dr Adam Salomon Ekonomika w Przedsiębiorstwach Transportu Morskiego wykład 02 MSTiL (II stopień)
EwPTM program wykładu 02. Różne kryteria podziału kosztów produkcji. Szacowanie kosztów usług transportowych. 2
Koszty historyczne a koszty przyszłe Koszty własne przedsiębiorstw ze względu na swój złożony charakter są rozpatrywane z różnych punktów widzenia. Potrzeby sprawozdawczości, analizy, kontroli, planowania i podejmowania decyzji wymagają ujęcia kosztów w odpowiednich przekrojach. W toku ewolucji systemu rachunkowości zasadnicze przekroje klasyfikacji kosztów ukształtowały się na podstawie przyjętych sposobów wyceny efektów produkcji. Wyróżnia się dwa główne sposoby takiej wyceny: 1. na podstawie kosztów historycznych (ex-post); 2. na podstawie kosztów przyszłych (ex-ante). 3
Koszt ex-post W wycenie opartej na kosztach historycznych (ex-post) przyjmuje się założenie, że istnieje jeden prawdziwy koszt, który został poniesiony na wytworzenie usługi/produktu i przedsiębiorstwo nie może go zmienić. Ten koszt jest odzwierciedleniem wielkości i struktury zużycia czynników produkcji poniesionych na realizację określonych usług/wyrobów i stanowi podstawę ustalenia ceny tych usług/wyrobów. 4
Koszt ex-ante Wycena oparta na kosztach przyszłych (ex-ante) odnosi się do kosztów planowanych, czyli tych, które będą dopiero poniesione w przedsiębiorstwie. Z tego względu odchodzi się od koncepcji jednego prawdziwego kosztu na rzecz różnych kosztów dla różnych celów. Zgodnie z tym założeniem przyszłe planowane koszty mogą być różne w zależności od podjętych decyzji co do kierunków działania przedsiębiorstwa. 5
Trzy kategorie kosztów ujętych do wyceny efektów produkcji usług W świetle przyjętych zasad wyceny efektów produkcji wyróżnia się trzy kategorie kosztów niezbędnych do: 1. wyceny zapasów i pomiaru zysku; 2. celów decyzyjnych; 3. celów kontroli. W obrębie każdej z tych kategorii stosuje się różne kryteria podziału kosztów. 6
Koszty bezpośrednie Do kosztów bezpośrednich zalicza się te koszty, które są ściśle związane z wytworzeniem konkretnych usług/wyrobów, czyli na podstawie dokumentacji źródłowej, bez żadnego dodatkowego przeliczania. Zwykle są to koszty materiałów bezpośrednich, płac bezpośrednich i innych kosztów bezpośrednich (np. energii elektrycznej). 7
Koszty pośrednie Koszty pośrednie są tymi kosztami których nie można na podstawie dokumentów źródłowych odnieść wprost do określonych jednostek kalkulacyjnych lub których ustalanie w danych warunkach jest nieopłacalne z powodu dużej pracochłonności czy nieistotne ze względu na małą ich kwotę. Koszty pośrednie rozlicza się więc na poszczególne jednostki kalkulacyjne za pomocą kluczy podziałowych (np. proporcjonalnie do kosztów wynagrodzeń bezpośrednich, w stosunku do maszynogodzin, do kosztów przerobu lub do technicznego kosztu wytworzenia). Do kosztów pośrednich zalicza się: 1. koszty wydziałowe; 2. koszty ogólnozakładowe (koszty zarządu); 3. koszty zakupu; 4. koszty sprzedaży. 8
Kryteria klasyfikacji kosztów na potrzeby podejmowania decyzji i ich rodzaje 1.Kryteria podziału kosztów: a) Reakcja na zmianę wielkości produkcji; b) Wpływ na decyzje; c) Stan dokonania. 2. Rodzaje kosztów: a) Koszty stałe i zmienne; b) Koszty istotne i nieistotne; c) Koszty przesądzone i nie przesadzone. 9
Znajomość kosztów stałych i kosztów zmiennych jest podstawą wielu decyzji w przedsiębiorstwie 1. ile należy wytworzyć wyrobów, aby pokryć koszty zmienne i koszty stałe; 2. ile należy wytworzyć wyrobów, aby zapewnić przedsiębiorstwu określoną kwotę zysku; 3. o ile należy zwiększyć wielkość produkcji, aby obniżyć koszty jednostkowe i osiągnąć zakładany przyrost zysku; 4. czy do osiągnięcia pożądanego wzrostu wielkości produkcji należy zakupić dodatkowe maszyny i urządzenia produkcyjne, czy nie; 5. jaki system płac należy zastosować dla kierownictwa przedsiębiorstwa, które systematycznie zwiększa rozmiary produkcji. 10
Rozpatrując podział kosztów na stałe i zmienne, należy uwzględnić następujące kwestie 1. czynnik czasu; 2. przedział wielkości produkcji; 3. sposób ujęcia kosztów (koszty całkowite i koszty jednostkowe). 11
Przechodząc do bliższej charakterystyki kosztów stałych i kosztów zmiennych, należy podkreślić, iż ze względu na stopień stabilności i zmienności tych kosztów można dokonać dalszego ich podziału W obrębie kosztów stałych wyróżniamy: 1. koszty bezwzględnie stałe; 2. koszty skokowo stałe. 12
Koszty bezwzględnie stałe Koszty bezwzględnie stałe są całkowicie niezależne od skali produkcji. Nie podlegają więc żadnym zmianom przy zmianach wielkości produkcji. W praktyce kosztów bezwzględnie stałych jest niewiele, np. koszt amortyzacji ustalony metodą liniową. 13
Koszty skokowo stałe Koszty skokowo stałe zachowują jednakowy poziom tylko w pewnym przedziale wielkości produkcji, po przekroczeniu którego następuje ich skok na wyższy poziom, na którym znowu występuje pewna ich stabilizacja do określonej wielkości produkcji. Takim kosztem jest np. koszt wynajmu pomieszczeń produkcyjnych. 14
W obrębie kosztów zmiennych wyróżnia się najczęściej koszty zmienne proporcjonalne wzrostowi wielkości produkcji towarzyszy proporcjonalny wzrost kosztów koszty zmienne progresywne koszty zmienne progresywne rosną szybciej od wzrostu wielkości produkcji koszty zmienne degresywne wraz ze wzrostem wielkości produkcji następuje przyrost kosztów, ale w stopniu wolniejszym od przyrostu produkcji 15
Nakłady w TM Wydatki finansowe ponoszone przez przedsiębiorstwo transportowe / statek = nakłady pracy żywej i uprzedmiotowionej wydatkowanej w procesie produkcji = nakłady bieżące (koszty własne, najczęściej koszty eksploatacji, ponoszone w przyjętej jednostce czasu, np. 1 roku) + nakłady inwestycyjne (kapitałowe, ponoszone w dłuższym okresie). 16
Koszt własny w TM Koszt własny (koszt eksploatacji) = wszystkie wydatki finansowe, które są bezpośrednio związane z bieżącą działalnością przedsiębiorstwa Koszt własny stanowi jeden z elementów, od których zależy poziom cen usług przewozowych w transporcie morskim: taryf w żegludze regularnej i rynkowych stawek frachtowych w żegludze nieregularnej. 17
Podział kosztów w transporcie morskim kryterium podziału: technologia procesu produkcyjnego koszty związane z wyładunkiem, załadunkiem i przeładunkiem koszty związane z przewozem towarów i pasażerów WNIOSEK: Powyższy podział nie obejmuje kosztów zarządu ogólnego (ogólnozakładowych), które stanowią znaczącą pozycję w przedsiębiorstwach transportu morskiego. 18
Podział kosztów w transporcie morskim kryterium podziału: grupy rodzajowe koszty pośrednie k. utrzymania statku: płace załogi, koszty ubezpieczeń społecznych, koszty wyżywienia załogi, koszty ubezpieczenia rzeczowego (casco), koszty amortyzacji, k. remontów i konserwacji, koszty zużytych materiałów, inne k. utrzymania statku. k. ADMINISTRACJI: wiążą się z organizacją i obsługą lądową całego procesu eksploatacyjnego oraz utrzymywaniem i kierowaniem biura armatorskiego. koszty bezpośrednie k. ŁADUNKOWE I RUCHU: k. paliwa (bunkru), k. olejów, smarów i wody, koszty opłat portowych i kanałowych, k. ŁADUNKOWE I RUCHU: k. załadunku i wyładunku, koszty prowizji agentów i maklerów, inne specjalne k. rejsowe. 19
Podział kosztów w transporcie morskim kryterium podziału: sposób reagowania na zmiany w wielkości produkcji koszty STAŁE: 1. k. utrzymania załogi, 2. k. utrzymania statku, 3. k. ogólnozakładowe obciążające statek w formie narzutu. koszty ZMIENNE: 1. k. ruchu statku, 2. k. portowo-kanałowe, 3. k. ładunkowe. 20
Podział kosztów w transporcie morskim kryterium podziału: waluta, w jakiej ponoszone są koszty eksploatacyjne statku koszty w walucie krajowej koszty w walutach obcych: 1. k. obligatoryjne, 2. k. fakultatywne. 21
Metody analizy kosztów w przedsiębiorstwach transportu morskiego Do najczęściej stosowanych metod analizy kosztów w przedsiębiorstwach transportu morskiego należą: 1. metoda analizy księgowej; 2. metoda pomiaru inżynierskiego; 3. metody statystycznomatematyczne. 22
Metoda analizy księgowej kosztów w przedsiębiorstwach transportu morskiego Metoda analizy księgowej polega na rozróżnieniu kosztów stałych i kosztów zmiennych na podstawie zachowania się kosztów w przeszłości. Wykorzystuje się tu doświadczenie i rozsądny osąd pracowników księgowości, którzy kwalifikują poszczególne rodzaje kosztów na koszty stałe i koszty zmienne. Największą zaletą metody analizy księgowej jest jej prostota i stosunkowo mała pracochłonność. 23
Metoda pomiaru inżynierskiego kosztów w przedsiębiorstwach transportu morskiego Metoda pomiaru inżynierskiego polega na ustalaniu wielkości zużycia czynników produkcji na podstawie szczegółowej analizy produktu i procesu technologicznego. Ustalenia inżynierów są ważne, lecz z reguły pracochłonne i kosztowne. Mogą być jednak pomocne dla kosztów w ustalaniu poszczególnych składników kosztów stałych i kosztów zmiennych. 24
Metody statystyczno-matematyczne pomiaru kosztów w przedsiębiorstwach transportu morskiego Zależności wykorzystania różnych metod w tej metodzie można przedstawić za pomocą formuły funkcji liniowej: y = B + A x y = K s + k zj x 25
Metody szacowania kosztów całkowitych metoda na podstawie wykresu metoda wielkości skrajnych (krańcowych) metoda średnich podokresów metoda regresji liniowej 26
Metoda wielkości skrajnych (krańcowych) poziom kosztów zmiennych jednostkowych Polega na wybraniu z szeregów liczbowych najniższych i najwyższych rozmiarów produkcji oraz najniższych i najwyższych kosztów. Nachylenie krzywej kosztów, które określa przyrost kosztów zmiennych na jednostkę produkcji, oblicza się wg równania: k zj = (K MAX K MIN ) / (P MAX P MIN ) gdzie: k zj koszt zmienny jednostkowy, K MAX koszty przy najwyższych rozmiarach produkcji, K MIN koszty przy najniższych rozmiarach produkcji, P MAX najwyższa produkcja, P MIN najniższa produkcja. 27
Metoda wielkości skrajnych (krańcowych) poziom kosztów stałych Poziom kosztów stałych ustala się wykorzystując informacje o skrajnych wielkościach produkcji i kosztów, odejmując od kosztów przy najwyższych lub najniższych rozmiarach produkcji iloczyn ustalonych kosztów zmiennych jednostkowych i tychże rozmiarów produkcji: K s = K MAX/MIN (k zj P MAX/MIN ) gdzie: K s koszty stałe, K MAX/MIN koszty przy najwyższych (najniższych) rozmiarach produkcji, k zj koszt zmienny jednostkowy, P MAX/MIN najwyższa (najniższa) produkcja. 28
Metoda średnich podokresów (semiaverages) Powyższą metodą można wyznaczyć funkcję kosztów lepiej dopasowaną do danych empirycznych. W tym celu dane szeregów liczbowych porządkujemy od najniższych do najwyższych i dzielimy na dwie równe grupy, a następnie obliczamy średnie dla tych dwóch grup. Średnie te z kolei wykorzystujemy do ustalenia kosztów zmiennych jednostkowych i kosztów stałych okresu (postępując analogicznie jak w metodzie wielkości skrajnych, z tym że wielkości skrajne należy zastąpić średnimi). 29
A. Na podstawie danych z poniższej tabeli, za pomocą metody wielkości skrajnych oraz metody średnich podokresów: wyznaczyć funkcję całkowitych kosztów eksploatacyjnych (y) dla określonej ilości obsłużonych statków (x) oraz podać prognozę kosztów na październik przy założeniu ilości eksploatowanych statków na poziomie 18 sztuk. Okres Ilość eksploatowanych statków w sztukach Koszty w PLN styczeń 15 40000 luty 14 50000 marzec 14 46000 kwiecień 12 36000 maj 11 44000 czerwiec 16 49000 lipiec 15 49000 sierpień 19 53000 wrzesień 17 51000 październik?? (prognoza = 18)?? 30
Metoda wielkości skrajnych k zj = (53000 36000) / (19 11) = 17000 / 8 = 2125 K S = 53000 (2125 19) = 36000 (2125 11) = 12625 Funkcja kosztów całkowitych: y = 12625 + 2125x; Prognoza na październik: 50875 PLN 31
Metoda średnich podokresów Miesiąc Statki Koszty Miesiąc Statki Koszty maj 11 44000 styczeń 15 40000 kwiecień 12 36000 lipiec 15 49000 marzec 14 46000 czerwiec 16 49000 luty 14 50000 wrzesień 17 51000 styczeń 15 40000 sierpień 19 53000 P MIN = (11+12+14+14+15) / 5 = 66 / 5 = 13,2 statków K MIN = (44+36+46+50+40)tys. / 5 = 216000 / 5 = 43200 PLN P MAX = (15+15+16+17+19) / 5 = 82 / 5 = 16,4 statków K MAX = (40+49+49+51+53)tys. / 5 = 242000 / 5 = 48400 PLN 32
Metoda średnich podokresów (c.d.) k zj (II)= (48400 43200) / (16,4 13,2) = = 5200 / 3,2 = 1625 K S (II) = 48400 (1625 16,4) = = 43200 (1625 13,2) = 21750 Funkcja kosztów całkowitych: y = 21750 + 1625x; Prognoza na październik: 51000 PLN 33
EwPTM koniec wykładu 02. Dziękuję za uwagę...... i zapraszam na kolejne wykłady 34