PROBLEMY ROLNICTWA ŚWIATOWEGO

Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wejskego w Warszawe PROBLEMY ROLNICTWA ŚWIATOWEGO Tom 15 (XXX) Zeszyt 3 Wydawnctwo SGGW Warszawa 2015

Zeszyty Naukowe Szkoy Gównej Gospodarstwa Wejskego w Warszawe Problemy Rolnctwa watowego tom 15 (XXX), zeszyt 3, 2015: 93 101 Karol Kukua 1 Katedra Statystyk Ekonometr, Wydza Rolnczo-Ekonomczny, Unwersytet Rolnczy w Krakowe Porównana mdzyrankngowe pastw UE ze wzgldu na wybrane elementy bogospodark w 2012 roku Comparsons between rankng arrangements wthn the EU countres wth respect to chosen elements of bo-economy n 2012 Synopss. Welko emsj gazów ceplarnanych do atmosfery jest powzana z produkcj energ odnawalnej. Na wece obserwuje s rosnc wadomo szkodlwego wpywu gazów ceplarnanych na rodowsko naturalne. Jednym z czynnków mogcych ogranczy ow emsj jest wc wzrastajca produkcja energ odnawalnej. W badanach pastw UE-26 wykorzystano dane pochodzce z 2012 roku. Zbudowano rankng pastw UE-26 ze wzgldu na trzy cechy: - welko emsj gazów ceplarnanych, - przectne tempo zman emsj gazów ceplarnanych, - welko produkcj energ odnawalnej. Wykorzystujc mernk m pq porównano rankng ze sob. Porównana mdzyrankngowe tylko czcowo potwerdzaj wysunt hpotez o zgodnoc ukadów porzdkowych: emsja gazów ceplarnanych - produkcja energ odnawalnej w pastwach UE. Sowa kluczowe: bogospodarka, energa odnawalna, rankng, gazy ceplarnane, porównane Abstract. The level of greenhouse gas emssons nto the atmosphere s connected wth the producton of renewable energy. The world seems to be more and more aware of the harmful nfluence of greenhouse gas on the envronment. One of the factors that can cut down the emsson s ncreasng the producton of renewable energy. The research of 26 countres of the EU was based on data from 2012. The rankng arrangements of the EU-26 were constructed wth respect to three features: - the level of greenhouse gas emsson; - the average rate of changes n the emsson of greenhouse gas; - the level of producton of renewable energy. The m pq measure was used to make the comparsons between rankng arrangements. The results only partally confrm the hypothess of the conformance of the relatonshp between greenhouse gas emsson and renewable energy producton n the EU countres. Key words: bo-economy, renewable energy, rankng greenhouse gas, comparson Wprowadzene Bogospodarka to taka dzedzna ludzkej dzaalnoc, w której zasoby przyrodncze wykorzystywane s w sposób racjonalny, sucy dobru czoweka jego otoczena [Kukua 2015]. W artykule przedstawono dwa elementy zwzane z bogospodark w UE, tj. emsja 1 prof. zw. dr hab., e-mal: ksm@ur.krakow.pl

94 K. Kukua gazów ceplarnanych oraz pozyskwane energ odnawalnej. Owe dwa elementy s cle powzane z bogospodark jako caoc oraz pozostaj w pewnych relacjach mdzy sob. Gazy, których obecno w atmosferze wpywa na oceplane klmatu to przede wszystkm: dwutlenek wgla, para wodna, metan, tlenek azotu oraz freony. Rozwaajc sytuacj UE, jako gównego producenta gazów ceplarnanych w naszym regone, musmy me wadomo, e pod wpywem dzaalnoc przemysowej a wc lcznym kopalnam, elektrownam na palwa kopalne oraz olbrzym lczb samochodów osobowych carowych, ulega zmane skad atmosfery a tym samym w stopnu stotnym pogarszaj s jej wasnoc. Celem ogranczena emsj gazów ceplarnanych naley zmen technolog zwzan z wytwarzanem energ. Chodz manowce o ogranczene udzau surowców kopalnych w produkcj oraz powolne ch zastpowane energ pochodzc z róde odnawalnych. Technologe te stosuje s wykorzystujc energ: spadku wód, wejcych watrów, weccego soca, spalana bomasy bogazów a take zasobów geotermalnych. Warto podkrel, e rokroczne odprowadza s na wece okoo 3% wcej dwutlenku wgla n rok wczenej. Dwutlenek wgla stanow jeden z gównych skadnków gazów ceplarnanych. Susznym wydaje s podjce dzaa spowalnajcych ten proces. Gównym celem nnejszego artykuu jest zwrócene uwag na procesy zachodzce w welkocach dotyczcych emsj gazów ceplarnanych a tym samym tempa jej zman w pastwach UE-26. Ze wzgldu na brak porównywalnych danych czasowych pomnto dwa pastwa: Cypr Malt. Z problemem emsj gazów ceplarnanych we s bezporedno produkcja energ odnawalnej. Std wyana s kolejny cel pracy, s nm porównana mdzy rankngam pastw UE w zakrese dwóch wymenonych kategor (emsja gazów ceplarnanych - pozyskwane energ odnawalnej). Stawamy hpotez, e rankng te wnny wykazywa znaczny stope podobestwa. Welcy emtenc gazów ceplarnanych s bowem zobowzan do stotnych ograncze swej emsj, co mona realzowa poprzez rozwój produkcj energ odnawalnej. Pozyskwane energ odnawalnej naley potraktowa jako swoste antdotum na postpujcy proces oceplana s klmatu naszego globu. Emsja gazów ceplarnanych oraz przectne tempo jej zman w latach (2000-2012) Wele uprzemysowonych krajów UE produkuje energ posugujc s tradycyjnym technologam z wykorzystywanem surowców kopalnych. Kraje te s znaczcym emtentam gazów ceplarnanych. Rankng pastw ze wzgldu na welko emsj gazów ceplarnanych przedstawa tab. 1. Podza pastw UE w rankngu na grupy ze wzgldu na welko emsj dokonano metod przedstawon w pracy [Kukua 2014]. Czoowym wytwórc gazów ceplarnanych w UE s Nemcy, których emsja w 2012 roku znaczne przewyszaa wynk pozostaych krajów unjnych wynos 964,6 mln ton. Kolejn emtenc gazów ceplarnanych to: Welka Brytana, Francja, Wochy Polska. Nasz kraj w tym rankngu zajmuje nestety wysok pt pozycj (400,9 mln ton) wyprzedza take kraje UE, jak: Hszpana, Holanda, Czechy, Belga, Rumuna pozostae. Stosunkowo nsk emsj gazów ceplarnanych wykazuj newelke pastwa UE, take jak: Dana, Sowacja, Chorwacja, Ltwa, Sowena, Luksemburg otwa.

Porównana mdzyrankngowe pastw UE ze wzgldu na wybrane elementy 95 Z uwag na wysok szkodlwo gazów ceplarnanych w przyrodze, nteresujcym wydaje s ledzene ch zman. Ze wzgldu na dostpno danych uwzgldnono okres 2000-2012. Rozwaajc zmany zachodzce w badanym okrese ze wzgldu na emsj gazów ceplarnanych, dostrzega s ch tendencj spadkow w wkszoc pastw UE. Przectne tempo spadku emsj gazów ceplarnanych ksztatuje s róne w poszczególnych krajach UE. Równoczene ne mona zgnorowa faktu, w newelu pastwach unjnych wystpuj sabe, co prawda, ale tendencje wzrostowe emsj gazów ceplarnanych. Rankng pastw UE ze wzgldu na przectne tempo zman emsj gazów ceplarnanych (spadku, stagnacj lub wzrostu) przedstawa tab. 2. Rankng ten porzdkuje obekty w ten sposób, czoowe lokaty przypadaj pastwom o ujemnym przectnym tempe zman (spadku) poprzez stagnacj (zerowe tempo wzrostu) a do krajów o dodatnm przectnym tempe wzrostu (kocowe lokaty w rankngu). Tabela1. Rankng pastw UE ze wzgldu na welko emsj gazów ceplarnanych w 2012 roku Table 1. Rankng arrangement of the EU countres wth respect to the level of greenhouse gas emsson n 2012 Grupa Lokata Pastwo Welko emsj w mln ton (x ) I (1 pastwo) 1 Nemcy 964,6 II (5 pastw) III (20 pastw) 2 Welka Brytana 613,1 3 Francja 506,4 4 Wochy 469,5 5 Polska 400,9 6 Hszpana 354,4 7 Holanda 201,8 8 Czechy 132,4 9 Belga 120,6 10 Rumuna 119,2 11 Grecja 113,5 12 Austra 82,2 13 Portugala 71,5 14 Fnlanda 62,9 15 Wgry 62,5 16 Bugara 61,5 17 Irlanda 60,3 18 Szwecja 59,8 19 Norwega 54,5 20 Dana 54,2 21 Sowacja 42,8 22 Chorwacja 26,7 23 Ltwa 21,8 24 Sowena 19,0 25 Luksemburg 13,0 26 otwa 11,3 max x I( X ) 85,36 mn x ródo: Opracowane wasne na podstawe nformacj zawartych w Ochrona rodowska Envronment 2014, GUS Warszawa, 2014.

96 K. Kukua I (X) to loraz wartoc skrajnych zmennej, opsujcej welko emsj gazów ceplarnanych w pastwach UE w 2012 roku. Otrzymana warto lorazu welkoc skrajnych lustruje due zróncowane w zakrese emsj gazów ceplarnanych mdzy pastwam zajmujcym skrajne pozycje w rankngu: Nemcy, najwkszy emtent otwa, emtujca najmnej gazów ceplarnanych w UE. W rankngu prezentowanym w tab. 2 starano s uwypukl kwest, które pastwa podejmuj dzaana ogranczajce emsj gazów ceplarnanych a które nadal prowadz tak gospodark, której efektem jest wzrost emsj. Najwysze tempo spadku emsj gazów ceplarnanych odnotowano w Dan- ponad 3,5 % w skal rocznej. Wysoke tempo redukcj emsj gazów ceplarnanych (2,5%-3,0%) zaobserwowano w : Belg, Portugal na Wgrzech. Kocow czwart grup rankngu tworz pastwa, które wykazuj dodatne tempo zman, co oznacza przyrosty emsj gazów ceplarnanych w okrese 2000-2012. Grup t otwera Polska z rednorocznym tempem wzrostu na pozome okoo 0,2%. Do grupy tej nale take: Bugara, otwa, Ltwa, Estona Luksemburg wykazujcy najwysze przectne tempo wzrostu emsj ok.2,5% roczne. Tabela 2. Rankng pastw UE ze wzgldu na przectne tempo zman emsj gazów ceplarnanych w latach (2000-2012) Table 2. The EU countres rankng due to the average rate of changes of greenhouse gas emsson wthn the years (2000-2012) Grupa Lokata Pastwo Przectny ndeks zman x I (4 pastwa) II (13 pastw) III (3 pastwa) IV (6 pastw) I Przectne tempo zman t x 1 Dana 0,9643-0,0357 2 Belga 0,9725-0,0275 3 Portugala 0,9746-0,0254 4 Wgry 0,9752-0,0248 5 Wochy 0,9772-0,0228 6 Welka Brytana 0,9787-0,0213 7 Szwecja 0,9788-0,0212 8 Irlanda 0,9804-0,0196 9 Sowacja 0,9824-0,0176 10 Francja 0,9840-0,0160 11 Grecja 0,9843-0,0157 12 Fnlanda 0,9851-0,0149 13 Rumuna 0,9863-0,0137 14 Holanda 0,9869-0,0131 15 Hszpana 0,9870-0,0130 16 Nemcy 0,9876-0,0124 17 Czechy 0,9878-0,0122 18 Chorwacja 0,9985-0,0015 19 Austra 0,9988-0,0012 20 Sowena 1,0000 0,0000 21 Polska 1,0018 0,0018 22 Bugara 1,0028 0,0028 23 otwa 1,0093 0,0093 24 Ltwa 1,0120 0,0120 25 Estona 1,0148 0,0148 26 Luksemburg 1,0248 0,0248 ródo: Opracowane wasne na podstawe nformacj zawartych w Ochrona rodowska Envronment 2014, GUS Warszawa, 2014.

Porównana mdzyrankngowe pastw UE ze wzgldu na wybrane elementy 97 Rankng pastw UE ze wzgldu na welko produkcj energ odnawalnej Pozyskwane energ odnawalnej staje s wanym ródem wytwarzana energ elektrycznej. W Polsce w 2012 roku udza energ elektrycznej wytworzonej z odnawalnych nonków energ w zuycu energ elektrycznej brutto osgn puap 10,6% wobec 2,8% w 2006 roku. Oznacza to relatywne szybk wzrost. Wele krajów UE rozwja procesy zwzane z wykorzystywanem nonków energ odnawalnej, powol elmnujc nonk energ neodnawalnej. Rankng pastw UE ze wzgldu na welko produkcj odnawalnej w 2000 roku przedstawa tab. 3. Samodzelnym lderem produkcj odnawalnej w UE s Nemcy. Ich produkcja w 2012 roku osgna pozom ok. 32,9 mln toe (toe to jednostka umowna oznaczajca tony oleju ekwwalentnego). Tabela 3. Rankng pastw UE wg welkoc produkcj energ odnawalnej wyraonej w tys. toe w 2012 r. Table 3. Rankng arrangement of the EU countres wth respect to the level of renewable energy producton n 2012 (n thousand of tones) Grupa Lokata Pastwo Welko produkcj en. odnawalnej y I (1 pastwo) 1 Nemcy 32 912,7 2 Francja 20 766,0 II ( 4 pastwa) 3 Szwecja 18 509,9 4 Wochy 18 056,0 5 Hszpana 14 487,4 6 Fnlanda 9 930,7 7 Austra 9 623,2 8 Polska 8 478,0 9 Welka Brytana 7 095,0 10 Rumuna 5 242,2 11 Portugala 4 358,3 12 Holanda 3 778,6 13 Czechy 3247,1 14 Dana 3113,6 15 Belga 2815,8 III (21 pastw) 16 otwa 2331,4 17 Grecja 2274,5 18 Wgry 1962,6 19 Bugara 1638,1 20 Sowacja 1433,5 21 Ltwa 1197,9 22 Chorwacja 1181,2 23 Estona 1056,3 24 Sowena 989,5 25 Irlanda 744,1 26 Luksemburg 93,7 max y I( Y ) 351,26 mn y ródo: Opracowane wasne na podstawe nformacj zawartych w Ochrona rodowska Envronment 2014, GUS Warszawa, 2014.

98 K. Kukua I (Y) to loraz wartoc skrajnych zmennej okrelajcej welko produkcj energ odnawalnej w pastwach UE w 2012 roku. Borc pod uwag welko produkcj odnawalnej odnotowano duo wksz warto lorazu welkoc skrajnych n ma to mejsce w przypadku emsj gazów ceplarnanych. Okazuje s, rozpto mdzy pastwam zajmujcym perwsz ostatn lokat w rankngu (merzona lorazem) wynos ponad 351. Kolejne mejsce - z duo mnejsz produkcj- zajmuj: Francja 20,8 mln toe, Szwecja 18,5 mln toe, Wochy 18,1 mln toe Hszpana 14,5 mln toe. Polska z produkcj energ odnawalnej ok. 8,5 mln toe plasuje s w tym rankngu na ósmym mejscu. Trzy pastwa o maych powerzchnach wykazuj relatywne nsk stope pozyskwana energ odnawalnej (ponej 1 mln toe), s to: Sowena, Irlanda Luksemburg. Porównana mdzyrankngowe Problemem nasuwajcym s w czase bada porównawczych jest podobestwo mdzy zbudowanym rankngam obektów. Porównane dwóch ukadów rankngowych oznaczonych symbolam p oraz q zoonych z n obektów umolwa wykorzystane mary podobestwa m pq [Kukua 1986]: m pq n 2 1 n 1 2 d ( pq) z 1,..., n, (1) p, q 1,..., v gdze: d (pq) =c p -c q, (2) c p pozycja tego obektu w rankngu C p, c q pozycja -tego obektu w rankngu C q, Ponadto: 0 z gdy 1 n P n P (3) P zbór parzystych lczb naturalnych. Wyznaczone za pomoc wzoru (1) mernk podobestwa spenaj relacj: m [0,1] (4) pq Jel dwa porównywane rankng C p C q s dentyczne wówczas m pq =1, oznacza to, maksymalne podobestwo. Jel za m pq =0, wówczas porównywane ukady porzdkowe s w najwyszym stopnu nepodobne- zróncowane. Jako przykad nech posu dwa ukady porzdkowe: C 1 = {A,G,B,F,H,C,I,E,D} oraz C 2 = {D,E,I,C,H,F,B,G,A}. Ltery oznaczaj umowne obekty. Celem przeprowadzena bada komparatywnych w zakrese stopna podobestwa zbudowanych rankngów (tab. 1, 2 3) oraz zweryfkowana postawonej na wstpe

Porównana mdzyrankngowe pastw UE ze wzgldu na wybrane elementy 99 hpotezy, wyznaczono wartoc mary m pq dla p,q=1,2,3. Ponumerowane od 1 do 3 rankng dotycz: C 1 - emsj gazów ceplarnanych w 26 pastwach UE, C 2 - przectnego tempa zman emsj gazów ceplarnanych w pastwach UE, C 3 - welkoc produkcj energ odnawalnej w pastwach UE. Tabela 4 zawera pozycj, jak dany kraj zajmuje w kadym z trzech rankngów (C 1,C 2,C 3 ). Tabela 4. Pozycje rankngowe pastw UE w trzech kolejno przedstawonych ukadach porzdkowych Table 4. Ranks of the EU countres n three sequentally presented arrangements Lp. Pastwo Pozycje rankngowe C 1 C 2 C 3 1 Austra 12 19 7 2 Belga 9 2 15 3 Bugara 16 22 19 4 Chorwacja 21 18 22 5 Czechy 8 17 13 6 Dana 19 1 14 7 Estona 23 25 23 8 Fnlanda 14 12 6 9 Francja 3 10 2 10 Grecja 11 11 17 11 Hszpana 6 15 5 12 Holanda 7 14 12 13 Irlanda 17 8 25 14 Ltwa 22 24 21 15 Luksemburg 25 26 26 16 otwa 26 23 16 17 Nemcy 1 16 1 18 Polska 5 21 8 19 Portugala 13 3 11 20 Rumuna 10 13 10 21 Sowena 24 20 24 22 Sowacja 20 9 20 23 Szwecja 18 7 3 24 Wgry 15 4 18 25 Welka Brytana 2 6 9 26 Wochy 4 5 4 ródo: opracowane wasne na podstawe tabel 1, 2 3. Na podstawe nformacj z tab. 4 oblczono wartoc mary m pq dla wszystkch porównywanych par obektów, które zapsano w postac macerzy M:

100 K. Kukua M 1 m12 m13 [ m pq ] 1 m (5) 23 1 (3x3) Macerz M jest macerz kwadratow symetryczn. Macerz (5) po wykonanu odpowednch oblcze przedstawa s nastpujco: M 1 0.473 1 0.716 0.450 1 (6) Dane zawarte w macerzy (6) wskazuj, najwksze podobestwo charakteryzuje rankng C 1 C 3. Oznacza to, w lad za rozmaram emsj gazów ceplarnanych poda w znacznym stopnu pozyskwane energ odnawalnej. Zwzek ten jest zaszoc oczekwan. Natomast w duo mnejszym stopnu s do sebe podobne rankng C 1 C 2 oraz C 2 C 3. Wynk te naley znterpretowa w ten sposób, rankng przectnego tempa zman emsj gazów ceplarnanych jest w nskm stopnu podobny do rankngu jego emsj oraz w jeszcze nszym stopnu do rankngu opsujcego welko produkcj odnawalnej w pastwach UE. Na tej podstawe mona stwerdz, prawdowo wkszej emsj gazów ceplarnanych- wcej produkcj energ odnawalnej potwerdza s lecz w stopnu nepenym. Podsumowane Zrealzowane badana oraz ch wynk nasuwaj klka spostrzee refleksj natury ogólnej. 1. Prezentowana procedura porówna mdzyrankngowych jaw s dobrym narzdzem bada porównawczych w skal mdzynarodowej. 2. Rankng perwszy (C 1 ) dotyczcy welkoc emsj gazów ceplarnanych ujawna stotne rónce mdzy poszczególnym pastwam UE ( I ( X ) 85). 3. Jeszcze wksze zróncowana mdzy pastwam odnotowano w rankngu C 3, gdze I ( Y ) 351. Oznacza to, rozpto w zakrese produkcj energ odnawalnej mdzy krajam UE jest znaczne wksza n w emsj gazów ceplarnanych. 4. Najwkszym emtentem gazów ceplarnanych w UE s Nemcy, ale równe w produkcj energ odnawalnej pastwo to zajmuje perwsz lokat w rankngu wyprzedzajc zdecydowane pozostae. Skojarzene to mona ocen pozytywne. 5. Polska zajmuje pte mejsce na lce najwkszych emtentów gazów ceplarnanych w UE oraz a dwudzest perwsz pozycj w rankngu obrazujcym przectne tempo zman jego emsj. Naley nadmen, Polska wykazuje wprawdze neznaczn ale jednak wzrostow tendencj emsj gazów ceplarnanych, gdy wkszo pastw UE odnotowuje jej trendy spadkowe. Wszystko to mmo ósmej lokaty w zakrese

Porównana mdzyrankngowe pastw UE ze wzgldu na wybrane elementy 101 pozyskwana energ odnawalnej, skana do wystawena negatywnej oceny omawanych elementów bogospodark w Polsce. 6. Znajomo elementów macerzy M umolwa porównana w zakrese podobestwa wszystkch par rankngowych. 7. Weryfkowana hpoteza (postawona na wstpe artykuu) w wetle uzyskanych wynków znajduje w znacznym stopnu potwerdzene (m 13 =0,716). Ukady porzdkowe welkoc emsj gazów ceplarnanych oraz produkcj energ odnawalnej s w duej merze do sebe podobne. Oznacza to, e pastwa o stosunkowo wysokej emsj gazów ceplarnanych w UE dbaj na ogó o rozwój alternatywnych róde energ, które stanow energe odnawaln. 8. Nsza relatywne zgodno wystpuje mdzy rankngam C 1 C 2 (m 12 =0,473) oraz C 2 C 3 (m 23 =0,450). Przectne tempo zman emsj gazów ceplarnanych ne dze zatem w parze an z ch welkoc emsj an z welkoc produkcj energ odnawalnej. 9. Rankng obektów mona budowa zarówno w przypadku badana zjawsk prostych, opsywanych przez jedn zmenn, jak w sytuacj, gdy ocene poddawane jest zjawsko zoone opsywane przez wcej n jedn zmenn. W rankngach przedstawonych w artykule wystpuj trzy zjawska proste, kade charakteryzowane przez jedn zmenn za obektam s pastwa UE. 10. Metoda porówna mdzyrankngowych ma zastosowane w obu wymenonych sytuacjach. Mona take porównywa rankng konstruowany na baze zmennej syntetycznej opsujcej stan obektów ze wzgldu na zjawsko zoone z rankngem budowanym w oparcu o jedn zmenn (przypadek zjawska prostego ). Podza zjawsk na proste zoone mona znale w pozycj [Jajuga K.(1993)]. 11. W Polsce daje s zauway wc pogbajc s spoeczn wadomo zwzan z ochron rodowska oraz potrzeb wzrostu skal pozyskwana wykorzystywana energ odnawalnej [por. Górska 2013]. 12. Szeroke wykorzystywane odnawalnych róde energ stwarza perspektywy dalszego rozwoju bogospodark w UE [zob. Lechwar, Kunar 2014 Adamowcz 2014]. Lteratura Adamowcz M. [2014]: Europejska koncepcja bogospodark jej przeoene na dzaana praktyczne, Studa Ekonomczne Regonalne, vol 7, nr 4. Górska A. [2013]: Wydatk na ochron rodowska w Polsce, Zeszyty Naukowe SGGW Problemy Rolnctwa watowego, t. 13, z. 3. Jajuga K. [1993]: Statystyczna analza welowymarowa, PWN, Warszawa. Kukua K. [1986]: Propozycja mary zgodnoc ukadów porzdkowych, Zeszyty Naukowe AE, Kraków. Kukua K. [2014]: Wybrane problemy ochrony rodowska w Polsce w wetle welowymarowej analzy porównawczej, Metody Ilocowe w Badanach Ekonomcznych, t. XV, z. 3. Kukua K. [2015]: Dynamcs of Producng Renewable Energy n Poland and UE-28 Countres Wthn the Perod of 2004-2012, Fola Oeconomca Stetnenss. Lechwar M., Kunar W. [2014]: Wykorzystane odnawlanych róde energ szans na rozwój bogospodark, Studa Ekonomczne Regonalne, vol. 7, nr 4.