o P. A. Sorokinie Jacek Lejman

Transkrypt

1 QRFLVLHELH]DEUDNáR JRGQRFL RVREistej i który zamiast prawdziwej wol- QRFL QDXF]\á VL V]WXNL ODZLURZDQLD PLG]\ SRFKOHEVWZHP D EH]F]HOQo- FL GOD RVLJQLFLD ZáDVQ\FK FHOyZ -HJRKHGRQL]PPLDáJRU]NLZ\G(ZLN SRQLHZD* R]QDF]Dá ZLDGRP UH]y- JQDFM ] QLHRVLJDOQHM SUDZG\ QD U]HF] VXELHNW\ZQ\FK PQLHPD E\á QLF]\P]DPNQLFLHVL]ZáDVQHMZROL Z3ODWRVNLHMMDVNLQLA odziedziczone SR 6RNUDWHVLH L SU]\SRPLQDMFH HW\N 'HPRNU\WD SU]HNRQDQLH *H ZáDG] SR]ZDODMF ZáDFLZLH NLHURZDü *yciem jest rozum, u $U\VW\SDR]QDF]DáR VáX*HEQRü UR]XPX Z]JOGHP XF]Xü LSUDJQLHKrokiewicz opisuje ponadto KLVWRUL KHGRQL]PX L V]NRá\ cyranej- VNLHM ]DNRF]RQ SU]HJUDQ NRQIURn- WDFM ] OHSLHM RG VWURQ\ WHRUHW\F]QHM uzasadnionym epikureizmem. 5R]SUDZ\ ]HEUDQH Z NVL*FH FKDUDNWHU\]XMH MDN MX* ZVSRPLQDáHP VSyMQH SRGHMFLH Z\UD*DMFH VL Z SU]HNRQDQLX *H P\O HW\F]QD *Ue- NyZ PLPR MHM Uy*QRURGQRFL NU*\ ZRNyá WUDG\F\MQHM +RPHU\FNLHM RSozycji rozumu i serca. Prace Krokie- ZLF]DQLHVSU]\W\PW\SRZ\PLG]LeáDPL ILOR]RILL DNDGHPLFNLHM PDáR Z QLFK RGQLHVLH GR OLWHUDWXU\ WHPDWX FKRü MHM ]QDMRPRü SU]HELMD ] ND*GHM OLQLMNL WHNVWX QLH Z\SDODM VL RQH Z GRUD(Q\FK SROHPLNDFK ] RSLQLDPL LQQ\FKXF]RQ\FK]DWRSUH]HQWXMory- JLQDOQH RGZRáXMFH VL EH]SRUHGQLR GR (UyGHá XMFLH SU]HGPLRWX, WR VWa- QRZLLFKQLHZWSOLZ]DOHW Jacek Lejman Integralizm w kulturze pierwv]dz3rovfhnvl*nd o P. A. Sorokinie Bgl_]jZebaf\dmevlmj_ ² i_j\zy\ihevr_ dgb]zh I:Khjhdbg_ Cz. Gryko: Integralna teoria kultury Pitirima A. Sorokina, Wyd. UMCS, Lublin 2000, s. 262 : RVWDWQLFK ODWDFK V]F]HJyOQ NDULHU Z QDXNDFK VSRáHF]Q\FK SROi- W\FHZ PHGLDFK UREL SRMFLH LQWHJUacji. Funkcjonuje jednak szczególnie w kontekstach gospodarczo-ekonomicznych fuzji LOXE MDNR ]ZL]DQH z PFGRQDOG\]DFMQLH]D]SURFHVHP áf]hqldlz]dmhpqhjrsu]hqlndqldvl kultur. Do tego bowiem potrzebne jest znalezienie wspólnego dla nich mia- QRZQLND±DZLFde facto integralnej WHRULL NXOWXURZHM :\GDMH VL QDZHW *H WDNL VWDQ SHUPDQHQWQHM UHODW\ZL]a- FML MHVW QD UN WDN SROLW\NRP MDN 168

2 i socjologom, filozofom i antropolo- JRPNXOWXU\NWyU]\]GDMVLEDUG]LHM SRV]XNLZDüLGRVWU]HJDüUy*QLFH PL- G]\SRV]F]HJyOQ\PLNXOWXUDPLQL* WR FRMHáF]\-HOLMX*F]\QLWDNRZ\P ZVSyOQ\P PLDQRZQLNLHP VWDMH VL MDND EOL*HM QLHRNUHORQD ÄOXG]NRü pochodzenie biologiczne lub prze- V]áRüJDWXQNRZDZQDMOHSV]\PUD]LH niczym niepoparte przekonanie o na- WXU]HF]áRZLHNDMDNRLVWRW\QDZVNUR ÄXU\QNRZLRQHM 3RZD*QLHMV]Hrozwa- *DQLD QD WHPDW MHGQRFL NXOWXU\ NXl- WXUZLQQLWH*SRGMüZL]MRQHU]\SU]y- V]áRFL OXG]NRFL MDNR JOREDOQHM ZLoski elektronicznej (internetowej). Za- UDG]LáRE\ WR E\ü PR*H PDMDF]HQLRP R MDNLHM Äwszechwiecznej i wszech- REHMPXMFHMmegakulturze. Problem, o którym mowa, nie MHVWQRZ\ D MHJR LVWRWD WNZL MDN VL wydaje, w dwóch zasadniczych kwestiach. Z pierwszej znakomicie zdaje VSUDZ DXWRU RPDZLDQHJR G]LHáD *DUWXMF L* GRV]áR MX* GR WHJR *H ND*G\ EDGDF] SLV]F\ R NXOWXU]H ]D punkt honoru bierze sobie przedsta- ZLHQLH ZáDVQHM MHM GHILQLFML 0DP\ zatem w zasadzie tyle definicji kultury, ilu NXOWXURORJyZ 3R GUXJLH FKFF Z\Mü] RSLV\ZDQHJR LPSDVXsocjolodzy i filozofowie kultury, a nawet przedstawiciele niektórych nauk szcze- JyáRZ\FK (np. socjobiolodzy) pró- EXMGDüMHMZ\MDQLHQLHJHQHW\F]QH SRSDGDMF MHGQDN QLH]PLHQQLH Z redukcjonizm (tu: determinizm): socjologiczny, kulturowy, biologiczny, LWG5HGXNXMRQLERZLHPSU]\F]\Q\ zjawisk kulturowych do jednej sfery: biologii, socjologii, psychologii, kul- WXU\ Z\*V]HM : WHQ VSRVyE EG( WR VSRáHF]HVWZR EG( SU]\URGD OXE VDPD QDWXUD XP\VáX OXG]NLHJR REDr- F]RQH ]RVWDM Z\áF]Q RGSRZLe- G]LDOQRFLza powstanie i rozwój kultury3rzrghp]dwdnlhjrvwdqxrzeczy jest brak jednej spójnej, ale interdyscyplinarnej teorii kultury, á F]FHMZVZRLFK]DáR*HQLDFKEDGDQLD ZLHOX QDXN NWyU\FK SU]HGPLRWHP V poszczególne aspekty tego, co zwy- NOLP\RGF]yW\ZDüMDNRNXOWXU 7DNZáDQLHDPELWQZ]DPLa- U]HLPRQXPHQWDOQZHIHNFLHSUyE podejmuje w wieku XX jeden z najwybitniejszych socjologów i badaczy kultury Pitirim A. Sorokin, a odkrywa M GOD SROVNLHJR F]\WHOQLND lubelski filozof i socjolog kultury &]HVáDZ *U\NR 3UyED WD ] GZyFK SRZRGyZMHVW ZD*QD SR UD] SLHUw- V]\ PDP\ PR*OLZRü]HWNQLFLD VL ] MHGQ ] QDMZ\ELWQLHMV]\FK L QDj- EDUG]LHM ZSá\ZRZ\FK SRVWDFLZLD WRZHM VRFMRORJLL ]D MDN EH] Ztpienia uchodzi Sorokin; po drugie SU]HGVWDZLRQD NRQFHSFMD VLJD SUo- EOHPyZ GOD ZVSyáF]HVQHJR ZLDWD QDMLVWRWQLHMV]\FK ± MHVW PR*H QDZHW EDUG]LHM ÄQD F]DVLH QL* Z FKZLOL VZRMHJR SRZVWDZDQLD ZLDGF]\ WR dobrze zarówno o Sorokinie jako twórcy integralnej koncepcji kultury, jak i autorze monografii, który FKFLDá L XPLDá GRVWU]HF REHFQ war- WRüWHRULL Integralna teoria kultury podzie- ORQD MHVW QD GZLH F]FL : SLHUZV]HM z nich (Antecedencje) zgodnie z tytuáhp DXWRU SU]HGVWDZLD RNROLF]QRFL L ]GDU]HQLD SRSU]HG]DMFH SRZVWDQLH 169

3 systemu, implikacje zarówno psychologiczne, które w przypadku So- URNLQD ]GDZDá\ VL RGJU\ZDü ]Qa- F]F URO MDN L LQWHOHNWXDOQH MHJR SUHVXSR]\FMH L ]DSR*\F]HQLD 'UXJD (Teoria integralna) opisuje sorokinowski model uniwersum socjokul- WXURZHJRMHJRPHWRGRORJLF]QED] Z\Uy*QLRQH PHFKDQL]P\ SURFHVyZ L F\NOL NXOWXURZ\FK.RF] M URz- G]LDá\SRZLFRQHGLDJQR]LHNU\]\VX ZVSyáF]HVQHM NXOWXU\ RUD] SUyELH MHJR SU]H]Z\FL*HQLD 6]F]HJyOQLH LVWRWQHZ\GDMVL:VWSi =DNRF]enie JG]LH *U\NR ]GDMH VL SU]HGVWa- ZLDüGHNODUDFMSURJUDPRZEDGDF]D DILUPXMFHJR 7HRUL :LHONLHM 8QLIikacji jako modelu teoretycznego, MHGQDN*H NU\W\F]QHJR ZREHF ]DSUoponowanych praktycznych sposobów QDSUDZ\NXOWXU\EGF\FKZLVWRFLH VZRLVW VSRáHF]Q XWRSL 3UDF ]amyka obszerna, niezwykle starannie i sumiennie gromadzona bibliografia (przedmiotowa i podmiotowa). W rozdziale pierwszym (Pitirima A. 6RURNLQD KLVWRULD *\FLD.ZHVWLD nowej biografii SU]HGVWDZLRQH V burzliwe koleje losów Sorokina z ich SRG]LDáHP QD GUDPDW\F]Q\ RNUHV Uosyjski oraz spokojny, ustabilizowany, ale za to bardziej twórczy okres emi- JUDFMLL*\FLDZ$PHU\FH6]F]HJyOQH ]DLQWHUHVRZDQLH EXG]L SU]HMFLH RG pozycji rewolucjonisty do konserwa- W\]PX Z RNUHVLH DPHU\NDVNLP które PR*QD Z\WáXPDF]\ü GR]QDQ\PL krzywdami, DOER WH* NU\W\F]QLH RNUe- OLü SRVWDZ QDMHPQHJR *RáGDND ( soldier of fortune 'UXJLUR]G]LDá (']LHáDWHMF]FLQLHEXG]LMX*WDNLFK emocji i opowiada o przebogatym dorobku naukowym autora 6SRáHF]QHM i kulturowej dynamiki,fkáf]qlnlhp SR]ZDODMF\P ]UR]XPLHü GáXJ LQWe- OHNWXDOQ GURJ VRFMRORJD RZH Záa- FLZHDQWHFHGHQFMHMHVWUR]G]LDáWU]e- FL ]DW\WXáRZDQ\ Droga do integrali- ]PX±SR]\W\ZLVW\F]Q\SXQNW Z\MFLD. 3U]HGVWDZLD VL WX Sorokina jako ba- GDF]D NWyUHJR SRJOG\ HZROXRZDá\ od pozytywizmu i ewolucjonizmu w wersji spencerowskiej do oryginal- QHM WHRULL LQWHJUDOQHM NWyUHM SRZL- FRQDMHVWZFDáRFLF]üGUuga. 5R]SRF]\QD M NOXF]RZ\ GOD ND* GHM WHRULL NXOWXU\ UR]G]LDá R LVWRFLH kultury (Ontologia kultury), w którym poza problemem wzajemnych UHODFMLPLG]\SRMFLDPLNXOWXU\LspoáHF]HVWZD PLHV]F]F\P VL Z Uamach sporu socjologizm czy kultu- UDOL]P RNUHORQD ]RVWDMH ZVWSQLH kultura jako suma wszystkiego, co ]RVWDáRVWZRU]RQHOXESU]HNV]WDáFRQH SU]H] ZLDGRP L QLHZLDGRP Dk- W\ZQRü GZX OXE ZLFHM MHGQRVWHN ludzkich w procesie wzajemnych od- G]LDá\ZD V 7DN V]HURND definicja pozwala Sorokinowi wpro- ZDG]Lü GR WZRU]RQHJR V\VWHPX LQWe- JUDOQHJR NOXF]RZH GOD WHRULL SRMFLH Uniwersum Socjokulturowego, w którym áf]\ VL RE\GZD ]MDZLVND VSRáHF]HVWZR L NXOWXU MDNR GZD aspekty jednej niepodzielnej rzeczy- ZLVWRFL : WHQ VSRVyE SU]HáDPDQ\ ]RVWDMH LPSDV Z Z\*HM ]DV\JQDOL]o- ZDQ\P VSRU]H 1D VDP ]D U]HF]y- ZLVWRü VRFMRNXOWXURZ VNáDGDM VL WU]\NRPSRQHQW\G]LDáDMFHMHGQRVtki ludzkie (kultura behawioralna), 170

4 ]QDF]HQLD ZDUWRFL L QRUP\ NXOWXUD ideologiczna) oraz wszelkiego ro- G]DMX SU]HND(QLNL NXOWXUD PDWHULDl- QD : WHQ VSRVyE SRMFLH NXOWXU\ XOHJD GRRNUHOHQLX NXOWXU MHVW FaáRü ]QDF]H L LFK QRQLNyZ ZUD] ] ZFKRG]F\PL ZH Z]DMHPQH So- ZL]DQLD OXG(PL V 1DVWSQ\P krokiem jest odszukanie tego, co spaja komponenty kultury, jej empi- U\F]QH V\VWHP\ -]\N 1DXND 5HOigia, Sztuka, Etyka), co stanowi jej lo- JLF]QR]QDF]HQLRZ LQWHJUDFM Wy- PLHQLDMFSRGVWDZRZHVSRVRE\ LQWe- JUDFML ZLDWD socjokultury Sorokin ZVND]XMH WH* QD V]HUHJ IRUP SR]Za- ODMF\FK RGUy*QLDü ]LQWHJURZDQ\ system od tego, co nazywa congeries niezintegrowanego kulturowego FKDRVX 6WDQRZL RQH ] NROHL NRm- SRQHQW\ FDáRFL Z\*V]HJR U]GX tzw. supersystemów: ideacjonalnego, sensatywnego i idealistycznego..d* G\ ] QLFK VSDMD MDND JáyZQD SU]e- VáDQND PHWDIL]\F]QD SU]HQLNDMFD ZV]\VWNLHMHJRHOHPHQW\VNáDGowe. Dzieje kultury to dzieje powstawania rozwoju i upadku kolejnych supersystemów. Mechanizm tych SURFHVyZ Z\MDQLD QDVWSQ\ NOuczowy dla zrozumienia sorokinow- VNLHMWHRULLUR]G]LDáDynamika kultury: teoria procesu kulturowego. We- GáXJ *U\NR 6RURNLQ ZVND]XMH L* LVWRW ]PLDQ socjokulturowych jest ich tempo i rytm, które teoretyk kultury ujmuje w adekwatne do zachodzenia procesów kulturowych schematy. W ten sposób powstaje to, co QD]ZDü PR*HP\ WHRUL F\NOX NXOWu- URZHJR :D*QD MHVW NRQNOX]MD ]JRGQLH]NWyULVWRWQH]PLDQ\NXOWurowe (PHWD]PLDQ\ GRNRQXM VL ZH ZVND]DQ\P U\WPLH WUyMID]RZ\P ]D VXSHUV\VWHP\ ]PLHQLDM VL Zyw- F]DV JG\ GHJHQHUXMH VL LFK JáyZQD SU]HVáDQND PHWDIL]\F]QD (IHNWHP WHJRSRVWSXMFHJRSURFHVXMHVWGHz- RUJDQL]DFMD V\VWHPX NWyUHM PR*H ]DSRELHFSRMDZLHQLHVLQRZHMPHWa- IL]\F]QHM SU]HVáDQNL D ZUD] ] QL nowego supersystemu. 5R]G]LDá NROHMQ\ Egzemplifikacje) pokazuje, jak w praktyce przed- VWDZLD VL G]LDáDQLH PRGHOX V]F]ególnie przechodzenie jednego super- V\VWHPXZGUXJL3U]\NáDG\]DF]HUp- QLWH]KLVWRULLVáX* GR]DV\JQDOL]o- ZDQLDWH]\SRVWDZLRQHMZQDVWSQ\P rozdziale o kryzysie kultury XX wie- NX -HJR V\PSWRPDPL V WUDJLF]Q\ dualizm, chaotyczny synkretyzm, ilo- FLRZ\ NRORVDOL]P RUD] ]DQLNDMFD WZyUF]RüVSU]HMDZLDMFHVL PLQ Z UHODW\ZL]DFML ZDUWRFL ]DQi- NX SRZV]HFKQLH RERZL]XMF\FK QRUP GHJUDGDFML *\FLD URG]LQQHJR NXOWXURZ\P ED]DU]H F]\QLF\P ] NXltury raczej congeriesql*]lqwhjurzany system, zaniku kreatywnofl L ZROQRFL F]áRZLHND Z]URFLH Po- UDOQHM RE\F]DMRZHM L VSRáHF]QHM anarchii, zaniku poczucia bezpie- F]HVWZD : HIHNFLH ÄQDV]D NXOWXUD MHVW UyZQRF]HQLH NXOWXU JORU\ILNa- FML F]áRZLHND MDN L MHJR GHJUDGDFML (s. 195). Sorokin raczej w duchu Schweitzera QL* 6SHQJOHUD QLH JRG]L VL ] ORVHP NXOWXU\ ZVND]XMF QD GURJL SU]H]Z\FL*HQLD NU\]\VX 7HPDWRZL WHPX SRZLFRQ\ MHVW RVWDWQL URz- 171

5 G]LDá SUDF\ ]DW\WXáRZDQ\ Terapia: konwergencja i altruistyczna trans- IRUPDFMD OXG]NRFL. Ratunek widzi VL WX Z ÄUHKXPDQL]DFML F]áRZLe- F]HVWZD QD NWyU VNáDGDM VL WDN pozytywna polaryzacja (dywergencja), jak i oparta na niej konwergen- FMD 7H ZDUXQNL ZVWSQH RFDOHQLD OXG]NRFL VWDQRZLü PDM SRGVWDZ GR PRUDOQHM WUDQVIRUPDFML OXG]NRFL Z NLHUXQNX DOWUXLVW\F]QHM PLáRFL (s ). Wymaga to jednak V\QFKURQLF]QHJR G]LDáDQLD QD WU]HFK SR]LRPDFK NXOWXU\ VSRáeF]HVWZD LRVRERZRFL2]QDF]D]DZSUDNWyce religijny lub psychologiczny postulat przebudowania ludzkiej oso- ERZRFL Z GXFKX pacyfistyczno-al- WUXLVW\F]Q\P :\GDMH VL MHGQDN *H w swym pozytywnym programie So- URNLQQLHZ\FKRG]LGDOHMQL*UHFHSW\ IRUPXáRZDQHZUHQHVDQVowych prze- SLVDFK QD SRZV]HFKQ V]F]OLZRü ] NWyU\FK ÄSU]HZLHFD GRü ZWSOiwa i zgrana teza o plastycznej na- WXU]H OXG]NLHM =GHF\GRZDQLH ZLFHM PR*QD RF]HNLZDü RG VDPHM WHRULL XQLILNXMFHMQL*SRSRZV]HFKQHMmiáRFL : SURJUDPLH W\P ZLGDü SU]H de wszystkim QLHQDG*DMFHJRMX*]D ]PLDQDPL KXPDQLVW D QLH VNXWHFznego reformatora. -HGQDN EH] Z]JOGX QD ZDG\ opisywanego programu naprawczego, koncepcja Sorokina to jedna ] QDMZD*QLHMV]\FK SUyE RNUHOHQLD istoty kultury i mechanizmów jej G]LDáDQLD Integralna teoria kultury Pitirima A. Sorokina &]HVáDZD*Uy- NR WR NVL*ND QLH]Z\NOH ZD*QD przede wszystkim z uwagi na opisy- ZDQ SU]H] DXWRUD SUREOHPDW\N 3RGMWD SUyED VWZRU]HQLD WHRULL LQWegralnej to nie tylko kwestia modelu WHRUHW\F]QHJR VNXWHF]QLH RSLVXMFe- JRU]HF]\ZLVWRüVRFMRNXOWXURZDOH WDN*HZD*Q\JáRVZVSUDZLHZV]HFh- SRW*QHMUHODW\ZL]DFMLQDV]HJR*\FLD %UDN JáyZQHM SU]HVáDQNL PHWDIL]\Fz- QHM SU]HQLNDMFHM V\VWHP SRZRGXMH MHJR GH]LQWHJUDFM SU]HMFLH Z VWDQ congerries. O przestrodze tej winni- P\ ZV]\VF\ SDPLWDü :LQQL PLHü WR WH* QD XZDG]H WZyUF\ QRZ\FK ádgyzvsráhf]q\fk*u\nr]zlhonlp znawstwem i wyczuciem co trzeba SRGNUHOLü ± SU]HGVWDZLD ]JURPa- G]RQ\ PDWHULDá QLH ]DQXG]DMF F]y- WHOQLND WDN MDN PLDá WR Z ]Z\F]DMX jego bohater, wchodzeniem w nie- LVWRWQH V]F]HJyá\ : ]DVDG]LH W\ONR NLOND UD]\ GDMH QDP RND]M SR]QDü FR PRJáRE\ QDV F]HNDü SU]HGVWa- ZLDMF Z\NUHV\ ]HVWDZLHQLD L WDEe- OHNWyUH]DFLHPQLDM]DSURSRQRZDQ\ jasny, przejrzysty obraz teorii. : HIHNFLH PD VL ZUD*HQLH *H w wersji zaproponowanej przez Gry- NR WHRULD LQWHJUDOQD SU]HGVWDZLD VL PR*H QDZHW OHSLHM QL* Z MHM RU\Jinalnej sorokinowskiej wersji. Bra- NXMH Z QLHM W\ONR UR]ZLQLFLD ]DVy- JQDOL]RZDQ\FK Z WHNFLH NZHVWLL :VFKyG±=DFKyG %\ü PR*H DXWRU NVL*NLX]QDá*HZREHFQ\PZLHFLH PDM RQH ZDUWRü OL W\ONR KLVWRU\Fz- Q VWG QLH ZDUWR GOD QLFK UR]ELMDü ]ZDUWHM NRQVWUXNFML SUDF\ -HOL WDN WRZSHáQL]QLPVL]JDG]DP0R*QD SU]HFLH* GR QLFK ZUyFLü Z NROHMQHM PDP QDG]LHM SUDF\ SRZLFRQHM teorii integralnej. 172