MYŚLENIE: DEFINICJE. Przyjrzyjmy się wybranym definicjom procesu myślenia:

Transkrypt

1 MYŚLENIE: DEFINICJE Myślenie (ang. thinking, fr. la pensee, niem. das Denken, ros. myszlenie) to jeden z najbardziej wieloznacznych terminów, który określa najdoskonalszy spośród ludzkich procesów poznawczych. Proces myślenia stanowi przedmiot wielu dyscyplin naukowych, m.in.logiki formalnej, części epistemologii (filozofii języka i filozofii umysłu), psychologii kognitywnej, neurolingwistyki, psychiatrii i informatyki (np. w pracach ze Sztucznej Inteligencji lub matematycznego przetwarzania języka naturalnego). Logika matematyczna charakteryzuje myślenie jako poprawne formalnie lub błędne, a epistemologia jako odzwierciedlające obiektywną rzeczywistość bądź subiektywne czy irracjonalne. Psychologia kognitywna analizuje proces myślenia w następujących aspektach: przebieg operacji umysłowych i fazy procesu myślenia, rodzaje myślenia, rezultaty myślenia i uwarunkowania myślenia [por. W. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Wiedza Powszechna, 1985, s ]. Neurolingwistyka ujmuje myślenie jako wynik pracy mózgu, natomiast psychiatria bada zaburzenia myślenia. Informatyka wykorzystuje model umysłu ludzkiego do badań nad sztuczną inteligencją. Przyjrzyjmy się wybranym definicjom procesu myślenia: "Myślenie to mniej lub bardziej uporządkowana sekwencja operacji poznawczych, dokonywana na przedmiotach, zdarzeniach, procesach bezpośrednio postrzeganych lub na ich reprezentacjach wyobrażeniowo-pojęciowych. Treścią tych operacji jest ujmowanie różnego rodzaju stosunków (związków, zależności) o charakterze strukturalnym i funkcjonalnym" [W. Szewczuk, s ]. "Czynność myślenia jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Dzięki myśleniu człowiek lepiej poznaje rzeczywistość, tworzy plany i projekty, dokonuje odkryć, formułuje oceny i wnioski" [J. Kozielecki, Myślenie i rozwiązywanie problemów, w: Psychologia ogólna, red. T. Tomaszewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 92]. "Myślenie to złożony proces umysłowy, polegający na tworzeniu nowych reprezentacji za pomocą transformacji dostępnych informacji. Transformacja ta obejmuje interakcję wielu operacji umysłowych: wnioskowanie, abstrahowanie, rozumowanie, wyobrażanie sobie, sądzenie, rozwiązywanie problemów, twórczość" [P. G. Zimbardo, Psychologia i życie, red. naukowa: I. Kurcz, B. Wojciszke, tłum. zbiorowe, PWN, 1999, s. 403]. Edward Nęcka podkreśla, iż dzięki myśleniu symulujemy procesy i zdarzenia, rozgrywające się w świecie rzeczywistym. Przewidując przyszłość, człowiek może zaspakajać swoje potrzeby i stwarzać warunki do własnego rozwoju poznawczego [por. T. Maruszewski, Psychologia poznania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2001, s ]. 1

2 "Termin "myślenie" denotuje (...) wszelkie poznawcze lub umysłowe operowanie ideami, obrazami, symbolami, słowami, sądami, wspomnieniami, pojęciami, spostrzeżeniami, przekonaniami oraz intencjami. W proponowanym użyciu termin obejmuje (...) wszelkie czynności umysłowe, związane z tworzeniem pojęć, rozwiązywaniem problemów, pamięcią, uczeniem się, twórczością, wyobraźnią, przetwarzaniem symboli itp." [A. S. Reber, Słownik psychologii, red. naukowa I. Kurcz, K. Skarżyska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2002, s ]. Mimo różnorodności form myślenia proces ten posiada pewne cechy ogólne [por. P. G. Zimbardo, s. 403; A. S. Reber, ss ]: 1. Myślenie wiąże się z procesami symbolicznymi, a nie np. percepcyjnymi. 2. Myślenie jest niedostępne bezpośredniej obserwacji. Można o nim wnioskować na podstawie wypowiedzi lub zachowania osób myślących. Obecnie jednak można zaobserwować myślenie np. na encefalografie. 3. Myślenie polega na operowaniu pewnymi elementami, które można wyodrębnić teoretycznie, np.: komponenty mięśniowe (Watson), słowa lub składniki języka (Whorf), idee (Locke), wyobrażenia (Titchener), sądy (Anderson), operacje i pojęcia (Piaget), skrypty (Schank). 4. Myślenie jest ukierunkowane na rozwiązywanie problemów. Warto również zaznaczyć, Że myślenie umożliwia generowanie problemów. Kondakov [N. I. Kondakov, Logicheskij slovar'-spravochnik, "Nauka", Moskva 1975, s ] wymienia dwa następujące aspekty myślenia, które odróżniają ten proces od poznania zmysłowego: 1. "Myślenie to zapośredniczone poznawanie przedmiotów i zjawisk świata materialnego". Zmysły pozwalają nam w danej chwili obserwować konkretny obiekt (np. jabłko), natomiast dzięki myśleniu możemy porównywać reprezentację tego obiektu z istniejącymi już w pamięci idealnymi reprezentacjami (myśląc o jabłku, nie musimy patrzeć na konkretne jabłko). Należy podkreślić, że prócz myślenia przedmiotowego istnieje także myślenie bezprzedmiotowe (np. myślenie o pojęciach abstrakcyjnych, takich jak miłość czy piękno). 2. "Myślenie to uogólnione poznawanie przedmiotów i zjawisk świata zewnętrznego". Zmysły pozwalają nam dostrzegać właściwości pojedynczego obiektu (np. jabłko jest okrągłe, czerwone, pachnące i słodkie), natomiast dzięki myśleniu możemy wyodrębniać cechy istotne (critical features), które są niezbędne i wystarczające, aby zaliczyć dany obiekt do określonej kategorii [por. P. G. Zimbardo, s ] (np. wszystkie jabłka są okrągłe). Proces myślenia składa się z trzech podstawowych komponentów [por. J. Kozielecki, s. 96]: 1. materiał, tj. informacje o świecie, zakodowane wyobrażeniach spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach (np. liczby całkowite); 2. operacje umysłowe, tzn. elementarne transformacje dokonywane na materiale (np. dodawanie lub odejmowanie); 3. reguły, czyli strategie porządkowania łańcucha operacji (np. wzory matematyczne). 2

3 MATERIAŁ MYŚLENIA: POJĘCIA Zimbardo [s. 404] definiuje pojęcia (concepts) jako "kategorie, stanowiące umysłowe reprezentacje powiązanych ze sobą zjawisk". Głównym zadaniem myślenia jest kategoryzowanie świata i tworzenie pojęć (concept formation). Pojęcia pozwalają systematyzować naszą wiedzę o świecie. Pojęcia mogą reprezentować przedmioty materialne (np. okręt), czynności (np. rysować), istoty żywe (np. skowronek), właściwości (np. wysoki), abstrakcje (np. piękno), relacje między obiektami (mniejszy niż). Wyróżniamy dwa podstawowe typy pojęć: 1. Pojęcie matrycowe (arystotelesowskie) to "poznawcza reprezentacja skończonej liczby wspólnych cech, które w jednakowym stopniu przysługują wszystkim desygnatom (egzemplarzom) danej klasy" [J. Kozielecki, s. 99]. Zespół cech istotnych pozwala w sposób jednoznaczny wyodrębnić desygnaty. Pojęcia matrycowe dominują w matematyce, fizyce czy biologii (np. sześcian, ssak). 2. Pojęcie naturalne to "reprezentacja poznawcza, odzwierciedlająca zespół wspólnych cech, które w różnym stopniu przysługują desygnatom (egzemplarzom) danej klasy" [J. Kozielecki, s. 102]. Pojęcia naturalne mają charakter prototypowy, tzn. desygnaty grupują się wokół najbardziej reprezentatywnego egzemplarza [por. P. G. Zimbardo, s ]. Pojęcia naturalne występują w filozofii czy psychologii (np. byt, depresja). Prekursorem badań nad pojęciami naturalnymi był L. S. Wygotski. Wiele pojęć jest uporządkowanych hierarchicznie, od najbardziej ogólnego do najbardziej szczegółowego, np.: owoc; jabłko, gruszka; złota reneta, lipcówka. Badania wykazują, że kategoryzacja przebiega najlepiej na poziomie podstawowym (basic level). Rozpoznając przedmiot, nazwiemy go jabłkiem, nie zaś owocem czy złotą renetą [por. P. G. Zimbardo, s ]. Warto tu wskazać na ważny postulat Leibniza, by usystematyzować właśnie w sposób hierarchiczny język w celu uzyskania doskonałego języka logicznego tzw. characteristica universalis. Wówczas myślenie polegałoby wg Leibniza na rachowaniu dodawaniu bądź odejmowaniu poszczególnych cech pojęć ogólnych i szczegółowych). Poprawność myślenia zależy od trafnego doboru pojęć, niezbędnych w danej sytuacji problemowej [por. J. Kozielecki, s. 104]. OPERACJE UMYSŁOWE: ANALIZA I SYNTEZA 3

4 W myśleniu nieustannie przeplatają się dwie podstawowe operacje umysłowe analiza i synteza [por. Pedagogicheskaya ehnciklopediya, red. I. A. Kajrov, w: "Sovetskaya Ehnciklopediya", 1965, s ]. Analiza to wyodrębnianie komponentów całości (np. szukanie wątków utworu literackiego), a synteza to łączenie komponentów w całość (np. stawianie hipotezy na bazie obserwacji empirycznych). Zdaniem S. L. Rubinsztejna [Myślenie i drogi jego poznawania, KiW, 1962, s ] analiza jest przeprowadzana za pomocą syntezy i odwrotnie [por. J. Kozielecki, s ]. Prócz operacji podstawowych wyróżniamy 3 operacje pochodne: 1. abstrahowanie wyodrębnianie pewnych cech obiektu z pominięciem innych; 2. uogólnianie łączenie cech wspólnych dla klasy obiektów; 3. porównywanie szukanie podobieństw i różnic pomiędzy obiektami. Berlyne [Struktura i kierunek myślenia, PWN, 1969] wymienia 4 reguły rządzące operacjami [por. J. Kozielecki, s ]: 1. Reguła operacji zerowych (tożsamościowych) nie zmieniamy wyjściowego stanu myśli (np. obrócenie figury o 360 stopni). 2. Reguła odwracalności operacji dla każdej operacji Q1 istnieje operacja odwrotna; operacja odwrotna anuluje poprzednią transformację (np. odjąć 7 i dodać 7); zdaniem Piageta umiejętność odwracania operacji stanowi jedną z najistotniejszych cech inteligencji ludzkiej. 3. Reguła składania operacji: operacja Q3 daje taki sam wynik, co suma operacji Q1 i Q2 (np. dodanie 35 daje ten sam wynik, co dodanie 100 i odjęcie 65); prawo to pozwala dostosować operację do konkretnego zadania. 4. Reguła łączenia operacji łącząc dwie operacje, otrzymujemy taki sam wynik, jak po zastosowaniu operacji równoważnej (np = ). REGUŁY MYŚLENIA: ALGORYTMY I HEURYSTYKI W rozwiązywaniu problemów przydatne są dwie przeciwstawne grupy reguł myślenia [por. P. G. Zimbardo, s ]: 1. Algorytmy (algorythms) określają zbiory operacji, które należy kolejno wykonać, chcąc zrealizować dany cel [por. Maruszewski, s ]. Wykonanie algorytmu wymaga zwykle bardzo wiele czasu, choć oczywiście zależy to od stopnia skomplikowania problemu. 2. Heurystyki (heuristics) mają charakter intuicyjny, lecz ułatwiają radzenie sobie w sytuacji problemowej. Maruszewski [s ] przytacza anegdotę na temat reguł heurystycznych. Leniwy nauczyciel polecił uczniom zsumowanie liczb od jednego do stu. Uczniowie żmudnie dodawali, popełniając błędy (stosowali algorytm: do 53 dodaj 54). Gauss odkrył, że suma skrajnych liczb wynosi 101 (np ) i prędko podał wynik:

5 Do dziś nie wiadomo, w jaki sposób przebiega myślenie, czy heurystycznie, czy algorytmicznie stąd nakreślony przez Searle'a spór pomiędzy silną AI, a słabą jej wersją. Podsumowując, zestawmy 3 cechy reguł algorytmicznych i heurystycznych [J. Kozielecki, s ]: 1. Algorytmy są niezawodne, tzn. gwarantują rozwiązanie wszystkich zadań danej klasy, natomiast heurystyki są zawodne. 2. Algorytmy są określone, tj. pokazują, jaki skończony łańcuch operacji trzeba wykonać w konkretnym zadaniu. Natomiast heurystyki są mniej określone, czyli pozostawiają użytkownikowi większą dowolność. 3. Algorytmy są masowe, czyli pozwalają rozwiązać całą klasę zadań, natomiast heurystyki dzielą się na ogólne (niespecyficzne) i szczegółowe (specyficzne). Heurystyki ogólne (np. "Wykorzystuj dotychczasową wiedzę" pozwalają rozwiązać wiele problemów, podczas gdy heurystyki szczegółowe (np. reguły gry w szachy) odnoszą się tylko do pewnej grupy zadań. DYCHOTOMICZNE PODZIAŁY MYŚLENIA MYŚLENIE AUTYSTYCZNE versus REALISTYCZNE Myślenie autystyczne (autistic thinking) to "osobisty i idiosynkratyczny proces, obejmujący fantazje, marzenia, reakcje nieświadome i idee niesprawdzalne za pomocą rzeczywistości zewnętrznej" [P. G. Zimbardo, s ]. Przykładem może być fantazjowanie na temat "Co bym zrobił, gdybym był bogaty". Ten typ myślenia odgrywa istotną rolę w aktach twórczych (np. wzór strukturalny pierścienia benzenu został odkryty w czasie marzeń sennych) [por. T. Maruszewski, ss ]. Myślenie autystyczne występuje m.in. w schizofrenii [por. W. Szewczuk, s ]. Myślenie realistyczne (ukierunkowane) (realistic thinking) wymaga, aby idee były dostosowane do rzeczywistości, np. do sytuacji lub do określonych ram czasowych [por. P. G. Zimbardo, s ]. Ten typ myślenia występuje przy rozwiązywaniu problemów. Pozwala ono określić cel i znaleźć sposoby jego realizacji DEDUKCJA vs INDUKCJA Rozumowanie (reasoning) to proces ukierunkowany na cel myślenia realistycznego, w którym ze zbioru faktów wyciąga się wnioski [por. P. G. Zimbardo, s ]. Maruszewski [ss ] zestawia 3 cechy dedukcji i indukcji: 1. Rozumowanie dedukcyjne (deductive reasoning) przechodzi od ogółu do szczegółu cechy danej kategorii przypisuje się obiektom, należącym do tej kategorii (np. "wszyscy studenci zdają egzaminy." "Anna jest studentką." "Anna zdaje egzaminy."). 5

6 Rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning) przechodzi od szczegółu do ogółu (np. "Anna jest studentką." "Anna zdaje egzaminy." "wszyscy studenci zdają egzaminy."). 2. W rozumowaniu dedukcyjnym wniosek zawiera informację, która była ukryta w przesłankach ("Wszyscy studenci zdają egzaminy, zatem zdaje je także Anna."). W rozumowaniu indukcyjnym konkluzja zawiera informację, która nie była ukryta w przesłankach (jedna studentka zdaje egzaminy, ale takie rozumowanie może okazać się zawodne). 3. Rozumowanie dedukcyjne odznacza się trafnością dedukcyjną z prawdziwych przesłanek nie może wynikać fałszywy wniosek ("Niemożliwe, aby Anna, która jest studentką, nie zdawała egzaminów."). Rozumowanie indukcyjne charakteryzuje się siłą indukcyjną rozumowanie ma znaczną siłę indukcyjną, kiedy jest mało prawdopodobne, ale nie niemożliwe, iż przesłanki są prawdziwe, a wniosek fałszywy. Szczególną formą rozumowania dedukcyjnego są opracowane przez Arystotelesa sylogizmy kategoryczne, które składają się z dwóch przesłanek i z konkluzji. W skład sylogizmu kategorycznego wchodzą 3 terminy: termin mniejszy (subiekt wniosku S), termin większy (predykat wniosku P) i termin środkowy (relacja R między subiektem a predykatem). Oto przykład: "Każda wiewiórka jest ssakiem. Każdy ssak jest istotą żywą. Zatem każda wiewiórka jest istotą żywą." W powyższym przykładzie "wiewiórka" jest podmiotem, właściwość bycia ssakiem terminem środkowym, a właściwość bycia istotą żywą predykatem [por. M. Lewicka, Myślenie i rozumowanie, w: Psychologia. Podręcznik akademicki red. J. Strelau, t. 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000, s ]. W rozumowaniu indukcyjnym hipoteza nie wyłania się z logicznej struktury wnioskowania. Indukcja polega na postawieniu hipotezy na podstawie ograniczonych faktów i zweryfikowaniu jej w oparciu o inne dowody. Większość rozumowań naukowych ma charakter indukcyjny [por. P. G. Zimbardo, s ]. MYŚLENIE PRELOGICZNE vs LOGICZNE Myślenie prelogiczne (prelogical thinking) nie liczy się z prawami logiki, dopuszcza kontrasty, kieruje się racjami emocjonalnymi, dominantami treściowymi i ubocznymi asocjacjami. Ten typ myślenia występuje u małych dzieci i u osób z zaburzeniami psychicznymi. Myślenie logiczne (logical thinking) przebiega zgodnie z prawami logiki. Obserwujemy w nim wyraźne uczłonowanie sekwencji myśli i ich wzajemnych relacji [por. W. Szewczuk, s ]. MYŚLENIE KONKRETNE vs ABSTRAKCYJNE 6

7 Inaczej: sensoryczno-motoryczne vs pojęciowe. Myślenie konkretne (concrete, sensomotoric thinking) opiera się na manipulowaniu przedmiotami. Ten typ myślenia występuje u zwierząt i u małych dzieci. Dzięki niemu dorośli rozwiązują zadania praktyczne (np. przygotowanie posiłku). Myślenie abstrakcyjne (abstract thinking, conceptual thinking)polega na operowaniu pojęciami. Ludzie dorośli myślą za pomocą pojęć (np. opracowanie programu zajęć dydaktycznych) [por. J. Kozielecki, s ]. MYŚLENIE PRODUKTYWNE vs REPRODUKTYWNE (O. Selz) Myślenie produktywne (productive thinking) polega na wytworzeniu informacji nowych dla podmiotu [por. T. Maruszewski, s ]. Przykładem może być pisanie wypracowań na wolny temat, układanie kompozycji z kwiatów, odkrycie nowego leku. Myślenie reproduktywne (reproductive thinking) nie polega na mechanicznym odtwarzaniu informacji, lecz na wykorzystywaniu dotychczasowej wiedzy podmiotu w nowych sytuacjach problemowych [por. J. Kozielecki, s ]. Przykładem może być przetłumaczenie tekstu na język angielski, opracowanie konspektu lekcji. MYŚLENIE TWÓRCZE vs myślenie NIETWÓRCZE jako rodzaje myślenia produktywnego Efektem myślenia twórczego (creative thinking) jest powstanie obiektywnie nowych idei lub nowych rozwiązań problemu [por. J. Kozielecki, s. 119]. Przykładem może być napisanie poematu lub wyprodukowanie nowego leku. Myślenie twórcze wpływa na rozwój nauki i sztuki. Myślenie nietwórcze (non-creative thinking) polega na odkrywaniu powszechnie znanych treści [por. J. Kozielecki, s. 119]. Przykładem może być zrozumienie przez ucznia przebiegu procesu fotosyntezy. MYŚLENIE DYWERGENCYJNE vs KONWERGENCYJNE (J. P. Guilford) Myślenie dywergencyjne (rozzbieżne) (divergent thinking) pojawia się w wypadku, jeśli istnieje wiele możliwych rozwiązań sytuacji problemowej [por. T. Maruszewski, s ]. Chcąc rozwijać myślenie dywergencyjne, możemy polecić uczniom, aby dopisali ciąg dalszy opowiadania lub narysowali dom swoich marzeń. Wiele problemów naukowych ma charakter dywergencyjny [por. J. Kozielecki, s. 122]. Myślenie konwergencyjne (zbieżne) (convergent thinking) pojawia się w przypadku, kiedy problem posiada jedno właściwe rozwiązanie [por. T. Maruszewski, s ]. Taki charakter mają np. testy wielokrotnego wyboru lub szukanie elementu, który nie pasuje do pozostałych (np. jabłko, pomarańcza, ogórek, banan). 7

8 KLASYFIKACJA MYŚLENIA NAUKOWEGO Wyróżniamy 4 podstawowe typy myślenia naukowego [por. J. Lukszyn, W. Zmarzer, Teoretyczne podstawy terminologii, Katedra Języków Specjalistycznych UW, 2001, s. 5-13]: 1. Myślenie redukcyjne (reductive thinking) opiera się na "minimalizacji cech dystynktywnych określających pojęcie w obrębie właściwego dlań pola". Ten typ myślenia pozwala eliminować z obiegu naukowego rozmaite mity. 2. Myślenie taksonomiczne (taxonomic thinking) polega na "wyodrębnieniu wszystkich możliwych cech dystynktywnych poszczególnych obiektów badawczych". Cechy dyferencjalne tworzą zamknięte zbiory, wytyczające granice poszczególnych klas obiektów. 3. Myślenie heurystyczne (heuristic thinking) wykorzystuje uniwersalne jednostki słownika umysłowego i "jest skierowane na tworzenie hipotez, które z kolei powodują konieczność sprawdzianu eksperymentalnego". Ten typ myślenia kieruje się prawami logiki i dialektyki. 4. Myślenie konstruktywne (constructive thinking) "na podstawie aksjomatycznej buduje przyczynowo-skutkowy ciąg sądów na temat doświadczonego fragmentu rzeczywistości". Ten typ myślenia pozwala formułować nowe teorie. 8