Algebraiczna geometria rzutowa

Transkrypt

1 Algebraiczna geometria rzutowa Andrzej Nowicki Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Matematyki i Informatyki, ul. Chopina 12 18, Toruń, ( anow@mat.uni.torun.pl) Czerwiec 2003 Spis treści 1 Domknięte zbiory rzutowe Przestrzeń rzutowa Ideały jednorodne Zbiory domknięte w przestrzeni rzutowej Ideały jednorodne postaci I p (X) Operacje podnoszenia i opuszczania Stożek Rzutowe twierdzenie Hilberta o zerach Topologia podzbioru przestrzeni rzutowej Nieprzywiedlne zbiory rzutowe Romaitości quasi-rzutowe Płaszczyzna afiniczna i płaszczyzna rzutowa Płaszczyzna afiniczna Płaszczyzna afiniczna k Skończone płaszczyzny afiniczne Płaszczyzna rzutowa Płaszczyzna rzutowa powstała z płaszczyzny afinicznej Płaszczyzna afiniczna powstała z płaszczyzny rzutowej Płaszczyzna rzutowa P 2 (k) Płaszczyzna rzutowa i dualność Aksjomat Desarques a Aksjomat Pappa Skończone płaszczyzny rzutowe Trójwymiarowa przestrzeń rzutowa Odwzorowania regularne podzbiorów rzutowych Jednorodne funkcje wymierne Funkcje regularne Definicje odwzorowania regularnego Początkowe przykłady odwzorowań regularnych Afiniczne odwzorowania regularne Izomorfizm rozmaitości quasi-rzutowych i

2 ii Andrzej Nowicki, Czerwiec 2003 Algebraiczna geometria rzutowa 3.7 Otoczenia afiniczne Własności lokalne Dalsze własności odwzorowań regularnych Odwzorowania wymierne Funkcje wymierne rozmaitości quasi-rzutowej Odwzorowania wymierne z X do P m Odwzorowania wymierne jako funkcje częściowe Związek z odwzorowaniami regularnymi Odwzorowania wymierne z X do Y Odwzorowanie Veronese Produkty rozmaitości Produkt podrozmaitości przestrzeni afinicznych Zanurzenie Segrego Produkt rozmaitości quasi-rzutowych Wielomiany jednorodne względem podzbioru zbioru zmiennych Zbiory domknięte w P n P m i P n A m Wykres odwzorowania regularnego Rzutowania Zastosowanie produktów Odwzorowania skończone Odwzorowania skończone rozmaitości afinicznych Pierścień niezmienników skończonej grupy automorfizmów Ilorazowa rozmaitość afiniczna Odwzorowania skończone rozmaitości quasi-rzutowych Pewna ogólna własność odwzorowań regularnych Rzutowania o danym środku Wymiar Przykłady Wymiar przekroju z hiperpowierzchnią Twierdzenia o wymiarze włókien Twierdzenie Tsena Krzywe algebraiczne Lokalny pierścień punktu Pierścień kiełków Lokalny pierścień punktu rozmaitości afinicznej Skończona generowalność i noetherowskość Lokalny pierścień punktu rozmaitości nieprzywiedlnej Przestrzenie liniowe postaci M s /M s Przestrzeń styczna Prosta styczna Przestrzeń styczna jako zbiór prostych stycznych Różniczka funkcji regularnej Przestrzeń styczna i lokalne derywacje

3 Andrzej Nowicki, Czerwiec 2003 Algebraiczna geometria rzutowa iii 9.5 Derywacje lokalne pierścienia wielomianów Morfizmy przestrzeni stycznych Przestrzeń styczna dla rozmaitości quasi-rzutowej Wymiar przestrzeni stycznej i punkty proste Lokalny pierścień punktu prostego Wiązka styczna Rodziny wektorowe i przekroje Definicja wiązki stycznej Derywacje pierścienia funkcji regularnych Pola wektorowe i derywacje Nawias Liego pól wektorowych Rozmaitości normalne Normalność Normalizacja Dywizory Podrozmaitości kowymiaru Grupa dywizorów Dywizory główne Przestrzeń liniowa stowarzyszona z dywizorem Spis cytowanej literatury 105

4 iv Andrzej Nowicki, Czerwiec 2003 Algebraiczna geometria rzutowa

5 1 Domknięte zbiory rzutowe 1.1 Przestrzeń rzutowa Niech k będzie ciałem i n liczbą naturalną. W zbiorze k n+1 {0} definiujemy następującą relację typu równoważności (x 0,..., x n ) (y 0,..., y n ) 0 a k i {0,...,n} y i = ax i. Klasę abstrakcji każdego elementu (x 0,..., x n ) k n+1 {0} (względem tej relacji) oznaczamy przez (x 0 : : x n ). Zbiór wszystkich klas abstrakcji oznaczamy przez P n (k) i nazywamy n- wymiarową przestrzenią rzutową nad ciałem k. Jeżeli x P n (k), to każdy ciąg (x 0,..., x n ) k n+1 {0} taki, że x = (x 0 : : x n ) nazywamy ciągiem współrzędnych jednorodnych punktu x. Niech i {0,..., n}. Jeśli punkt x P n (k) posiada ciąg jednorodnych współrzędnych z niezerowym elementem na i-tym miejscu, to każdy ciąg jednorodnych współrzędnych punktu x ma niezerowe i-te miejsce. Zbiór wszystkich punktów x P n (k) z niezerowym i-tym miejscem oznaczać będziemy przez A n i lub A n i (k). Jest oczywiste, że Pn (k) = A n 0 An n. Niech µ i : A n i k n, ν i : k n A n i będą funkcjami zdefiniowanymi następująco: (x 0 : : x i : : x n ) (x 0,..., x i 1, x i+1,..., x n ) µ i ( x 0 x i,..., x i x i,..., xn x i ), ν i (x0 : : x i 1 : 1 : x i+1 : : x n ). Zwróćmy uwagę, że µ i jest dobrze określone. Funkcje te są wzajemnie odwrotne. Każde więc A n i możemy interpretować jako afiniczną przestrzeń k n. Niech H i = {(x 0 : : x n ) P n (k); x i = 0}. Zbiór H i nazywamy hiperpłaszczyzną w nieskończoności. Bijekcja (x 0 : : x i 1 : 0 : x i+1 : : x n ) (x 0 : : x i 1 : x i+1 : : x n ) pozwala interpretować H i jako przestrzeń rzutową P n 1 (k), którą w tym przypadku będziemy oznaczać przez P n 1 i. Zauważmy, że P n (k) = A n i P n 1 i. Przestrzeń P n (k) możemy interpretować jako zbiór wszystkich prostych w k n+1 przechodzących przez punkt (0,..., 0) lub równoważnie jako zbiór wszystkich jednowymiarowych podprzestrzeni przestrzeni liniowej k n+1. Z równości P n (k) = A n i P n 1 i wynika, że n-wymiarowa przestrzeń rzutowa P n (k) jest sumą n-wymiarowej przestrzeni afinicznej k n i zbioru wszystkich kierunków w k n. Mamy np. P 2 (k) = A 2 0 P1 0. Przestrzń P2 (k) jest zbiorem wszystkich prostych w k 3 przechodzących przez 0. Te wszystkie proste, które leżą na płaszczyźnie 0XY tworzą jednowymiarową przestrzeń rzutową. Pozostałe proste przecinają ustaloną płaszczyznę (np. Z = 1), równoległą do płaszczyzny 0XY. Każdy punkt tej równoległej płaszczyzny wyznacza dokładnie jedną prostą w k 3 1

6 2 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe przechodzącą przez 0. Zatem P 2 (k), to P 1 (k) plus płaszczyzna afiniczna. W podobny sposób widzimy, że P 1 (k), to punkt (czyli P 0 (k)) plus prosta afiniczna. 1.2 Ideały jednorodne Niech k[s] = k[s 0,..., S n ] będzie pierścieniem wielomianów nad ciałem k. Mówimy że wielomian f k[s] jest jednorodny stopnia m (lub, że jest formą stopnia m), jeśli f jest sumą jednomianów stopnia m. Zanotujmy dobrze znane fakty (patrz np. [Now94a] 19). Stwierdzenie Niech f k[s]. Jeżeli ciało k jest nieskończone, to następujące warunki są równoważne. (1) f jest wielomianem jednorodnym stopnia m. (2) f(au 0,..., au n ) = a m f(u 0,..., u n ), dla wszystkich u 0,..., u n k oraz a k {0}. (3) W pierścieniu wielomianów k[t][s 0,..., S n ] zachodzi równość f(ts 0,..., ts n ) = t m f(s 0,..., S n ). Stwierdzenie Niech f k[s]. Jeżeli k jest ciałem charakterystki zero, to następujące warunki są równoważne. (1) f jest wielomianem jednorodnym stopnia m. f f (4) (Tożsamość Eulera) S 0 S S n S n = mf. Stwierdzenie Jeśli iloczyn niezerowych wielomianów f, g k[s] jest wielomianem jednorodnym, to wielomiany f, g są jednorodne. Każdy wielomian f k[s] ma dokładnie jedno przedstawienie w postaci i f i, gdzie każde f i jest wielomianem jednorodnym stopnia i. W tym przypadku wielomiany f i nazywamy składowymi jednorodnymi wielomianu f. Mówimy, że ideał A k[s] jest jednorodny, jeśli z tego, że f A wynika, że każda składowa jednorodna wielomianu f należy do A. Ideały 0 i k[s] są oczywiście jednorodne. Łatwo wykazać następujące stwierdzenie. Stwierdzenie Niech A k[s] będzie ideałem w k[s]. Wtedy A jest ideałem jednorodnym ideał A jest generowany przez zbiór wielomianów jednorodnych. Dowód następnego stwierdzenia można znaleźć np. w [ZarSam] t2 str Stwierdzenie (1) Sumy, przekroje i iloczyny ideałów jednorodnych są ideałami jednorodnymi. (2) Jeżeli A, B są ideałami jednorodnymi, to ideał A : B też jest jednorodny. (3) Jeżeli A jest ideałem jednorodnym, to radykał A jest też ideałem jednorodnym. (4) Każdy jednorodny ideał A posiada nieskracalny rozkład prymarny A = Q 1 Q r, w którym ideały prymarne Q 1,..., Q r są jednorodne. (5) Ideały pierwsze, stowarzyszone z ideałem jednorodnym, są ideałami jednorodnymi.

7 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe 3 Stwierdzenie Niech A będzie jednorodnym ideałem w k[s] różnym od k[s]. Następujące warunki są równoważne. (1) A jest ideałem pierwszym. (2) Jeśli f, g k[s] są jednorodnymi wielomianami takimi, że fg A, to f A lub g A. Dowód. Implikacja (1) (2) jest oczywista. Dla dowodu implikacji (2) (1) załóżmy, że f, g są dowolnymi wielomianami z k[s] takimi, że fg A. Niech f = f r + + f 0, g = g s + + g 0 będą rozkładami na składowe jednorodne. Przypuśćmy, że f A oraz g A. Istnieją wtedy liczby p i q takie, że f p A, g q A. Załóżmy, że liczby p, q są największe z możliwych. Oznaczmy: F = f p + + f 0, G = g q + + g 0, a = f r + + f p+1, b = g s + + g q+1. Wtedy f = a + F, g = b + G oraz a, b A. Z tego, że fg A wynika, że F G A. Ponieważ ideał A jest jednorodny, więc każda składowa jednorodna wielomianu F G należy do A. W szczególności do tego ideału należy wielomian f p g q (gdyż jest to składowa jednorodna wielomianu F G najwyższego stopnia). Teraz z (2) wynika, że f p A lub g q A, ale to jest sprzecznością. 1.3 Zbiory domknięte w przestrzeni rzutowej Niech k[s] = k[s 0,..., S n ] będzie pierścieniem wielomianów nad nieskończonym ciałem k. Definicja Mówimy, że punkt x P n (k) jest zerem wielomianu f k[s], jeśli f(x 0,..., x n ) = 0, dla każdego ciągu (x 0,..., x n ) jednorodnych współrzędnych punktu x. Przykład Niech n = 2, k[s] = k[s 0, S 1, S 2 ]. Punkt (1 : 0 : 0) P 2 (k) jest zerem wielomianu f = 2S 1 3S 2 k[s]. Punkt (0 : 3 : 2) P 2 (k) jest zerem wielomianu g = S S 1 3S 2 k[s]. Natomiast punkt (0 : 3 : 6) P 2 (k) nie jest zerem wielomianu h = S S2 1 3S 2 k[s]. Mamy tu h(0, 3, 6) = 0 jednakże (0 : 3 : 6) = (0 : 1 : 2) i h(0, 1, 2) = 4 0 (przy założeniu, że char(k) 2). Lemat Punkt x P n (k) jest zerem wielomianu f k[s] wtedy i tylko wtedy, gdy x jest zerem każdej składowej jednorodnej wielomianu f. Dowód. Niech x = (x 0 : : x n ) i niech f = f m + + f r będzie rozkładem wielomianu f na jednorodne składowe. Wtedy 0 = f(ax 0,..., ax n ) = a m f m (x 0,..., x n ) + + a r f r (x 0,..., x n ), dla każdego a k {0}. Stąd wynika, że f i (x 0,..., x n ) = 0, dla wszystkich i = m,..., r (gdyż ciało k jest nieskończone), a zatem x jest zerem każdej formy f m,..., f r. Definicja Jeżeli F k[s] jest podzbiorem, to oznaczmy: V p (F ) = {x P n (k); x jest zerem każdego wielomianu f F }. Każdy podzbiór w P n (k) postaci V p (F ) nazywamy rzutowym zbiorem algebraicznym lub rzutowym zbiorem domkniętym.

8 4 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe Stwierdzenie Jeśli F k[s] jest podzbiorem, to V p (F ) = V p ((F )) = V p (A) = V p ( A), gdzie A jest najmniejszym ideałem jednorodnym w k[s] zawierającym zbiór F. Jest oczywiste, że dla każdego zbioru F k[s] istnieje najmniejszy ideał jednorodny zawierający F. Zbiór jednorodnych ideałów zawierających F jest bowiem niepusty (cały pierścień k[s] jest takim ideałem jednorodnym). Przekrój ideałów jednorodnych jest ideałem jednorodnym. Zatem przekrój wszystkich jednorodnych ideałów zawierających F jest najmniejszym ideałem jednorodnym zawierającym F. Najmniejszy ideał jednorodny zawierający zbiór F jest zwykłym ideałem generowanym przez wszystkie składowe jednorodne wszystkich wielomianów ze zbioru F. Z twierdzenia Hilberta o bazie wynika: Stwierdzenie Każdy rzutowy zbiór algebraiczny w P n (k) jest postaci V p (F ), gdzie F jest skończonym zbiorem jednorodnych wielomianów w k[s]. Operacja V p ma podobne własności co operacja V w sytuacji afinicznej. Stwierdzenie (1) = V p ({1}) = V p (k[s]), P n (k) = V p (0), (2) α V p(f α ) = V p ( α F α) = V p ( α (F α)), (3) Jeśli A i B są jednorodnymi ideałami w k[s], to V p (A) V p (B) = V p (A B) = V p (AB). Zbiory postaci V p (F ) zadają więc na przestrzeni rzutowej P n (k) pewną topologię. Nazywamy ją topologią Zariskiego na P n (k). Stwierdzenie Każdy zbiór jednoelementowy {x} P n (k) jest rzutowym zbiorem algebraicznym. Dowód. Niech (x 0,..., x n ) k n+1 {0} będzie ciągiem jednorodnych współrzędnych punktu x. Istnieje wtedy i {0,..., n} takie, że x i 0. Załóżmy, że x 0 0 i rozpatrzmy jednorodny ideał A w k[s] generowany przez wszystkie wielomiany postaci x i S 0 x 0 S i, dla i = 0,..., n. Jest oczywiste, że {x} = V p (A). Oznacza to, że topologia Zariskiego na P n (k) jest T 1 -topologią. Stwierdzenie Każdy domknięty zbiór rzutowy w P 1 (k) jest albo całą przestrzenią P 1 (k) albo zbiorem skończonym. Dowód. Niech X P 1 (k) będzie domkniętym zbiorem rzutowym różnym od P 1 (k). Wtedy X = V p (f 1,..., f r ), gdzie f 1,..., f r są pewnymi niezerowymi wielomianami jednorodnymi należącymi do k[s] = k[s 0, S 1 ]. Oczywiście X V p (f 1 ). Wystarczy zatem pokazać, że V p (f 1 ) jest zbiorem skończonym. Ponieważ f 1 jest niezerowym wielomianem jednorodnym, więc f 1 = a 0 S m 0 + a 1 S m 1 0 S a m 1 S 1 0S m a m S m 1, gdzie a 0,..., a m są elementami ciała k, z których co najmniej jeden jest niezerowy.

9 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe 5 Niech x = (x 0 : x 1 ) będzie zerem wielomianu f 1. Jeśli x 0 = 0, to x 1 0 i wtedy x = (0 : x 1 ) = (0 : 1). Wielomian f 1 zeruje się więc w conajwyżej jednym takim punkcie z x 0 = 0. Dalej załóżmy, że x 0 0. Wtedy x = (x 0 : x 1 ) = (1 : x1 x 0 ). Z tego, że f 1 (x 0, x 1 ) = 0 wynika, że ( ) 1 ( ) 2 ( ) m x1 x1 x1 0 = a 0 + a 1 + a a m, x 0 x 0 x 0 to znaczy, że x1 x 0 jest pierwiastkiem niezerowego wielomianu a 0 + a 1 t + + a m t m k[t]. Pierwiastków takich jest oczywiście co najwyżej m, a więc skończenie wiele. 1.4 Ideały jednorodne postaci I p (X) Wszystkie fakty podane w tym podrozdziale są podobne do odpowiednich faktów z geometrii afinicznej. Zakładamy, tak jak poprzednio, że k jest ciałem nieskończonym. Definicja Jeżeli X P n (k) jest podzbiorem, to oznaczmy: I p (X) = {f k[s]; każdy punkt x X jest zerem wielomianu f}. W szczególności I p ( ) = k[s]. Stwierdzenie (1) I p (X) jest radykalnym ideałem jednorodnym w k[s]. (2) Jeżeli X Y, to I p (Y ) I p (X). (3) Jeżeli X P n (k), to X V p I p (X). (4) Jeżeli F k[s], to F I p V p (F ). (5) V p I p V p = V p. (6) I p V p I p = I p. Jeżeli X P n (k) jest podzbiorem, to przez X oznaczamy domknięcie zbioru X w topologii Zariskiego na P n (k). Stwierdzenie X = V p I p (X). Dowód. Z 1.4.2(3) widzimy, że V p I p (X) jest zbiorem domkniętym zawierającym X. Niech W = V p (F ), gdzie F k[s], będzie dowolnym zbiorem domkniętym zawierającym X. Wtedy X W więc I p (W ) I p (X), więc X V p I p (X) V p I p (W ) = V p I p V p (F ) = V p (F ) = W. Zatem każdy zbiór domknięty zawierający X zawiera zbiór V p I p (X). Stwierdzenie Jeżeli X P n (k) jest podzbiorem, to I p (X) = I p (X). Dowód. Wiemy, że X = V p I p (X). Zatem I p (X) = I p V p I p (X) = I p (X). Stwierdzenie Niech X P n (k) będzie podzbiorem. Wtedy I p (X) = 0 X = P n (k).

10 6 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe Dowód. Jeśli I p (X) = 0, to z mamy: P n (k) = V p (0) = V p I p (X) = X. Niech P n (k) = X. Wtedy (na mocy Stwierdzenia oraz założenia o nieskończoności ciała k) I p (X) = I p (X) = I p (P n (k)) = Operacje podnoszenia i opuszczania Wprowadziliśmy (dla każdego i {0,..., n}) dwa, wzajemnie odwrotne, odwzorowania µ i : A n i k n, ν i : k n A n i, (x 0 : : x i : : x n ) (x 0,..., x i 1, x i+1,..., x n ) µ i ( x 0 x i,..., x i x i,..., xn x i ), ν i (x0 : : x i 1 : 1 : x i+1 : : x n ). Jeśli i = 0, to odwzorowania te będziemy oznaczać przy pomocy symbolu, pisanego odpowiednio u dołu i u góry. Jeśli x = (x 0 : : x n ) P n (k) jest punktem należącym do A n 0, to x jest punktem afinicznej przestrzeni k n równym punktowi ( x 1 x 0,..., xn x 0 ). Jeśli natomiast y = (y 1,..., y n ) k n, to y = (1 : y 1 : : y n ) A n 0. Zachodzą następujące równości: (x ) = x, dla x A n 0 oraz (y ) = y, dla y k n. Podobne oznaczenia stosować będziemy dla podzbiorów. X = {x ; x X}, gdy X A n 0 oraz Y = {y ; y Y }, gdy Y k n. Wtedy (X ) = X i (Y ) = Y. W szczególności (A n 0 ) = k n oraz (k n ) = A n 0. Wprowadzimy teraz podobne oznaczenia dla wielomianów. Niech k[t ] = k[t 1,..., T n ], k[s] = k[s 0,..., S n ] będą pierścieniami wielomianów. Przez Form k [S] = Form k [S 0,..., S n ] oznaczmy zbiór wszystkich jednorodnych wielomianów należących do k[s]. Definicja Jeżeli F Form k [S] i G k[t ], to przez F i G oznaczmy wielomiany, należące odpowiednio do k[t ] i Form k [S], określone następująco: i G = 0 dla G = 0. Przykład F (T 1,..., T n ) = F (1, T 1,..., T n ), G (S 0,..., S n ) = S deg G 0 G( S 1 S 0,..., Sn S 0 ), gdy G 0 (1) Dla F (S 0, S 1, S 2 ) = S 2 1 S 2 + S 2 0 S 1 + S 0 S 1 S 2 + S 3 0 k[s 0, S 1, S 2 ], mamy: F (T 1, T 2 ) = T 2 1 T 2 + T 1 T 2 + T (2) Jeśli G = 2T 1 T 2 + T k[t 1, T 2 ], to G (S 0, S 1, S 2 ) = 2S 1 S 2 + S 0 S 2 + 3S 2 0. Podamy teraz podstawowe własności wielomianów postaci F i G. Stwierdzenie Niech F Form k [S]. Wtedy: (1) deg F deg F ; (2) jeśli S 0 F, to deg F = deg F ; (3) jeśli S 0 F, to (F ) = F.

11 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe 7 Stwierdzenie Niech G k[t ]. Wtedy: (1) deg G = deg G; (2) (G ) = G; (3) jeśli G 0, to S 0 G. Stwierdzenie Jeśli F 1, F 2 Form k [S], to F 1 F 2 Form k [S] i (F 1 F 2 ) = F 1 F 2. Jeśli G 1, G 2 k[t ], to (G 1 G 2 ) = G 1 G 2. Stwierdzenie Niech F 1, F 2 Form k [S] oraz G 1, G 2 k[t ]. Jeśli formy F 1 i F 2 są tego samego stopnia, to F 1 + F 2 Form k [S] i (F 1 + F 2 ) = F 1 + F 2. Jeśli wielomiany G 1, G 2 oraz G 1 + G 2 są tego samego stopnia, to (G 1 + G 2 ) = G 1 + G 2. Stwierdzenie Niech F Form k [S], G k[t ], F k, G k oraz S 0 F. (1) F jest formą nierozkładalną F jest wielomianem nierozkładalnym. (2) G jest wielomianem nierozkładalnym G jest formą nierozkładalną. Dowód. Załóżmy, że G jest wielomianem nierozkładalnym i przypuśćmy, że G = F 1 F 2, gdzie F 1, F 2 k[s] k. Wtedy F 1, F 2 Form k [S]. Ponieważ S 0 G (Stwierdzenie 1.5.4), formy F 1 i F 2 nie są podzielne przez S 0. Zatem G = (G ) = (F 1 F 2 ) = (F 1 ) (F 2 ) oraz (F 1 ) k i (F 2 ) k. Otrzymaliśmy sprzeczność z nierozkładalnością wielomianu G. Podobnie wykazujemy pozostałe części tego stwierdzenia. Z powyższych stwierdzeń wynika: Stwierdzenie Niech F Form k [S], F k, S 0 F, G k[t ], G k. (1) Jeśli F = F 1 F r jest rozkładem formy F na czynniki nierozkładalne, to F = F 1 F r jest rozkładem wielomianu F na czynniki nierozkładalne. (2) Jeśli G = G 1 G r jest rozkładem wielomianu G na czynniki nierozkładalne, to G = G 1 G r jest rozkładem formy G na czynniki nierozkładalne. Jeśli A k[t ] jest podzbiorem, to afiniczny zbiór domknięty V(A) będziemy teraz oznaczać przez V a (A). Ideały pierścienia k[t ] postaci I(X) oznaczać będziemy przez I a (X). Stwierdzenie (1) Jeśli F 1,..., F r Form k [S], to V p (F 1,..., F r ) A n 0 = V a(f 1,..., F r ). (2) Jeśli G 1,..., G r k[t ], to V a (G 1,..., G r ) = V p (G 1,..., G r ) A n 0. Stwierdzenie Niech X A n 0, F Form k[s] oraz G k[t ]. Wtedy: (1) F I a (X ) F I p (X); (2) G I a (X ) G I p (X). Dowód. Dla wielomianów zerowych jest to oczywiste. Załóżmy, że F 0 i G 0. Niech x = (x 0 : : x n ) X. Wtedy x 0 0 oraz F (x) = F (x 0,..., x n ) = x deg F 0 F (1, x1 x 0,..., xn x 0 ) = x deg F 0 F ( x1 x 0,..., xn x 0 ) = x deg F 0 F (x ). Stąd wynika, że F (x) = 0 F (x ) = 0. Mamy więc własność (1). Własność (2) wynika z równości G (x) = G (x 0,..., x n ) = x deg G 0 G( x1 x 0,..., xn x 0 ) = x deg G 0 G(x ).

12 8 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe Stwierdzenie Jeśli X jest niepustym zbiorem zawartym w A n 0, następujące warunki są równoważne. (1) I a (X ) jest ideałem pierwszym w k[t ]. (2) I p (X) jest ideałem pierwszym w k[s]. Dowód. Ponieważ X, więc I a (X ) k[t ] i I p (X) k[s]. (1) (2). Niech P, Q Form k [S]. Załóżmy, że P Q I p (X). Wtedy (Stwierdzenie ) P Q I a (X ), a zatem P I a (X ) lub Q I a (X ). To implikuje (na mocy Stwierdzenia ), że P I p (X) lub Q I p (X). Ze Stwierdzenia wynika więc, że I p (X) jest ideałem pierwszym. Implikacja (2) (1) jest prostą konsekwencją Stwierdzenia Stwierdzenie Załóżmy, że ciało k jest algebraicznie domknięte. Niech F Form k [S], S 0 F i niech X = V p (F ) A n 0. Jeśli X, to X = V p (F ), gdzie X jest domknięciem zbioru X w P n (k). Dowód. Ponieważ V p (F ) jest zbiorem domkniętym zawierającym X, więc X V p (F ). Udowodnimy inkluzję w przeciwnym kierunku. W tym celu załóżmy, że X = V p (G 1,..., G r ), gdzie G 1,..., G r są pewnymi jednorodnymi wielomianami z k[s] k. Rozpatrzmy wielomian G 1. Ponieważ każdy punkt x X jest zerem wielomianu G 1, więc wielomian ten nie jest postaci as p 0, gdzie a k {0}, p > 0. Załóżmy, że G 1 = S p 0 H, gdzie p 0, H Form k[s], S 0 H, deg H 1. Niech y = (y 1,..., y n ) k n będzie takim punktem, że F (y) = 0. Pokażemy, że H (y) = 0. Zauważmy najpierw, że F (y ) = 0. Istotnie, ponieważ y = (1 : y 1 : : y n ) więc F (1, y 1,..., y n ) = F (y 1,..., y n ) = F (y) = 0. Zatem y X. To implikuje, że G 1 (y ) = 0, czyli H(y ) = 0 (bo G 1 = S p 0 H). Ale H = (H ), więc 0 = (H ) (y ) = 1 deg H H (y) = H (y). Wykazaliśmy zatem, że wielomian H zeruje się we wszystkich takich punktach y k n, w których zeruje się wielomian F. Z afinicznego twierdzenia Hilberta o zerach wynika więc, że wielomian H należy do radykału ideału (F ). Zatem Stąd wynika, że (H ) q = P F, gdzie q > 0, P k[t ]. H q = ((H ) ) q = ((H ) q ) = (P F ) = P (F ) = P F, a zatem H należy do radykału ideału (F ) pierścienia k[s]. Stąd dalej wynika, że G 1 = S p 0 H należy też do tego radykału. W ten sam sposób pokazujemy, że wszystkie wielomiany G 1,..., G r należą do radykału ideału (F ). Mamy więc: (G 1,..., G r ) (F ), a zatem X = V p (G 1,..., G r ) V p (F ). Poniższy przykład pokazuje, że założenie S 0 F, występujące w Stwierdzeniu , jest istotne. Przykład Niech F = S 0 S 1 i niech X = V p (F ) A 1 0. Wtedy V p(f ) = {(1 : 0), (0 : 1)} oraz X = {(1 : 0)}. Zatem X = X V p (F ).

13 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe Stożek Z każdym podzbiorem X P n (k) możemy stowarzyszyć podzbiór cone(x) k n+1, zwany stożkiem nad X, zdefiniowany następująco: cone(x) = {(x 0,..., x n ) k n+1 ; (x 0,..., x n ) = (0,..., 0) lub (x 0 : : x n ) X}. Przykład Niech X = {(2 : 5)} P 1 (k). Wówczas cone(x) = {(0, 0)} {(2r, 5r); 0 r k} = {(2r, 5r); r k}, czyli cone(x) jest zbiorem wszystkich punktów (x, y) k 2 takich, że { x = 2r, y = 5r, gdzie r k. Jest to więc prosta w k 2 przechodząca przez punkty (0, 0) i (2, 5). Przykład Niech X = V p (S1 2 + S2 2 S2 0 ). Wtedy cone(x) jest zbiorem wszystkich punktów w k 3 leżących na prostych postaci l (x,y), gdzie l (x,y) oznacza prostą w k 3 przechodzącą przez punkty (0, 0, 0) i (1, x, y), przy czym x 2 + y 2 = 1. W tym przypadku cone(x) jest więc zwykłym stożkiem w k 3. Stwierdzenie ([Fult78] 90). (1) Jeśli X jest niepustym podzbiorem w P n (k), to I a (cone(x)) = I p (X). (2) Jeśli A jest jednorodnym ideałem w k[s] takim, że V p (A), to cone(v p (A)) = V a (A). Dowód. (1). Niech f I a (cone(x)). Pokażemy, że f I p (X). Niech x będzie dowolnym punktem należącym do X i niech (x 0,..., x n ) będzie dowolnym ciągiem jednorodnych współrzędnych punktu x. Wtedy (x 0,..., x n ) cone(x), a więc f(x 0,..., x n ) = 0. Oznacza to, że punkt x jest zerem wielomianu f. Każdy więc punkt x X jest zerem wielomianu f. Zatem f I p (X). Załóżmy teraz, że f I p (X). Ponieważ X, więc wielomian f nie ma wyrazu stałego. Zatem f((0,..., 0)) = 0. Niech (x 0,..., x n ) będzie punktem w k n+1, różnym od punktu zerowego, takim, że (x 0 : : x n ) X. Wtedy f(x 0,..., x n ) = 0 (bo f I p (X)). Wielomian f zeruje się więc w każdym punkcie (x 0,..., x n ) należącym do cone(x). Zatem f I a (cone(x)). (2). Niech (x 0,..., x n ) k n+1 będzie punktem należącym do V a (A). Jeśli (x 0,..., x n ) = (0,..., 0), to oczywiście (x 0,..., x n ) cone(v p (A)). Niech więc (x 0,..., x n ) (0,..., 0). Pokażemy, że wtedy (x 0 : : x n ) V p (A). W tym celu rozpatrzmy dowolny wielomian f A. Ponieważ (x 0,..., x n ) V a (A), więc f(x 0,..., x n ) = 0. Z jednorodności ideału A wynika zatem, że f(ax 0,..., ax n ) = 0, dla wszystkich a k {0}. To oznacza, że punkt (x 0 : : x n ) jest zerem wielomianu f i tak jest dla każdego f A. Zatem (x 0 : : x n ) V p (A), czyli (x 0,..., x n ) cone(v p (A)). W ten sposób pokazaliśmy, że V a (A) cone(v p (A)). Niech teraz, że (x 0,..., x n ) cone(v p (A)). Z tego, że V p (A) wynika, że A k[s] i stąd wynika, że A (S 0,..., S n ) (bo ideał A jest jednorodny). Zatem (0,..., 0) V a (A). Możemy więc założyć, że (x 0,..., x n ) (0,..., 0). Wtedy (x 0 : : x n ) V p (A), więc (x 0,..., x n ) V a (A).

14 10 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe 1.7 Rzutowe twierdzenie Hilberta o zerach Jeżeli s jest liczbą naturalną, to przez J s oznaczamy ideał w k[s] = k[s 0,..., S n ] generowany przez wszystkie jednomiany w k[s] stopnia s. Ideał ten zawiera w szczególności wszystkie jednomiany S0 s,..., Ss n. Jego radykałem J s jest ideał (S 0,..., S n ). Zauważmy, że J s = (S 0, S 1,..., S n ) s. Jest oczywiste, że V p (J s ) =. Poniższe twierdzenie jest rzutową wersją twierdzenia Hilberta o zerach. Twierdzenie Załóżmy, że ciało k jest algebraicznie domknięte. (1) Jeśli A jest jednorodnym ideałem w k[s], to V p (A) = J s A. s 1 (2) Jeśli A jest jednorodnym ideałem w k[s] takim, że V p (A), to I p V p (A) = A. (3) Operacje V p, I p ustalają wzajemnie jednoznaczną odpowiedniość pomiędzy rzutowymi zbiorami domkniętymi w P n (k), a jednorodnymi ideałami radykalnymi w k[s], różnymi od (S 0,..., S n ). Dowód. (1). Wiemy już, że jeśli J s A, to V p (A) =. Załóżmy teraz, że A jest jednorodnym ideałem w k[s] takim, że V p (A) =. Niech F 1,..., F r Form k [S] będą generatorami ideału A. Rozpatrzmy wielomiany f 1 = F 1,..., f r = F r należące do pierścienia k[t ] = k[t 1,..., T n ]. Zauważmy, że V a (f 1,..., f r ) =. Wynika to ze Stwierdzenia 1.5.9: V a (f 1,..., f r ) = (V p (F 1,..., F r ) A n 0 ) = ( A n 0 ) =. Z afinicznej wersji twierdzenia Hilberta o zerach wynika więc, że 1 (f 1,..., f r ). Istnieją zatem wielomiany g 1,..., g r k[t ] takie, że 1 = g 1 f g r f r. Podstawiając do tej równości T i = S i /S 0, dla i = 1,..., n, oraz mnożąc stronami przez odpowiednią potegę zmiennej S 0 stwierdzamy, że istnieje liczba naturalna p 0 taka, że S p0 0 A. W ten sam sposób dowodzimy, że dla każdego i = 1,..., n istnieje liczba naturalna p i taka, że S pi i A. Stąd łatwo wynika, że J s A, dla s = p p n. (2). Wynika to ze stwierdzenia i afinicznego twierdzenia Hilberta o zerach. Mamy bowiem: I p V p (A) = I a (cone(v p (A))) = I a V a (A) = A. (3). Niech X będzie domkniętym zbiorem rzutowym w P n (k). Wtedy X = V p (A), dla pewnego ideału A k[s] i mamy: V p I p (X) = V p I p V p (A) = V p (A) = X. Niech A będzie radykalnym ideałem jednorodnym w k[s], różnym od (S 0,..., S n ). Jeśli A = k[s], to I p V p (A) = I p V p (k[s]) = I p ( ) = k[s] = A. Załóżmy, że A k[s]. Wtedy nie istnieje żadna liczba naturalna s taka, że J s A, a zatem (na mocy (1)) V p (A) i stąd, korzystając z (2), mamy: I p V p (A) = A = A. Zanotujmy prosty wniosek wynikający z rzutowego Twierdzenia Hilberta o zerach. Stwierdzenie Załóżmy, że ciało k jest algebraicznie domknięte. Jeśli Q k[s] jest jednorodnym wielomianem takim, że V p (Q) =, to Q jest niezerową stałą (należącą do k).

15 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe 11 Dowód. Z rzutowego twierdzenia Hilberta o zerach wynika, że J s (Q), dla pewnego naturalnego s. W szczególności wielomiany S s 0,..., S s n należą do ideału (Q). Musimy pokazać, że (Q) = k[s] = k[s 0,..., S n ]. Przypuśćmy, że tak nie jest. Wtedy deg Q 1 oraz Q S s 0. Z jednoznaczności rozkładu pierścienia k[s] wynika więc, że Q jest potegą wielomianu S 0 (z dokładnością do niezerowej stałej). Ale n 1, więc Q S n 1, czyli Q jest potęgą wielomianu S 1 (też z dokładnością do stałej). Zatem as p 0 = bsq 1, dla pewnych niezerowych a, b k oraz naturalnych p, q. Jest to sprzeczne z jednoznacznością rozkładu w k[s]. 1.8 Topologia podzbioru przestrzeni rzutowej Niech X będzie dowolnym podzbiorem przestrzeni rzutowej P n (k). Wtedy X jest przestrzenią topologiczną z topologią indukowaną przez topologię Zariskiego przestrzeni P n (k). Każdy zbiór domknięty w X jest postaci V X, gdzie V jest zbiorem domkniętym w P n (k). Lemat Jeżeli X P n (k) jest podzbiorem i B jest jednorodnym ideałem w k[s], to V p I p (V p (B) X) X = V p (B) X. Dowód. Niech W = V p (B) X. Mamy wykazać, że V p I p (W ) X = W. Ponieważ W V p I p (W ) oraz W X, więc W V p I p (W ) X. Inkluzję w przeciwną stronę wykazujemy kolejno w następujący sposób: W V p (B), I p (W ) I p V p (B), V p I p (W ) V p I p V p (B) = V p (B), V p I p (W ) X V p (B) X = W. Stwierdzenie Niech X będzie podzbiorem przestrzeni P n (k) i niech W będzie podzbiorem zbioru X. Następujące warunki są równoważne. (1) W jest zbiorem domkniętym w X. (2) Istnieje jednorodny ideał C w k[s] taki, że C I p (X) oraz W = V p (C) X. Dowód. Implikacja (2) (1) jest oczywista. Załóżmy, że W = V p (B) X, gdzie B jest pewnym ideałem jednorodnym w k[s]. Niech C = I p (W ). Wtedy C jest ideałem jednorodnym w k[s] zawierającym ideał I p (X) oraz (na mocy Lematu 1.8.1) V p (C) X = V p I p (V p (B) X) = V p (B) X = W. Każdy domknięty zbiór rzutowy w P n (k) jest podzbiorem zbioru P n (k). Jest więc zatem przestrzenią topologiczną z topologia indukowaną z topologii Zariskiego na P n (k). Poniższe stwierdzenie opisuje wszystkie jej zbiory domknięte. Stwierdzenie Niech X = V p (A) będzie rzutowym zbiorem domkniętym określonym przez jednorodny ideał A k[s]. Niech W X będzie podzbiorem. Następujące warunki są równoważne. (1) W jest zbiorem domkniętym w X. (2) W = V p (B), gdzie B jest jednorodnym ideałem w k[s] zawierającym A. Dowód. (1) (2). Niech W = V p (C) X, gdzie C jest pewnym ideałem jednorodnym w k[s]. Wtedy W = V p (C) V p (A) = V p (A + C). Ideał A + C jest jednorodny i zawiera oczywiście ideał A. (2) (1). W = V p (B) = V p (B + A) = V p (B) V p (A) = V p (B) X. Podzbiorami przestrzeni P n (k) są w szczególności zbiory A n 0,..., An n. Zbiory te, dzięki odwzorowaniom µ i : A n i k n, ν i : k n A n i, mają własną topologię przeniesioną z topologii

16 12 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe Zariskiego afinicznej przestrzeni k n. Każdy zbiór domknięty w A n 0 z taką topologią jest postaci V a (A), gdzie A jest ideałem w pierścieniu k[t ] = k[t 1,..., T n ]. Każdy zbiór postaci A n i ma więc dwie topologie. Poniższe stwierdzenie jest konsekwencją Stwierdzenia Stwierdzenie Topologia indukowana z P n (k) na A n i jest zgodna z topologią przestrzeni A n i jako przestrzeni afinicznej. 1.9 Nieprzywiedlne zbiory rzutowe Przepisując dowód odpowiedniego stwierdzenia geometrii afinicznej otrzymujemy Stwierdzenie Przestrzeń topologiczna P n (k) (z topologią Zariskiego) jest noetherowska. Stąd w szczególności wynika, że każdy zbiór domknięty w P n (k) ma jedyne nieskracalne przedstawienie w postaci skończonej sumy nieprzywiedlnych zbiorów domkniętych w P n (k). Lemat Niech X P n (k) będzie niepustym zbiorem domkniętym. Następujące warunki są równoważne. (1) X jest zbiorem nieprzywiedlnym. (2) I p (X) jest ideałem pierwszym. Dowód. Ponieważ X, więc I p (X) k[s]. (1) (2). Niech f, g będą jednorodnymi wielomianami w k[s] takimi, że fg I p (X). Wtedy X V p (fg) = V p (f) V p (g) i z nieprzywiedlności wynika, że X V p (f) lub X V p (g). To implikuje, że f I p (X) lub g I p (X). Wiemy, że ideał I p (X) jest jednorodny. Zatem, na mocy Stwierdzenia 1.2.6, I p (X) jest ideałem pierwszym. (2) (1). Przypuśćmy, że X = X 1 X 2, X 1 X, X 2 X, gdzie X 1, X 2 są zbiorami domkniętymi w P n (k). Wtedy X 1 X, a zatem I p (X) I p (X 1 ) (gdyby I p (X) = I p (X 1 ), to X = V p I p (X) = V p I p (X 1 ) = X 1 ). Analogicznie I p (X) I p (X 2 ). Istnieją więc jednorodne wielomiany f 1, f 2 k[s] takie, że f 1 I p (X 1 ) I p (X) oraz f 2 I p (X 2 ) I p (X). Wtedy wielomian f 1 f 2 należy do ideału pierwszego I p (X). Zatem f 1 I p (X) lub f 2 I p (X), co jest sprzecznością. W dowodzie implikacji (2) (1) powyższego lematu wykorzystaliśmy założenie o domkniętości zbioru X. To założenie nie jest jednak potrzebne. Mamy bowiem: Stwierdzenie Niech X P n (k) będzie dowolnym niepustym podzbiorem. Następujące warunki są równoważne. (1) X jest zbiorem nieprzywiedlnym. (2) I p (X) jest ideałem pierwszym. Dowód. Jeśli X, to oczywiście X. Wiadomo, że X jest zbiorem nieprzywiedlnym X jest zbiorem nieprzywiedlnym. Ponadto, I p (X) = I p (X) (Stwierdzenie 1.4.4). Teza wynika zatem z Lematu Wniosek Jeżeli k jest ciałem nieskończonym, to przestrzeń P n (k) jest nieprzywiedlna.

17 Andrzej Nowicki, Czerwiec Domknięte zbiory rzutowe 13 Dowód. I p (P n (k)) = 0 (patrz Stwierdzenie 1.4.5) jest ideałem pierwszym w k[s]. Poniższe stwierdzenie jest konsekwencją Stwierdzeń i Stwierdzenie Jeśli X jest niepustym podzbiorem w A n i, to X jest zbiorem nieprzywiedlnym w A n i wtedy i tylko wtedy, gdy zbiór X jest nieprzywiedlny Romaitości quasi-rzutowe Definicja Rozmaitością quasi-rzutową nazywamy każdy podzbiór przestrzeni rzutowej P n (k), który jest postaci Y U, gdzie Y jest zbiorem domkniętym w P n (k), a U jest zbiorem otwartym w P n (k). Z definicji tej wynika, że podzbiór X przestrzeni P n (k) jest rozmaitością quasi-rzutową dokładnie wtedy, gdy X jest podzbiorem otwartym pewnego domkniętego zbioru rzutowego lub równoważnie, gdy X jest podzbiorem domkniętym pewnego otwartego zbioru w P n (k). Stwierdzenie Podzbiór X przestrzeni rzutowej P n (k) jest rozmaitością quasi-rzutową wtedy i tylko wtedy, gdy X jest postaci Y 1 Y 2, gdzie Y 1, Y 2 są zbiorami domkniętymi w P n (k). Dowód. Wynika, to z równości Y 1 Y 2 = Y 1 (P n (k) Y 2 ). Każda rozmaitość quasi-rzutowa jest przestrzenią topologiczną z topologią indukowaną przez topologię Zariskiego na P n (k). Jest to więc w szczególności przestrzeń noetherowska (bo każda podprzestrzeń przestrzeni noetherowskiej jest przestrzenią noetherowską). Zatem każda rozmaitość quasi-rzutowa X ma dokładnie jedno nieskracalne przedstawienie w postaci skończonej sumy nieprzywiedlnych zbiorów domkniętych w X. Podamy teraz przykłady rozmaitości quasi-rzutowych. Stwierdzenie Następujące podzbiory w P n (k) są rozmaitościami quasi-rzutowymi. (1) Rzutowy zbiór domknięty. (2) Otwarty zbiór w P n (k). (3) Afiniczna przestrzeń postaci A n i. (4) Zbiór domknięty w przestrzeni afinicznej A n i. (5) Zbiór otwarty w przestrzeni afinicznej A n i. (6) Zbiór domknięty rozmaitości quasi-rzutowej. (7) Zbiór otwarty rozmaitości quasi-rzutowej. Dowód. (1). X = X P n (k). (2). X = P n (k) X. (3). A n i = Pn (k) H i, gdzie H i = {x P n (k); x i = 0} = V p (S i ). To oznacza, że A n i jest zbiorem otwartym w P n (k), a zatem - na mocy (2) - jest rozmaitością quasi-rzutową. (6), (7). Niech X = Y U, gdzie Y domknięte i U otwarte, będzie rozmaitością quasi rzutową. Jeśli zbiór D X jest zbiorem domkniętym w X, to D = Z X, dla pewnego domkniętego Z P n (k). Wtedy D = Z X = Z (Y U) = (Z Y ) U, więc D jest quasi-rzutowe. Analogicznie, gdy D jest zbiorem otwartym w X. (4), (5). Wynika to z (3) i (6), (7). Przekrój dwóch rozmaitości quasi rzutowych jest oczywiście rozmaitością quasi-rzutową. Czy suma mnogościowa dwóch rozmaitości quasi-rzutowych jest rozmaitością quasi-rzutową?

18 14 Andrzej Nowicki, Domknięte zbiory rzutowe Definicja Jeśli X jest rozmaitością quasi-rzutową, to każdy podzbiór zbioru X, będący rozmaitością quasi-rzutową, nazywamy podrozmaitością quasi-rzutową rozmaitości X.

19 2 Płaszczyzna afiniczna i płaszczyzna rzutowa 2.1 Płaszczyzna afiniczna Definicja A L Płaszczyzną afiniczną nazywamy każdą parę (A, L), w której jest niepustym zbiorem zwanym zbiorem punktów, jest rodziną niepustych podzbiorów zbioru A zwaną rodziną prostych, przy czym spełnione są następujące warunki: (A 1 ) Dla dowolnych dwóch różnych punktów istnieje dokładnie jedna prosta zawierająca te punkty. (A 2 ) Dla każdej prostej l i każdego punktu P istnieje dokładnie jedna prosta l zawierająca punkt P taka, że l = l lub l l =. (A 3 ) Istnieją trzy niewspółliniowe punkty. Definicja Mówimy, że dwie płaszczyzny afiniczne (A, L) i (A, L ) są izomorficzne jeśli istnieje bijekcja σ : A A taka, że σ(l) L. Jeśli dwie proste l i l danej płaszczyzny afinicznej są takie, że l = l lub l l =, to mówimy, że proste te są równoległe. Piszemy wówczas l l. Aksjomat (A 2 ) mówi zatem, że dla każdej prostej l i każdego punktu P istnieje dokładnie jedna prosta przechodząca przez punkt P i równoległa do l. Stwierdzenie Równoległość na płaszczyźnie afinicznej jest relacją typu równoważności. ([Hart67] 11 ros., [Bebe76]). Dowód. Relacja jest oczywiście zwrotna i symetryczna. Niech l, l, l będą prostymi takimi, że l l i l l. Wykażemy, że l l. Jeśli l = l, to nie ma czego dowodzić. Załóżmy więc, że l l i przypuśćmy, że l l. Niech A będzie punktem należącym do l i l. Wówczas l jest prostą równoległą do l i przechodzącą przez A. Podobnie, l jest prostą równoległą do l i przechodzącą przez A. Zatem, na mocy (A 2 ), l = l ; sprzeczność. Z definicji płaszczyzny afinicznej łatwo wynikają następujące stwierdzenia. Stwierdzenie Dwie różne proste płaszczyzny afinicznej albo są równoległe albo przecinają się w dokładnie jednym punkcie. ([Hart67] 11 ros.). Stwierdzenie Na płaszczyźnie afinicznej istnieją trzy różne proste parami przecinające się w trzech różnych punktach. ([Bebe76]). Stwierdzenie Każda prosta płaszczyzny afinicznej posiada co najmniej dwa punkty. ([Bebe76]). Stwierdzenie Każde dwie proste płaszczyzny afinicznej są równoliczne. ([Hart67] 146 ros, [Bebe76]). 15

20 16 Andrzej Nowicki, Czerwiec Płaszczyzna afiniczna i płaszczyzna rzutowa Stwierdzenie Przez każdy punkt płaszczyzny afinicznej przechodzą co najmniej trzy proste. ([Bebe76]). Stwierdzenie Płaszczyzna afiniczna posiada co najmniej cztery punkty. ([Hart67] 11 ros.). Stwierdzenie Płaszczyzna afiniczna posiada co najmniej 6 prostych. Pękiem prostych równoległych płaszczyzny afinicznej nazywamy każdą rodzinę wszystkich prostych równoległych do danej prostej. Pękiem prostych przechodzących przez dany punkt P płaszczyzny afinicznej nazywamy rodzinę wszystkich prostych przechodzących przez P. Stwierdzenie Każde dwa pęki prostych równoległych płaszczyzny afinicznej mają jednakową moc. ([Hart67] 146 ros, [Bebe76]). Stwierdzenie Każde dwa pęki prostych przechodzących przez punkty płaszczyzny afinicznej mają jednakową moc. ([Bebe76]). 2.2 Płaszczyzna afiniczna k 2 Niech k będzie ciałem i niech A = k 2 = {(a, b); a, b k}. Prostą w k 2 nazywamy każdy zbiór postaci {(x, y) k 2 ; Ax + By = C}, gdzie A, B, C k, przy czym A 0 lub B 0. Niech L będzie zbiorem wszystkich zwykłych prostych w k 2. Wówczas para (A, L) jest płaszczyzną afiniczną. Mówić będziemy, że jest to płaszczyzna afiniczna k 2. Każda prosta w k 2 ma przedstawienie parametyczne: (x, y) = (x 0, y 0 ) + (a, b)t, t k, gdzie (x 0, y 0 ) k 2 i (a, b) k 2 {(0, 0)} są ustalonymi elementami. Niech R będzie pierścieniem przemiennym nie będącym ciałem. Rozpatrzmy zbiór R 2 = R R = {(a, b); a, b R} z rodziną wszystkich prostych w powyższym parametrycznym sensie, tzn., t R, (x 0, y 0 ) R 2 oraz (a, b) R 2 {(0, 0)}. Czy R 2 jest płaszczyzną afiniczną? Poniższe fakty wykazują, że tak nie jest. Stwierdzenie Zbiór Z 2 nie jest płaszczyzną afiniczną. Dowód. Proste (x, y) = (1, 1) + (4, 4)t i (x, y) = (1, 1) + (8, 8)t są dwiema różnymi prostymi równoległymi do prostej (x, y) = (0, 0) + (2, 2)t i przechodzącymi przez punkt (1, 1). Aksjomat (A 2 ) więc tutaj nie zachodzi. Stwierdzenie Niech R będzie pierścieniem nie będącym ciałem. Wtedy R 2 nie jest płaszczyzną afiniczną.

21 Andrzej Nowicki, Czerwiec Płaszczyzna afiniczna i płaszczyzna rzutowa 17 Dowód. Niech a R będzie nieodwracalnym elementem różnym od zera. Rozważmy proste (x, y) = (0, 0) + (1, 1)t i (x, y) = (0, 0) + (a, a)t. Punkt (1, 1) leży na pierwszej prostej i nie leży na drugiej (ponieważ element a nie jest odwracalny). Zauważmy, że punkty (0, 0) i (a, a) leżą na tych prostych. Są to więc dwie różne proste przechodzące przez (0, 0) i (a, a). Nie zachodzi zatem aksjomat (A 1 ). 2.3 Skończone płaszczyzny afiniczne Mówimy, że dana płaszczyzna afiniczna ma rząd n jeśli istnieje na niej prosta posiadająca dokładnie n punktów. Stwierdzenie Rząd płaszczyzny afinicznej jest 2. Stwierdzenie Jeśli płaszczyzna afiniczna ma rząd n, to (1) każda prosta tej płaszczyzny ma dokładnie n punktów; (2) płaszczyzna ta ma dokładnie n 2 punktów; (3) płaszczyzna ta ma dokładnie n 2 + n prostych; (4) przez każdy punkt tej płaszczyzny przechodzi dokładnie n + 1 prostych; (5) każdy pęk prostych równoległych ma dokładnie n prostych. ([Hart67] 146 ros, [Bebe76]). Stwierdzenie Jeśli n jest potęgą liczby pierwszej, to istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu n. Dowód. Jeśli n jest potęgą liczby pierwszej, to istnieje skończone ciało k mocy n. Wówczas płaszczyzna afiniczna k 2 ma rząd n. Stwierdzenie Jeśli n N jest postaci 4k + 1 lub 4k + 2 i w rozkładzie na czynniki pierwsze liczby n występuje co najmniej jedna liczba pierwsza postaci 4k + 3 w potędze nieparzystej, to nie istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu n. ([Bebe76]). Stwierdzenie Istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu 2. Ma ona dokładnie 4 punkty i 6 prostych. ([Hart67], [Bebe76]). Stwierdzenie Istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu 3. Ma ona dokładnie 9 punktów i 12 prostych. ([Hart67]). Stwierdzenie Każde dwie 9-cio elementowe płaszczyzny afiniczne są izomorficzne. ([Hart67] 147). Stwierdzenie Rząd grupy wszystkich automorfizmów 9-cio punktowej płaszczyzny a- finicznej jest równy 432 = ([Hart67] 33). Stwierdzenie Istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu 4. Ma ona dokładnie 16 punktów i 20 prostych. ([Hart67] 147).

22 18 Andrzej Nowicki, Czerwiec Płaszczyzna afiniczna i płaszczyzna rzutowa Stwierdzenie (Euler). Nie istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu 6. ([Hart67] 147, [Bebe76], wynika z 2.3.4). Stwierdzenie Jeśli n 100, to nie istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu n, gdy ([Bebe76], wynika z 2.3.4). n = 6, 14, 21, 22, 30, 33, 38, 42, 46, 54, 57, 62, 66, 69, 70, 77, 78, 86, 93, 94. Stwierdzenie Nie wiemy czy istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu 10. ([Bebe76]). Stwierdzenie Jeśli n 100, to nie wiemy czy istnieje płaszczyzna afiniczna rzędu n, gdy n jest jedną z liczb: ([Bebe76]). 10, 12, 18, 20, 24, 26, 28, 34, 35, 36, 39, 40, 44, 45, 48, 50, 51, 52, 55, 56, 58, 60, 63, 65, 68, 72, 74, 75, 76, 80, 82, 84, 85, 87, 88, 90, 91, 92, 95, 96, 98, 99, Płaszczyzna rzutowa Płaszczyzną rzutową nazywamy każdą parę (P, L), w której P jest niepustym zbiorem zwanym zbiorem punktów oraz L jest rodziną podzbiorów zbioru P zwaną rodziną prostych, przy czym spełnione są następujące warunki: (π 1 ) Dla dowolnych dwóch różnych punktów istnieje dokładnie jedna prosta zawierające te punkty. (π 2 ) Dowolne dwie proste przecinają się w co najmniej jednym punkcie. (π 3 ) Istnieją trzy niewspółliniowe punkty. (π 4 ) Każda prosta ma co najmniej trzy punkty. Mówimy, że dwie płaszczyzny rzutowe (P, L) i (P, L ) są izomorficzne jeśli istnieje bijekcja σ : P P taka, że σ(l) L. Stwierdzenie Niech k będzie ciałem i niech O będzie ustalonym punktem w k 3. Niech P będzie zbiorem wszystkich prostych w k 3 przechodzących przez O. Niech L będzie zbiorem wszystkich płaszczyzn w k 3 przechodzących przez O. Wtedy para (P, L) jest płaszczyzną afiniczną. Stwierdzenie Dwie różne proste płaszczyzny rzutowej przecinają się w dokładnie jednym punkcie. Stwierdzenie Płaszczyzna rzutowa posiada co najmniej siedem punktów. Stwierdzenie Płaszczyzna rzutowa posiada co najmniej 7 prostych.

23 Andrzej Nowicki, Czerwiec Płaszczyzna afiniczna i płaszczyzna rzutowa Płaszczyzna rzutowa powstała z płaszczyzny afinicznej W rozdziale Geometria afiniczna podaliśmy definicję i podstawowe własności płaszczyzny afinicznej. Z każdej płaszczyzny afinicznej można otrzymać płaszczyznę rzutową. Oto konstrukcja: Stwierdzenie Niech (A, L) będzie płaszczyzną afiniczną. Dla każdej prostej l L oznaczmy przez [l] pęk wszystkich prostych równoległych do l; pęk ten nazywa się punktem w nieskończoności prostej l. Niech P := A {[l]; l L}. Prostą w P nazywamy zbiór {[l]; l L} oraz każdą prostą l L wzbogaconą o punkt [l]. Niech L będzie rodziną wszystkich prostych w P. Wtedy para (P, L) jest płaszczyzną rzutową. ([Hart67] 13 (ros)). Przykład Niech A = (A, L) będzie czteroelementową płaszczyzną afiniczną; A = {a, b, c, d}, L = {,,..., }, l 1 = {a, b}, l 2 = {a, c}, l 3 = {a, d}, l 4 = {b, c}, l 5 = {b, d}, l 6 = {c, d}. Mamy tu l 1 l 6, l 2 l 5 oraz l 3 l 4. W terminologii mamy więc trzy punkty w nieskończoności: x = [l 1 ] = [l 6 ], y = [l 2 ] = [l 5 ], z = [l 3 ] = [l 4 ]. Niech (P, L) będzie płaszczyzną rzutową skonstruowaną w Wówczas P = {a, b, c, d, x, y, z} oraz L = {{a, b, x}, {a, c, y}, {a, d, z}, {b, c, z}, {b, d, y}, {c, d, x}, {x, y, z}}. Otrzymaliśmy siedmiopunktową płaszczyznę rzutową. 2.6 Płaszczyzna afiniczna powstała z płaszczyzny rzutowej Stwierdzenie Niech (P, L) będzie płaszczyzną rzutową. Ustalmy jedną prostą l 0 L. Niech A = P l 0, L = {l A; l L}. Wtedy para (A, L) jest płaszczyzną afiniczną. Płaszczyzna rzutowa powstała z tej płaszczyzny afinicznej w sposób pokrywa się z wyjściową płaszczyzną rzutową (P, L). ([Hart67] 146 ros). 2.7 Płaszczyzna rzutowa P 2 (k) Niech k będzie ciałem. Niech będzie relacją zbiorze k 3 {(0, 0, 0)} określoną następująco: (x 0, x 1, x 2 ) (y 0, y 1, y 2 ) jeśli y 0 = rx 0, y 1 = rx 1, y 2 = rx 2. 0 r k

24 20 Andrzej Nowicki, Czerwiec Płaszczyzna afiniczna i płaszczyzna rzutowa Jest to relacja typu równoważności. Klasę abstrakcji punktu (x 0, x 1, x 2 ) względem tej relacji oznaczamy przez (x 0 : x 1 : x 2 ). Zbiór wszystkich klas abstrakcji oznaczamy przez P 2 (k). Prostą w P 2 (k) nazywamy każdy zbiór postaci { } (x 0 : x 1 : x 2 ) P 2 (k); a 0 x 0 + a 1 x 1 + a 2 x 2 = 0, gdzie (a 0, a 1, a 2 ) k 3 {(0, 0, 0)}. Stwierdzenie Jeśli k jest ciałem (niekoniecznie przemiennym) to zbiór P 2 (k) wraz z rodziną prostych w powyższym sensie jest płaszczyzną rzutową. ([Hart67] 84 ros.). W przypadku, gdy k jest ciałem R (liczb rzeczywistych), P 2 (R) nazywamy rzeczywistą płaszczyzną rzutową. Stwierdzenie Startując w od płaszczyzny afinicznej R 2 otrzymujemy rzeczywistą płaszczyznę rzutową P 2 (R). Stwierdzenie P 2 (Z 2 ) jest 7-mio punktową płaszczyzną rzutową z przykładu Płaszczyzna rzutowa i dualność Niech π = (P, L) będzie płaszczyzną rzutową. Pękiem prostych w π nazywamy zbiór wszystkich prostych w π przechodzących przez dany punkt. Jeśli A P, to przez pęk(a) oznaczamy pęk prostych przechodzących przez A. Rozpatrzmy nową parę π = (P, L ), w której P = L, L = {pęk(a); A P}. Stwierdzenie π jest płaszczyzną rzutową. Nazywamy ją płaszczyzną rzutową dualną do płaszczyzny rzutowej π. ([Hart67] 51 ros). Powyższy fakt jest konsekwencją nastąpującego stwierdzenia. Stwierdzenie Płaszczyzna rzutowa (P, L) spełnia następujące cztery warunki. (1) Dla dowolnych dwóch różnych prostych istnieje dokładnie jeden pęk prostych zawierający te proste. (2) Dwa pęki prostych posiadają co najmniej jedną wspólną prostą. (3) Istnieją trzy proste nie należące do wspólnego pęku. (4) Każdy pęk prostych ma co najmniej trzy proste. Przykład Niech π = (P, L) będzie siedmiopunktową płaszczyzną rzutową. Wówczas P = {a, b, c, d, x, y, z}, L = {abx, acy, adz, bcz, bdy, cdx, xyz}, gdzie abx oznacza prostą {a, b, x} itp. Wtedy płaszczyzna dualna π = (P, L ) jest również siedmiopunktowa. Mamy tu: P = L = {abx, acy, adz, bcz, bdy, cdx, xyz}, L = {pęk(a), pęk(b), pęk(c), pęk(d), pęk(x), pęk(y), pęk(z)},