Małgorzata Kaliszewska FUNKCJE ESEJU PEDAGOGICZNEGO w dydaktyce akademickiej na tle procesów inkluzji społecznej THE FUNCTIONS OF A PEDAGOGICAL ESSAY in Academic Teaching against the background of social inclusion processes Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego Kielce 2011
Spis treści Słowo wstępne... 13 Wprowadzenie... 17 Badania dydaktyczne i ich przedmiot 17 Badania w działaniu 18 Pedagogika krytyczna i emancypacyjna 19 Przydatność dydaktyczna paradygmatu systemologicznego 21 Procesy inkluzji społecznej celem rozważań o funkcjach eseju w dydaktyce akademickiej 25 1. Badania w działaniu (action research) jako strategia zmian: podstawy teoretyczne i własne projekty badawcze... 27 1.1. Badania w działaniu w teorii oraz praktyce szkolnej i akademickiej....... 29 1.1.1. Teoria krytyczna jako podstawa strategii badań w działaniu... 29 Geneza i założenia teorii krytycznej 29 Habermas i ludzkie interesy poznawcze 30 Amerykańska pedagogika krytyczna 32 Wolność i odpowiedzialność a emancypacja 34 Czym jest więc pojęcie emancypacji w pedagogice? 35 Szanse pedagogiki krytycznej i emancypacyjnej we współczesnym szkolnictwie wyższym 38 1.1.2. Badania w działaniu: geneza, organizacja i zastosowania w strategii dokonywania zmian... 42 Istota i geneza strategii badań w działaniu 42 Procedury dokonywania zmian 46 Cele badań w działaniu 49 Problemy badawcze 49 Metody badań w działaniu 53 Filologiczne i pedagogiczne metody badania tekstu 54 Teksty w badaniach społecznych 56 Hermeneutyczne czytanie jako metoda badawcza 57 Triangulacja w badaniach w działaniu 60 Znaczenie raportu z badań 61 1.2. Sprawozdanie 1: Geneza, organizacja i przebieg projektu zmiany Czas na esej!... 63 1.2.1. Inspiracja procesu zmiany, jej cele i przedmiot oraz przesłanki planowania pierwszego etapu BWD pierwsza rewitalizacja eseju... 63 1.2.2. Uczestnicy BWD... 66 1.2.3. Teren badań... 68 1.2.4. Etapy identyfikacji problemu... 68 1.2.5. Problematyzacja gatunku i formy eseju... 69 1.2.6. Fazy BWD... 75 1.2.7. Metody, techniki i narzędzia badań... 76 Metoda sondażu diagnostycznego z techniką ankietowania 76 Metody analizy i interpretacji tekstów esejów studenckich 76 5
1.2.8. Metody ewaluacji projektu... 79 1.2.9. Harmonogram organizacji i działań badawczych... 80 1.2.10. Uwagi o specyfice procedury badań w działaniu na gruncie akademickim... 92 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 1... 94 Podsumowanie rozdziału 1... 97 2. Studenci w procesie dokonywania zmian... 99 2.1. Student pedagogiki jako podmiot kształcenia... 101 2.1.1. Całościowa sylwetka studenta w procesie jego socjalizacji... 101 6 Młodzież na progu dorosłości 101 Specyfika socjalizacji wtórnej 103 Problemy życiowe studentów 105 Kultura i kapitał kulturowy studentów oraz ich kulturyzacja 105 Patologie w środowisku akademickim 107 2.1.2. Samowychowanie i samokształcenie kierowane studentów... 110 Samowychowanie studentów 110 Problemy samokształcenia młodzieży akademickiej 111 2.1.3. Podmiotowość i personalizm w rozwoju studentów.... 112 Podmiotowość jako ważna kategoria pedagogiczna 112 Personalizm w pedagogice i rozwoju studentów 115 2.1.4. Warsztat pisarski i komunikacyjne kompetencje studentów... 117 Warsztat pisarski przyszłych pedagogów-eseistów 117 Kompetencje przyszłych pedagogów 120 2.1.5. Tożsamość osobowa i zawodowa przyszłych pedagogów... 125 Tożsamość osobowa studenta 125 Tożsamość społeczno-zawodowa studenta 127 2.1.6. Bogactwo doświadczeń kluczem do rozwoju : o mobilności studentów... 128 Mobilność studentów w świetle procesu bolońskiego 128 Interdyscyplinarność tematu podróży 130 Podróżowanie jako inspiracja twórcza 131 2.2. Doświadczenia i kompetencje tekstotwórcze studentów... 133 2.2.1. Szkolne przygotowanie młodzieży do zadań pisarskich na studiach.. 133 Przyczyny trudności z czytaniem i pisaniem u dzieci 133 Niedostatki pracy szkół niższych szczebli 133 2.2.2. Społeczno-kulturowe uwarunkowania kompetencji tekstotwórczych przyszłych pedagogów... 134 Procesy inkluzji społecznej 134 Kapitał ludzki 135 Amerykanizacja kultury i skutki ekspansji kultury popularnej 136 Dyskusje wokół kompetencji odbiorczych studentów 137 Aneks... 139 Moje szkolne doświadczenia pisarskie.............................. 139 2.3. Sprawozdanie 2: Doświadczenia pisarskie studentów z lat szkolnych w świetle wyników badań diagnostycznych... 145
2.3.1. Uzasadnienie potrzeby diagnostycznych badań w zakresie szkolnych doświadczeń pisarskich studentów... 145 Charakterystyka studentów na podstawie danych z kwestionariusza ankiety Moje szkolne doświadczenia pisarskie 146 Opis terenu badań 147 2.3.2. Badanie ankietowe opinii o doświadczeniach szkolnych i kompetencjach pisarskich studentów pedagogiki (rok akademicki 2007/2008)... 148 Cele i problemy badawcze 148 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 2... 184 Podsumowanie 186 2.4. Sprawozdanie 3. Funkcja kulturotwórcza eseju przez wspieranie i rozwój czytelnictwa studentów (na podstawie wyników ankiety Moje szkolne doświadczenia pisarskie oraz treści eseju pierwszego)... 187 2.4.1. Lektury szkolne zapamiętane przez studentów: wyniki ankiety Moje szkolne doświadczenia pisarskie... 187 2.4.2. Studenckie refleksje o lekturach z dzieciństwa, z lat szkolnych i obecnych, ujęte w treściach eseju pierwszego... 191 2.4.3. Dostęp studentów do książek: oczekiwania a realia... 199 2.4.4. Spory o lektury szkolne dla polskich uczniów... 200 2.4.5. Teoretyczne uzasadnienie i praktyczne przesłanki oraz możliwości rewitalizacji dzieł literatury pięknej oraz specjalistycznej w kształceniu przyszłych pedagogów... 202 Uzasadnienia rewitalizacji literatury zawarte w pedagogice religii 202 Nowe odczytania dawnych dzieł wielkich pedagogów oraz klasyki literackiej 203 Terapeutyczne znaczenie czytelnictwa 205 2.4.6. Wizja kulturotwórczej funkcji eseju pedagogicznego: oczekiwania a możliwości............................................. 206 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 3... 207 Posumowanie 208 Podsumowanie rozdziału 2... 209 Aneks... 211 Książki i studium... 211 One wyznaczały etapy mojego życia, budziły mój śmiech i płacz (fragment) 212 3. Osoba i powinności zawodowe nauczyciela akademickiego... 215 3.1. Podmiotowość i tożsamość nauczyciela akademickiego... 217 3.1.1. Cechy i cele nauczycielskiej podmiotowości... 217 Bycie podmiotem 217 Autonomia i odpowiedzialność jako składniki podmiotowości nauczyciela 218 3.1.2. Wokół tożsamości nauczyciela akademickiego... 220 Istota tożsamości osobowej i zawodowej 220 Samookreślenie zawodowe nauczyciela 221 7
3.1.3. Ogólne kompetencje nauczyciela akademickiego... 221 Wybrane kompetencje nauczyciela akademickiego 221 Refleksyjność nauczyciela jako kompetencja krytyczna 223 Aspekt etyczny kwalifikacji nauczyciela 224 3.2. Obszary wolności: nauczyciel akademicki jako twórca, krytyk literatury specjalistycznej i badacz własnej praktyki... 226 3.2.1. Nauczyciel akademicki jako twórca........................... 226 Oblicza twórczości 226 Badania nad innowacjami pedagogicznymi 227 3.2.2. Nauczyciel akademicki jako krytyk literatury specjalistycznej... 228 Postawa krytyczna 228 Funkcje krytyki naukowej 229 Personalistyczna krytyka literacka 230 3.2.3. Nauczyciel akademicki jako badacz własnej praktyki... 231 Rola badacza 231 Osobiste i społeczne pożytki roli badacza 232 3.3. Relacje między współuczestnikami procesu kształcenia... 233 3.3.1. Wokół modelu relacji współuczestników kształcenia.... 233 Nauczyciel akademicki jako twórca dążący do mistrzostwa 233 Autorytet nauczyciela akademickiego u studentów 234 Cztery relacje według Witkowskiego 235 Nauczyciel jako kreator dialogu ze studentami 236 3.3.2. Wspólnota nauczycieli i studentów w procesie badań w działaniu i ocenianiu wzajemnym.... 237 Znaczenie badań w działaniu dla wzajemnych relacji 237 Wobec konieczności wzajemnego oceniania 238 Podsumowanie 238 3.4. Sprawozdanie 4: Refleksje nad kondycją nauczyciela akademickiego w procesie dokonywania zmian... 239 3.4.1. Samodoskonalenie się nauczyciela akademickiego jako dydaktyka i naukowca w procesie badań w działaniu... 239 Realizacja interesów osobistych w procesie BWD 239 Projektowanie środków dydaktycznych dla potrzeb własnych 240 Dzielenie się z innymi swoją wiedzą z pozycji badacza, krytyka oraz praktyka 241 3.4.2. Współpraca ze studentami i nauczycielami akademickimi: blaski i cienie dialogu edukacyjnego.... 242 Od informacji do dialogu 242 3.4.3. Twórczość nauczycielska inspirowana tematem badań... 252 3.4.4. Umiejętności nauczyciela akademickiego w procesie BWD oraz doskonalenia pisarstwa studentów... 255 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 4... 256 Podsumowanie rozdziału 3... 258 4. Esej jako przedmiot badań dydaktycznych: pierwsza rewitalizacja... 259 4.1. Esej w warsztacie zawodowym i naukowym studenta pedagogiki.... 261 4.1.1. Czytanie, analiza i interpretacja tekstów: składniki warsztatu zawodowego i naukowego każdego studenta czy tylko umiejętności elitarne?.... 261 8
Wokół istoty czytania 261 Filozoficzne podejścia do czytania 263 Specyfika szkolnych i studenckich interpretacji tekstu 264 4.1.2. Formy pisarskie i zadania pisemne w procesie kształcenia pedagogów a esej... 269 Formy pisarskie obecne na studiach pedagogicznych 269 List oficjalny 270 Notatka 270 Streszczenie 271 Referat i prezentacja 271 Recenzja 271 Artykuł naukowy, praca licencjacka i magisterska 272 Dokumentacja rozwoju zawodowego nauczyciela i pedagoga 272 Esej 272 4.1.3. Esej pedagogiczny: istota, rodzaje i funkcje.... 273 Istota gatunkowa i dyskusje wokół miejsca eseju w dydaktyce akademickiej 273 Klasyfikacja odmian eseju literackiego 275 Specyfika i pożądane cechy studenckich esejów pedagogicznych 276 4.1.4. Rodzaje studenckich esejów pedagogicznych i ich język.... 279 Podział esejów ze względu na ich zastosowanie 279 Esej formalny 280 Odmiany eseju formalnego 281 Esej nieformalny (personalny) i jego odmiany 282 Język eseju a język pedagogiki 283 Poprawność języka eseju 284 Terminologia naukowa w eseju 285 Precyzja języka eseju 286 Cechy stylu eseistycznego 286 4.2. Założone i potencjalne a faktyczne funkcje eseju w dydaktyce akademickiej w świetle źródeł literackich i pedagogicznych... 288 4.2.1. Założone i potencjalne funkcje eseju... 288 Funkcje wypowiedzi językowej oraz dzieła literackiego 288 Najważniejsze funkcje eseju literackiego i naukowego a eseju pedagogicznego 289 Potencjalne funkcje eseju w dydaktyce akademickiej i całożyciowym kształceniu się człowieka 292 Funkcje kształcące (dydaktyczne) eseju 293 4.2.2. Faktyczne funkcje eseju w dydaktyce akademickiej... 296 Esej jako przedmiot oraz narzędzie oceny: funkcja ewaluacyjna 296 Istota i etapy oceniania kryterialnego studenckich esejów 298 Esej jako forma twórczości naukowej w badaniach jakościowych: funkcja opisowo-interpretacyjna 300 4.3. Sprawozdanie 5: Metodyka rewitalizacji eseju pedagogicznego jako formy wielofunkcyjnej... 301 4.3.1. Istota eseju studenckiego w opinii badanych i jego najbardziej przydatne typy... 301 4.3.2. Cele i funkcje pisania eseju... 308 4.3.3. Zasady, formy i metody kształcenia przydatne w doskonaleniu umiejętności pisarskich studentów... 310 Zasady 310 Formy 311 Metody 312 4.3.4. Środki dydaktyczne przygotowane dla potrzeb doskonalenia umiejętności pisania eseju... 313 4.3.5. Ewaluacja i ocenianie umiejętności pisarskich studentów w świetle BWD... 314 4.3.6. Warunki organizacyjne, których spełnienie może ułatwić doskonalenie pisarstwa studentów... 317 9
Czynnik czasu 317 Organizacja przestrzeni 319 Czynniki motywacyjne 319 Warunki prowadzenia dialogu edukacyjnego 319 Systemowość podejścia do organizacji procesu dydaktycznego 320 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 5... 321 Podsumowanie 324 Aneks... 326 Projekt warsztatów oceniania kryterialnego esejów studenckich dla nauczycieli akademickich... 326 4.4. Sprawozdanie 6: Funkcja dydaktyczna (ewaluacyjna i sprawdzająca) eseju: organizacja, przebieg i efekty egzaminów w formie eseju... 328 Wstęp... 328 4.4.1. Opinie studentów na temat egzaminu w formie eseju... 328 4.4.2. Organizacja i przebieg egzaminów... 332 4.4.3. Wyniki egzaminu... 332 4.4.4. Ograniczenia, trudności i dylematy egzaminatora... 334 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 6... 335 Podsumowanie 337 Podsumowanie rozdziału 4... 338 5. Funkcje eseju w dydaktyce akademickiej (druga rewitalizacja) na tle współczesnych funkcji uniwersytetu... 341 5.1. Z kart historii i o dniu dzisiejszym uniwersytetów... 343 5.1.1. Uniwersyteckie tradycje liberalne... 343 Uniwersytet humboldtowski 343 Krytyka tradycyjnego uniwersytetu 344 5.1.2. Okres stalinowski i dalsze lata PRL w polskim szkolnictwie wyższym 345 Czasy stalinowskie 345 Wydarzenia lat 60., 70. i 80. 346 5.2. Na progu wolności: uniwersytety w Polsce po roku 1989 i dwadzieścia lat później... 347 5.2.1. Reformowanie polskiego uniwersytetu... 347 Lata 90. i uniwersytety na przełomie wieków 347 W stronę dalszej poprawy jakości 348 Nowe modele uniwersytetów 349 5.2.2. Uczelnia a rynek pracy... 350 5.2.3. Oceny minionego dwudziestolecia (1990 2010) i wizje przyszłości uniwersytetu... 351 Oceny dwudziestolecia 351 Wizje przyszłości i oczekiwania wobec uniwersytetu 352 W obronie wartości uniwersyteckich 353 5.3. Współczesne funkcje uniwersytetów... 356 5.3.1. Funkcjonalizm jako tło rozważań o funkcjach uniwersytetów... 356 5.3.2. Jawne funkcje uczelni wyższych... 358 Wielość wyróżnionych jawnych funkcji uczelni 358 Zewnętrzne i wewnętrzne funkcje 359 Specyfika funkcji socjalizacyjnej 360 Funkcje wychowawcze 361 Funkcje wspomagające w rozwoju 362 10
5.3.3. Ukryte funkcje szkół wyższych... 364 Funkcje absorbcyjne 364 Funkcje ekonomiczne 365 5.4. Specyfika dydaktyki akademickiej: jej komponenty, rozwój i perspektywy modernizacyjne a esej... 366 5.4.1. Specyfika dydaktyki akademickiej na tle procesu inkluzji społecznej 366 Społeczeństwo uczące się czy raczej koniec epoki uczenia się? 366 W stronę dydaktyki akademickiej: jej dominujące paradygmaty i zadania 368 5.4.2. Próby modernizowania dydaktyki akademickiej... 371 Zmiany wynikające z procesu bolońskiego 371 Innowacje pedagogiczne 373 Próby systemowej modernizacji procesów dydaktycznych: doświadczenia własne 380 5.5. Sprawozdanie 7: Funkcje eseju w dydaktyce akademickiej w świetle wyników badań w działaniu... 383 5.5.1. Faktyczne funkcje eseju w świetle obserwacji własnych... 383 Esej jako bezgatunkowa, uniwersalna forma pisarska: funkcja maskująca 383 Esej jako narzędzie ucisku/presji wobec studentów przy okazji sprawdzania ich wiedzy: funkcja represyjna 384 5.5.2. Rozwiązanie problemu głównego... 385 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 7... 397 Podsumowanie 398 5.6. Sprawozdanie 8. Trudności i niepowodzenia szkolne badanych studentów. Społeczne tło i dydaktyczne środki zaradcze. Funkcja diagnostyczna studenckiego eseju... 399 5.6.1. Mniejszość wymaga troski. Czas ją dostrzec... 399 5.6.2. Piszę, bo muszę : wypowiedzi studentów zawarte w ankiecie na temat własnych trudności, umiejętności oraz potrzeb... 407 5.6.3. Ocena kompetencji pisarskich, dokonana przez mgr Halinę Krywak z pozycji nauczyciela-polonisty po lekturze studenckich esejów... 410 5.6.4. Nauczycielska refleksja własna o poziomie prac pisemnych studentów i funkcji diagnostycznej eseju... 411 5.6.5. Przesłanki prawne, społeczne i pedagogiczne podejmowania pomocy uczniom i studentom z trudnościami w pisaniu... 412 Deklaracje 412 Zjawisko bezradności młodzieży i jej terapia 413 Studenci o szczególnych potrzebach edukacyjnych 416 Dysleksja 417 W Biurze ds. Osób Niepełnosprawnych UJ w Krakowie 418 Projekty ministerialne: głos w dyskusji 422 5.6.6. Co można by zrobić dla przyszłych pedagogów?... 423 Arkusz triangulacyjny opinii na temat Sprawozdania 8... 424 Podsumowanie 425 Podsumowanie rozdziału 5... 427 Wnioski 427 Postulaty 429 Zakończenie... 431 Bibliografia... 433 11
Spis tabel.... 467 Spis rysunków, ilustracji, wykresów, diagramów i zdjęć... 471 Aneks... 475 Eseje studenckie... 475 Summary... 495 Contents... 497