocześnie odczuwać niedosyt poznawczy. Wiąże się on nie tylko i nie tyle z dręczącym poczuciem braku spójności tej wiedzy, lecz także z poczuciem, że człowiek jest traktowany w tych teoriach głównie jako przedmiot, podczas gdy sytuacja utraty zdrowia jest wyjątkowo wyrazistym dowodem jedności ciała i ducha, przedmiotowości i podmiotowości człowieka, stanu, w którym cierpienie jest najbardziej dramatycznym przejawem tej jedności. Proponowana monografia jest wyjątkowo udaną próbą zmierzenia się z tym właśnie dylematem. Autorka pokazując we wstępie genezę problemu, który zrodził się jako metamorfoza jej osobistych zmagań w sytuacji utraty zdrowia, zmierza do ukazania go w szerszym kontekście jako problem inwalidów, czyli ludzi żyjących z kalectwem nabytym, gdy ich zaradność dotyczy szczególnych relacji ze światem zarówno w sensie fizycznym, jak i społecznym. W swojej pracy stara się ona uwzględnić wszystkie wspomniane wyżej teorie psychologiczne, co w zastosowaniu do konkretnych sytuacji umożliwia próbę syntezy, ale także proponuje

10 uwzględnienie nowych sposobów ujmowania problemu utraty zdrowia, jak np. podejście fenomenologiczno-egzystencjalne. Bierze pod uwagę także dwa podstawowe aspekty w rozpatrywaniu sytuacji człowieka dotkniętego kalectwem nabytym: patogenetyczny oraz rozwojowy. Ten ostatni wiąże się ściśle z analizą zaradności człowieka, z jego odpornością na zakłócenia równowagi, poczuciem koherencji oraz refleksyjnością. Wreszcie docieramy do sedna, czyli procesu formułowania przez człowieka z kalectwem konkretnych zadań i rozwiązywania problemów. Cierpienie jest nieuchronnym korelatem utraty zdrowia człowieka, ale i czynnikiem pobudzającym jego zaradność. Najbardziej widowiskowym, dostępnym i godnym podziwu dowodem tych zwycięskich zmagań są wyczyny sportowe prezentowane na specjalnie organizowanych zawodach i paraolimpiadach. Dlatego tak chętnie w wypowiedziach komentatorów można usłyszeć słowa aprobaty, a nawet zachwytu dla samozaparcia, wytrwałości i uporu zwycięzców, a tak rzadko o kosztach psychologicznych, jakie stoją za owym zwycięstwem. Występ publiczny jest spektakularnym dowodem sukcesu, a uporczywy, morderczy trening znika z pola uwagi. O cierpieniu i wyrzeczeniach rzadko się wówczas mówi. A przecież istota rzeczy tkwi właśnie w owym harcie ducha. Warto o tym pamiętać. Autorka omawianej książki doskonale wie, jak ważna jest ta subiektywna strona medalu w walce osób niepełnosprawnych o powrót do normalności. Głównym motywem decyzji o przygotowaniu tej książki do druku było przekonanie, że problematyka w niej zawarta jest aktualna i potrzebna i że znajdzie ona uznanie w oczach czytelników. Obserwujemy bowiem obecnie wzrost znaczenia wiedzy o sposobach radzenia sobie z wszelką stratą, ale szczególnie z utratą zdrowia. Zdrowie staje się jedną z naczelnych wartości w życiu coraz większej liczby ludzi, co znajduje wyraz we współczesnej definicji zdrowia jako dobrostanu, a nie tylko pogorszenia dotychczasowego stanu psychofizycznego człowieka. Wzrasta jednocześnie liczba czynników powodujących utratę zdrowia, a w szczególności powodujących niepełnosprawność i kalectwo w związku z postępem technicznym i cywilizacyjnym (wypadki przy pracy i na drogach, sporty ekstremalne, masowe imprezy itp.). Na tym tle szczególnie uwydatniają się zalety proponowanej monografii. O inwalidztwie nabytym jako szczególnym przypadku utraty zdrowia mówi się tu w najszerszym teoretycznym kontekście, w szczególności w kontekście teorii stresu i radzenia sobie oraz ogólnej teorii sytuacji trudnych. Książka nie jest zwykłym przeglądem literatury, choć bibliografia jest imponująca i sama w sobie stanowi dodatkową wartość. Autorkę cechuje umiejętność krytycznego ustosunkowania się do zastanej wiedzy. Pokazuje ona rozliczne luki w istniejącej wiedzy i tezy nie

11 do końca uzasadnione przez autorów o uznanym autorytecie, np. gdy omawia salutogenetyczną koncepcję Antonovsky ego, a nawet gruntownie już przyswojoną na gruncie polskim teorię stresu i radzenia sobie Lazarusa. Godna pochwały jest powściągliwość Autorki w próbie tworzenia syntezy, jednak jej propozycja, aby powiązać aspekt patogenetyczny z aspektem rozwojowym w tropieniu mechanizmów zaradności, jest wyjątkowo trafna. Mamy tu więc do czynienia z dążeniem Autorki do tego, aby wiedza ucukrowana znalazła swoją konkretyzację w jej własnych cząstkowych wynikach badań nad kalectwem nabytym. Można żałować, że tekst przygotowany niemal do druku nie doczekał się wydania za życia Autorki. Słowo niemal oznacza tu, że pozostały do usunięcia drobne usterki językowe i konieczne uzupełnienia terminologiczne. Lektura maszynopisu w pozostawionej przez Autorkę postaci nie rodzi wątpliwości, że mamy do czynienia z dziełem dojrzałym i wartym publikacji. Podejmując się przygotowania tekstu do druku, starałam się nie uchybić myśli przewodniej Autorki. Ktoś może zapytać, jak to się stało, że podjęłam się redagowania książki spoza dziedziny, którą uprawiam od lat, mianowicie psychologii pracy. Treść przedkładanej książki jest mi bliska z wielu względów. Zajmowałam się podobnymi zagadnieniami w odniesieniu do ludzkiej pracy, a jak wiadomo, to właśnie w tym środowisku zrodziła się problematyka psychologii zdrowia (strategie promocji zdrowia). Nieobca jest mi ogólna teoria stresu i radzenia sobie. Ale motywem przewodnim mojej decyzji był fakt długoletniej współpracy z Panią dr Barbarą Dobrzańską-Sochową na niwie kształcenia studentów psychologii specjalizujących się w praktycznych zastosowaniach tej nauki, na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, w latach osiemdziesiątych XX wieku. Jestem przekonana, że książka okaże się przydatna w kształceniu studentów psychologii, a także absolwentów tego kierunku pragnących na studiach podyplomowych pogłębiać swoją wiedzę. Przyda się ona wszystkim, którzy dążą do tego, by doskonalić swoje kwalifikacje w dziedzinie pomocy psychologicznej i wsparcia społecznego inwalidów z kalectwem nabytym. Zofia Ratajczak

BIBLIOGRAFIA Skróty: WUJ Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego UŚl Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego UWr Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego TN-KUL Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne PTP Polskie Towarzystwo Psychologiczne IP-PAN Wydawnictwo Instytutu Psychologii Polskiej Akademi Nauk PWN Wydawnictwo Naukowe PWN PZWL Wydawnictwo Lekarskie PZWL Abramson L.Y., Seligman M.E.P., Teasdale J. (1978). Learned helplessness in Humans: Critique and reformulation. Journal of Abnormal Psychology, no. 87, s. 165 179. Adamiec M. (1988). Doświadczenie przemiany jako kategoria psychologiczna. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 959, UŚl, Katowice. Aldwin C.M., Revenson T.A. (1987). Does coping help? A reexamination of relation between coping and mental health. Journal of Personality and Social Psychology, no. 53, s. 337 348. Allport G. (1937). Personality: A psychological interpretation, Holt, New York za: Płużek Z., Kryzysy psychologiczne i rodzaje kryzysów osobowościowych, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, s. 43. Wydawnictwo ALL, Kraków 1997. Antonovsky A. (1979). Health, Stress and Coping: New Perspectives on mental and Physical Well-Being, Jossey-Bass Publishers, San Francisco za: Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, s. 9 29. Fundacja IPN Mobilitas, Warszawa 1995. Antonovsky A. (1984). A call for a new question Salutogenesis and a proposed answer The Sense of Coherence, Journal of Preventive Psychiatry, za: Dolińska-Zygmunt G., Orientacja salutogenetyczna w problematyce zdrowotnej. Model Antonovsky ego, [w:] Dolińska-Zygmunt G. (red.), Elementy psychologii zdrowia. Acta Universitatis Wratislaviensis, No. 1818, s. 9 29. UWr, Wrocław 1996. Antonovsky A. (1987). Unraveling the mystery of health. Jossey-Bass Publishers, San Francisco za: Sęk H, Ścigała I., Stres i radzenie sobie w modelu

158 salutogenetycznym, [w:] Heszen I., Ratajczak Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu, s. 133 150. UŚl, Katowice 1996. Antonovsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Fundacja IPN Mobilitas, Warszawa. Aquilera D.C. (1989). Crisis intervention, C.V. Mosby, St. Louis, za: Hoff L.A., People in Crisis: Understanding and Helping, Jossey-Bass Publishers, San Francisco 1995. Aquilera D.C., Messick J.M. (1986). Crisis Intervention, 5 th ed., C.V. Mosby, St. Louis za: Płużek Z., Kryzysy psychologiczne i rodzaje kryzysów osobowościowych, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, s. 43. Wydawnictwo ALL, Kraków 1997. Atkinson J.W. (1958). Towards experimental analysis of human motivation, [w:] Atkinson J.W. (red.), Motives in fantasy, action and society, van Nostrand, Princeton za: Kowalik S., Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, s. 206. Interart, Warszawa 1996. Badura-Madej W. (1996). Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej, [w:] Badura-Madej W. (wybór): Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, s. 15 31. Interart, Warszawa. Bandura A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change, Psychological Review, no. 84, s. 191 215 za: Kowalik S., Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, s. 206. Interart, Warszawa 1996. Bandura A. (1982), Self-efficacy mechanism in human agency, American Psychologist, no. 37, s. 122 147 za: Sęk H., Uwarunkowania i mechanizmy wypalenia zawodowego w modelu społecznej psychologii poznawczej, [w:] Sęk H. (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny. Mechanizmy. Zapobieganie, s. 241. PWN, Warszawa 2000. Bandura A. (1989). Human agency in social cognitive theory. American Psychologist, no. 44, s. 1175 1184. Bańka A. (2000). Psychologia organizacji, [w:] Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej s. 325 350. GWP, Gdańsk. Barnard C. (1996). Godne życie, godna śmierć. Wyd. Jacek Santorski & Co., Warszawa. Barraclough J. (1997). Rak i emocje. Wydawnictwo Medyczne SANMEDICA, Warszawa. Bartels B.J. (1984). Early psychosocial interventions in severe trauma, [w:] Krueger D.W. (red.), Rehabilitation Psychology, s. 5 36. An Aspen Publication, Rockville.

159 Bedbrook G.M. (1991). Opieka nad chorym z paraplegią. PZWL, Warszawa. Belloc N.B., Breslow L. (1972). Relationship of physical health status and health practices, Preventive Medicine, no. 1, s. 409 421 za: Terelak J.F., Psychologia stresu, s. 422. Oficyna Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz 2001. Bennett S.J. (1993). Relationships Among Selected Antecedent Variables and Coping Effectiveness in Postmyocardial Infarction Patients. Research in Nursing and Health, no. 16, s. 131 139. Binswanger L. (1963). Being-in-the-world: selected paper of Ludwig Binswanger, Basic Books, New York za: Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowości, s. 321. PWN, Warszawa 1990. Block B.L. (1999). Osobowościowe uwarunkowania nasilenia problemów psychospołecznych u osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego. TN-KUL, Lublin. Bocheński J. (1988). O śmierci, przemijaniu i sensie życia, Powściągliwość i Praca, nr 11 (458), 1 2, s. 6 7 za: Widera-Wysoczańska A., Rozmowy o przemijaniu. Hermeneutyczna analiza psychologiczna doświadczeń człowieka, s. 166. UWr, Wrocław 2000. Bolger N., Schilling E.A. (1999). Personality and the problems of everyday life: The role of neuroticism in exposure and reactivity to daily stressors. Journal of Personality za: Strelau J., Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem, [w:] Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu, s. 125. UŚl, Katowice 1996. Bonnino S. (1996). Rozwój empatii w kontekście zarażania się emocjami innych osób oraz tworzenia reprezentacji poznawczej. Nowiny Psychologiczne, nr 1, s. 13 27. Borys B., Majkowicz M., Zmiana obrazu siebie u ofiar pożaru hali stoczni gdańskiej (rękopis) za: Borys B., Morawski P., Zespół stresu pourazowego u ofiar pożaru hali Stoczni Gdańskiej. Na podstawie literatury i doświadczeń własnych, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, s. 85. Wydawnictwo ALL, Kraków 1997. Borys B., Morawski P. (1997). Zespół stresu pourazowego u ofiar pożaru hali Stoczni Gdańskiej. Na podstawie literatury i doświadczeń własnych, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, s. 74 86. Wydawnictwo ALL, Kraków. Boss M. (1977). Existential foundations of medicine and psychology, Aronson, New York za: Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowości, s. 321. PWN, Warszawa 1990.

160 Bowlby J., Parkes C.M. (1970). Separation and loss, [w:] Anthony E.J. i in., The child and his family, s. 197 216. Wyd. Willey, New York, za: Lis-Turlejska M., Problematyka przeżywania straty w psychologii klinicznej. Przegląd Psychologiczny, 1989, nr 3, s. 749 762. Brasted W.S., Callahan E.J. (1984). A behavioral analysis of the grief process, Journal of Behavior Therapy, no. 15, s. 529 543. Bryant F.B. (1989). A four-factor model of perceived control: coping, obtaining and savoring. Journal of Personality, no. 57, s. 773 797 za: Sęk H., Ścigała I., Stres i radzenie sobie w modelu salutogenetycznym, [w:] Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu, s. 133 150. UŚl, Katowice 1996. Bugental J. (1965). The search for authenticity: an existential-analytic approach to psychotherapy, Holt, Renahart, Winston, New York za: Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowości, s. 321. PWN, Warszawa 1990. Burack-Weiss A. (1991). Psychosocial Aspects of Aging and Vision Loss, [w:] Weber N. (ed.) The Aging Eye and Low Vision, Haworth Press, Chapter Five, s. 29 34. Burger J.M. (1989). Negative reactions to increases in perceived personal control. Journal of Personality and Social Psychology, no. 56, s. 246 256. Burisch M. (1993). In Search of theory: Some Ruminations on the Nature of Etiology of Burnout, [w:] Schaufeli W.B., Maslach C., Marek T. (red.), Professional Burnout: Recent Development in Theory and Research, s. 75 94. Tylor & Francis, London. Burisch M. (2000). W poszukiwaniu teorii przemyślenia na temat natury i etiologii wypalenia, [w:] Sęk H. (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny. Mechanizmy. Zapobieganie, s. 58 82. PWN, Warszawa. Caplan G. (1964). Principles of preventive psychiatry, Basic Books, New York za: Płużek Z., Kryzysy psychologiczne i rodzaje kryzysów osobowościowych, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, s. 43. Wydawnictwo ALL, Kraków 1997. Caplan G. (1984). Środowiskowy system oparcia a zdrowie jednostki. Nowiny Psychologiczne, nr 2 3, s. 92 114. Caplan G. (1987). System oparcia, [w:] Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy, s. 5 33. Wyd. Studium Pomocy Psychologicznej PTP, Warszawa. Carver C.S., Scheier M.F. (1994). Situational Coping and Coping Dispositions in a Stressful Transaction. Journal of Personality and Social Psychology, nr 66, s. 184 195. Cassirer E. (1971). Esej o człowieku. Czytelnik, Warszawa.

161 Chapman C.R (1986). Pain, perception and illusion, [w:] Sternbach R.A. (red.), The psychology of pain, Raven Press, New York za: Kowalik S., Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Wyd. Interart, Warszawa 1996. Claus K.E., Bailey J.T. (1980). Living with stress and promoting well-being, The C.V. Mosby Company, London za: Terelak J.F., Psychologia stresu, s. 425. Oficyna Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz 2001. Cobb S. (1976). Social support as a moderator of life stress. Psychosomatic Medicine, nr 38, s. 300 314. Cogswell B.E. (1977). Self-socialization: Readjustment of paraplegics in the community, [w:] Stubbins J. (red.), Social and psychological aspects of disability, University Park Press, Baltimore, s. 123 130) za: Kowalik S., Psychologiczne podstawy niepełnosprawności i rehabilitacji, [w:] Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, s. 855. GWP, Gdańsk 2000. Cogswell B.E. (1984). Socialization after disability; Recently in the community, [w:] Krueger D.W. (red.), Rehabilitation psychology, An Aspen Publication, Rockville, s. 111 118. Cohen N. (1990). Immunologia dla nieimmunologów. Kilka wskazówek dla początkujących psychoneuroimmunologów. Nowiny Psychologiczne, nr 1 2, s. 127 141. Cook D.W. (1979). Psychological adjustment to spinal cord injury: Incidence of denial, depression, and anxiety. Rehabilitation Psychology, no. 26, s. 97 104. Coulton C.J. (1984). Person-environment fit and rehabilitation, [w:] Krueger D.W. (red.), Rehabilitation psychology, An Aspen Publication, Rockville, s. 119 129. Cox L. (1991). Pielęgnacja przedłużona trwały nadzór pielęgniarski, [w:] Bedbrook G.M., Opieka nad chorym z paraplegią, s. 208 227. PZWL, Warszawa. Czabała J.C., Sęk H. (2000). Pomoc psychologiczna, [w:] Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, s. 605 621. GWP, Gdańsk. Czapiński J. (1984). Doświadczenia życiowe a choroba: Wprowadzenie do problematyki. Nowiny Psychologiczne, nr 6 7, s. 39 55. Czapiński J. (1991). Szczęście złudzenie czy konieczność?, [w:] Kofta M., Szustrowa T. (red.), Złudzenia, które pozwalają żyć. Szkice z psychologii społecznej, s. 204 255. PWN, Warszawa. Czapiński J. (1992). Psychologia szczęścia: Przegląd badań i zarys teorii cebulowej. Oficyna Wydawnicza Akademos, Warszawa.

162 David D.H., Kim S.W., Charter R.A. (1990). Psychological reaction to spinal cord injury and relationship of personality to the resulting neurological dysfunctions. Journal Neuro Rehabilitation, no. 4, s. 157 161. Davidson S. (1981). Clinical and psychotherapeutic experience with survivors and their families, The Family Physical, no. 10, 2, s. 313 321 za: Lis-Turlejska M., Traumatyczny stres. Koncepcje i badania, s. 242. IP-PAN, Warszawa 1998. De Walden-Gałuszko K. (2000). Reakcje psychiczne na fizyczne dolegliwości, [w:] de Walden-Gałuszko K., U kresu, s. 46 55. Wydawnictwo Medyczne MAKmed, Gdańsk. Dobrzańska-Socha B. (1980). Analiza zmian zachodzących pod wpływem oddziaływania rehabilitacyjnego w sposobie funkcjonowania psychicznego inwalidów wzroku, [w:] Ratajczak Z. (red.): Psychologia w służbie człowieka, PWN, Warszawa. Dobrzańska-Socha B. (1981). Wiek wystąpienia kalectwa i jego stopień a różnice w funkcjonowaniu psychicznym inwalidów wzroku. Przegląd Tyflologiczny, nr 1 2, s. 29 41. Dobrzańska-Socha B. (1981a). Predominant, stable and variable features of behavior of the visually handicapped, [w:] The Handicapped Person in Society, s. 191 194. Wyd. Allgemeine Unfallversicherungsanstalt, Vienna, Austria. Dobrzańska-Socha B. (1982). Specyficzne cechy funkcjonowania psychicznego inwalidów wzroku, [w:] Jędrzejczak M. (red.), Cele rehabilitacji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie socjalistycznym, t. 2, s. 469 490. UWr, Wrocław. Dobrzańska-Socha B. (1985). Przyczyny różnic w funkcjonowaniu psychicznym inwalidów wzroku. Przegląd Tyflologiczny, nr 1 2, s. 27 38. Dobrzańska-Socha B. (1986). Psychoterapia inwalidów wzroku w aspekcie możliwości wpływania na ich funkcjonowanie psychiczne i uzyskiwania zmian w zachowaniu, [w:] Hulek A. (red.), Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, s. 228 232. PZWL, Warszawa. Dobrzańska-Socha B. (1987). Postawy ociemniałych wobec inwalidów wzroku i osób widzących. Przegląd Tyflologiczny, nr 1 2. Dobrzańska-Socha B. (1992). Propozycja profesjonalnego prowadzenia grup wsparcia. Nowiny Psychologiczne, nr 2, s. 45 65. Dobrzańska-Socha B.: (1993). Zasady tworzenia profesjonalnych grup wsparcia, [w:] J. Włodek-Chronowska (red.) Samopomoc w teorii i praktyce psychopedagogicznej, z. 17, s. 37 45. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Pedagogiczne, Kraków. Dobrzańska-Socha B. (1995). Radzenie sobie ze stresem życia codziennego poprzez uczestniczenie w grupie wsparcia, [w:] Kubacka-Jasiecka D. (red.),

163 Wybrane problemy zmagania się ze stresem. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Psychologiczne, z. 12, s. 77 90. Dobrzańska-Socha B. (1997). Wspieranie wspierających, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, s. 185 212. Wydawnictwo ALL, Kraków. Dobrzańska-Socha B. (1998). Pomoc psychologiczna dla rodzin osób głuchoniewidomych, [w:] Kowalik S., Bańka A. (red.), Perspektywy rehabilitacji osób głuchoniewidomych, s. 95 112. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań. Dobrzańska-Socha B. (1999). Pomoc psychologiczna w sytuacji straty, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Łosiak W. (red.), Zmagając się z chorobą nowotworową, s. 289 340. WUJ, Kraków. Dobrzańska-Socha B. (2001). Trudne rozmowy wyobrażenie sytuacji własnej śmierci, [w:] Popiołek K. (red.), Człowiek w sytuacji zagrożenia. Kryzysy, katastrofy, kataklizmy, s. 204 223. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań. Dobrzańska-Socha B. (2002). Ile nadziei tyle zmiany. Waga i znaczenie utraty wzroku dla ludzi w podeszłym wieku, [w:] Kubacka-Jasiecka D. (red.), Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne, s. 107 123. WUJ, Kraków. Dobrzańska-Socha B. (2004). Przekroczenie granicy ryzyka. Badania psychologiczne osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, [w:] Studenski R. (red.), Zachowanie się w sytuacji ryzyka, s. 44 61. UŚl, Katowice. Dobrzańska-Socha B. (2004a). Strategie radzenia sobie z kryzysem związanym z utratą sprawności ruchowej, [w:] Popiołek K. (red.): Kryzysy, katastrofy, kataklizmy. Zjawiska współczesnej cywilizacji, s. 148 167. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań. Dobrzańska-Socha B. (2005). Zachowanie człowieka w sytuacji utraty zdrowia strategie radzenia sobie z utratą wzroku, [w:] Ledzińska M., Rudkowska G., Wrona L. (red.): Psychologia współczesna: oczekiwania i rzeczywistość, s. 91 110, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków. Dobrzańska-Socha B. (2008). Fenomenologiczno-egzystencjalny sens cierpienia, [w:] Wrona-Polańska H. (red.), Zdrowie stres choroba w wymiarze psychologicznym, s. 353 367. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Dobrzańska-Socha B. (2010). Przeżywanie sytuacji kryzysowej w świetle teorii NLP, [w:] Popiołek K., Bańka A. (red.) Kryzysy, katastrofy, kataklizmy w perspektywie psychologicznej, s. 169 178. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań.

REDAKTOR WYDAWNICTWA ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA KOREKTA SKŁAD I ŁAMANIE Agnieszka Stęplewska Joanna Myśliwiec Barbara Rydzewska Jerzy Najder Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-80, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83

Sytuacja utraty zdrowia. Problemy psychologiczne osób z kalectwem nabytym jest udaną i jak dotychczas jedyną próbą krytycznego scalenia istniejącej wiedzy teoretycznej dotyczącej sytuacji człowieka, który doznał straty związanej ze zdrowiem jako jednym z najważniejszych czynników funkcjonowania w swoim środowisku, zapewniającym mu nie tylko trwanie, ale i rozwój. Autorka, sięgając do różnych obszarów wiedzy psychologicznej, uwzględniła zarówno podejście patogenetyczne, jak i rozwojowy aspekt utraty zdrowia. Zbudowany przez nią obraz człowieka w sytuacji utraty charakteryzuje niezwykła subtelność rysunku. Szczególnie widoczne jest to w rozważaniach nad efektywnością radzenia sobie z utratą zdrowia, gdzie daje o sobie znać nie tylko wielka erudycja Autorki, ale także jej bogate doświadczenie badacza i terapeuty. Niezwykle cenne są próby określenia zjawiska odporności oraz analiza możliwych dróg wzmacniania człowieka w tym względzie. Prezentowana monografia jest adresowana do grona specjalistów i studentów: psychologii, pedagogiki, rehabilitacji czy nauk społecznych, zainteresuje z pewnością także tych, którzy odczuwają potrzebę zatrzymania się i głębszego spojrzenia na świat ludzkich przeżyć. Warto, aby trafiła ona również do rąk psychologów praktyków służących pomocą psychologiczną i wsparciem coraz liczniejszym doświadczanym przez los pacjentom. Z recenzji dr hab. Katarzyny Popiołek, prof. SWPS Barbara Dobrzańska-Socha ukończyła studia psychologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, specjalizując się w psychologii defektologicznej i klinicznej. Doktoryzowała się na tymże Uniwersytecie w roku 1981. Pracowała jako nauczyciel akademicki na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, a następnie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jej dorobek naukowy obejmuje 61 publikacji dotyczących zagadnień związanych z utratą zdrowia, skutecznym radzeniem sobie z chorobą, ze szczególnym uwzględnieniem roli wsparcia społecznego oraz metod promujących zdrowie. Wiele uwagi poświęciła pomocy psychologicznej dostosowanej do potrzeb i oczekiwań ludzi narażonych na stres i napięcie szczególnie w sytuacjach kryzysowych oraz edukacji psychologicznej. W uznaniu zasług w pracy naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej została odznaczona Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Złotym Krzyżem Zasługi oraz wieloma nagrodami indywidualnymi JM Rektora UJ. www.wuj.pl