Alina Kowalczykowa Norma i dewiacja. Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 1 (7),

Transkrypt

1 Alina Kowalczykowa Norma i dewiacja Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 1 (7),

2 1 4 9 R O ZTR Z Ą SA N IA I RO ZBIO RY Norma i dewiacja Roger Bastide: Socjologia chorób psychicznych. Tłum.: Maria Renata Pragłowska. Przedmowa: Kiira Gerard. Warszawa 1972 PWN, sis Roger B astide w ytycza precyzyjny problem już trzeciej z kolei nauki obok etnopsychiatrii i psychiatrii społecznej k tó ra będzie analizow ała społeczne u w ik łan ia chorób psychicznych. S praw y patologii um ysłu od daw na przyciągają uw agę uczonych, lecz w ostatnich dziesiątkach lat dochodzi do charakterystycznych przesunięć k ieru n k u ty ch zaintereso w ań. C hory psychicznie z przed m iotu badań lekarza i psychologa przekształca się coraz częściej w sw oiste zw ierciadło, w k tó ry m odczytuje się niedom agania społeczeństw a. D aw niej problem y psychiatrii łączyły się w naukach h u m anistycznych z zainteresow aniem indyw idualnym człowiekiem, z dociekaniam i psychologicznym i i psychoanalizą. O statnio w zw iązku z rozkw item antropologii i dyscyplin socjologicznych w łaśnie społeczny k o n tek st chorób psychicznych okazuje się zagadnieniem szczególnie frap u jący m. P rzed e w szystkim dlatego, że p rz e prow adzane współcześnie badania k u ltu r o różnym stopniu rozw oju pozw alają poprzez analizę pojęcia choroby psychicznej w y datnie poszerzyć w iedzę o n o rm alny m, zdrow ym społeczeństw ie. I oto nagle niesłychanie ostro ujaw n iają się różnice zdań m iędzy psychiatram i a socjologami, m iędzy m edycyną a hum anistyką. Dotyczą spraw zupełnie podstaw ow ych definicji choroby psychicznej i oceny stan ó w psychotycznych z p u n k tu w idzenia dobra społecznego. Oczywiście B astide rów nież tych problem ów nie pom ija, przeciw nie, p re zen tac ja w łasnej koncepcji sta tu su społecznego chorych psychicznie stanow i trzon książki. A utor, odw ołując się głównie do prac etn o psychiatryczny ch, tra k tu je pojęcie choroby psychicznej jako re latyw ne, zależne od panujących w danym środow isku obyczajów kulturow ych. Równie relaty w n e będą oczywiście łudzące pozoram i obiektyw ności k ry te ria stosow ane w m edycynie. B astide przy jm u je definicję choroby opartą na k ry teriu m norm a- tyw ności (a dokładniej: na um iejętności dostosowywania się do norm ), zakładając równocześnie, że wszelkie k ry teria są umowne, że chorym jest się tylko w stosunku do określonego społeczeństw a (s. 356). C horoba psychiczna nabiera cech tw oru sztucznego: jest w y m yślona przez zbiorow ość zm ierzającą do elim inacji jednostek nieprzydatnych bądź do w drożenia ich do życia w edle określonych norm. A także przez tych, k tó rzy nie m ogąc lu b nie chcąc sprostać staw ianym przez środow isko wym aganiom, sam i uciekają w cho-r

3 R O Z T R Z Ą S A N IA I R O Z B IO R Y J 5 Q robę, półśw iadom ie realizu jąc sw ym i zachow aniam i stereo ty p y pasujące człow ieka na nienorm alnego. Jeśli te k ry te ria ja k su g eru je B astide w y n ik ają z relacji społecznych, jeśli są kom ponentem św iadom ości społecznej, to m ożna analizow ać zjaw isko m etodam i socjologii stru k tu ra ln e j. Badacz głosi zatem tezę o system ow ej kom plem entarności w iążącej zdrow ych i cho rych psychicznie, istn ie ją cej ta k w dziedzinie pow iązań społecznych, jak i świadom ości. Tw ierdzi, odw ołując się szczególnie często do prac F rom m a, L ev i-s trau ssa i lingw istyki w spółczesnej,,,że św iat choroby psychicznej jest częścią system u globalnego i że zawsze m ożna go zw iązać z ty m sy stem em za pom ocą odpow iednich p rz e kształceń. (...) rów nie praw dziw y jest stosunek odw rotny, to znaczy, że system, k tó ry nazw iem y um ysłow ościam i zdrow ym i, jest in teg ralną częścią św iata choroby (s. 384). A jeśli tak, to,,nie tylko pow stanie choroby, ale i je j koniec w chodzą w sk ład sy stem u (s. 366). A w ięc n ie ja k a ś istotna, jakościow a odm ienność człow ieka, lecz o pinie zdrow ego ogółu n arzu cają piętno choroby psychicznej. K onsekw entnie tę m yśl rozw ijając, B astide w brew spotykanym często sugestiom odrzuca tezę o ostrym rozgraniczeniu m iędzy św iatem patologii a psychiką ludzi norm alnych. Za L evi-s traussem akcentuje w spólnotę ty p u w yobraźni sym bolicznej obu grup, cy tu jąc L. Sebaga ukazuje p aralelę k o n stru k cji językow ych. Ja k się zdaje, m ożna by naw et uprościć w yw ody autora, sprow adzając je do znanej praw dy, iż człowiek ani w dziedzinie w yobraźni, ani języka nie jest w stanie przekroczyć pułapu w yznaczonego przez św iadom ość epoki; zatem nie m a chyba powodu przypuszczać, by w łaśnie w psychotyku przejaw iał się ta k i d ar niezw ykły. P rzy tym analizę w yobrażeń i zachow ań ludzi chorych B astide pozostaw ia p s y c h ia trii społecznej. Socjologia chorób psychicznych, w e dług zakreślonego w książce program u, m a się natom iast zajm ow ać badaniem pow iązania chorych z ogólnym tłem społecznym, k tó re określa zarazem k ry te ria choroby i k ry te ria w yzdrow ienia (s. 358). C harak tery sty czn e przesunięcie. U w aga badacza m a być skierow ana przede w szystkim n ie na osobników chorych, lecz na uznanych za norm alnych czyli nie w ykraczających ponad przeciętność. P raca B astide a w yw ołuje refleksję, że pod pew nym względem wszyscy dew ianci pełnią wobec społeczeństw a tę sam ą rolę. Osobników tępych, genialnych i zbuntow anych, ludzi o osobowościach zbyt b u jnych i zbyt ubogich łączy fa k t jednakiego odrzucenia ich przez społeczeństw o. Jeśli przyjm ie się nadto koncepcję um owności pojęcia choroby psychicznej, jeśli przejście od norm y do patologii m a być procesem ciągłym, wówczas spraw y w artościow ania psychoz sta ją się niezm iernie zaw ikłane. A fa k t odrzucenia każdego psychotyka je s t dokładnie tak sam o w ażny w oczach socjologa, k tó ry przez b a danie zaw artości tego społecznego śm ietnika chce uzyskać wiedzę o świadom ości ogółu. Znam ienne, że ostatnio coraz liczniejsze są p ra

4 1 5 1 R O ZTR Z Ą SA N IA I RO ZBIO RY ce nau k o w e pośw ięcone nie p roblem ow i likw id acji chorób psychicznych, lecz analizie ich ran g i społecznej. D okonuje się sw oista rehabilitacja patologicznych cech psychiki; rów nolegle na dw u poziomach: społeczeństw a i jednostki. Oto w k atastro ficzn y c h w izjach społeczeństw w spółczesnych u ty lita rn e id eały doskonalenia organ izacji społecznej na w zór organ izacji produkcji prow adzą nieuchronnie do elim inacji w szystkich elem en tó w dew iacyjnych, k tó re m ogą w prow adzić zakłócenia do zaprogram ow anego, koszm arnie m onotonnego ry tm u. K oniecznej d eg radacji podlegają ideały hum anistyczne, w człow ieku nade w szystko ceni się przeciętność, dobre dopasow anie do ustalon ych norm. Bow iem w yselekcjonow anie jakiegoś ideału pozostaw ia z konieczności resztk i nie zintegrow ane, a w końcu naw et odrzucane ze względu na niebezpieczeństw o, jakim są dla w artości przyjm ow anych przez ogół (s. 355). Toteż ideały hum anistyczne, autentyczne w artości m oralne, znajdą się w stru k tu rze społecznej po stronie psychopatycznej mniejszości; zdrow a większość stanie się w tych w izjach opętanym molochem, pędzącym ślepo ku technokratyzm ow i i odczłowieczeniu. I tak współczesny człowiek, w ychow any w kulcie postępu, skłonny do przedkład an ia ra c ji zbiorow ości ponad ra cje indyw idualne, sta je przed n iełatw y m problem em uzasadnienia sensu obrony w artości hum anistycznych, degradow anych w technokratycznym społeczeństw ie, w artości na pozór coraz bardziej zbędnych, uciążliw ych. K siążka B astid e a jest także próbą rozw iązania tego dylem atu. A utor staw ia sp raw ę na ostrzu noża. Zgadza się na uznanie ze społecznego punktu w idzenia za patologiczne w szelkich objaw ów indyw idualizm u, w szelkich postaw odstających od przy jęty ch norm. Ale jednocześnie b u d u je tak ą stru k tu rę całościową społeczeństwa, w k tórej choroby psychiczne stanow ią elem ent konstruktyw ny; są zatem niezbędne. Są tw orem um ow nym ale są; chorzy będą w yrzucani poza nawias, będą przez lekarzy resocjalizow ani ale będą. Bo m uszą być. I o ile liczba chorych (jak ponoć w skazują badania) byw a m niej więcej stała w e w szystkich epokach, to ilość dew iantów w z rasta w m iarę posuw ania się procesu postępu technicznego i dehum anizacji ludzkości. M ożna by naw et podejrzew ać, że są jakieś tendencje do stanu stałej rów now agi m iędzy poziom em rozw oju społeczeństw a a liczbą d e w iantów. B astide pięknie ukazuje, jak dalece postulat utylitaryzm u ak tu alnie w pływ a na sądy psychiatrów, jak dalece zdolność w ytw arzania p ro d u k tó w staje się podstaw ą dla oceny zdrow ia psychicznego człow ieka. Oczywiście, postaw y lek arzy są tu odzw ierciedleniem poglądów owego tła społecznego, które badacza szczególnie interesuje. Może nie zawsze zdajem y sobie spraw ę, jak bardzo te spraw y w p raktyce k ształtu ją stosunek otoczenia do ludzi w ybijających się, nieprzeciętnych. P rzykładem naw et kam panie prasow e, w yglądające na

5 R O Z T R Z Ą S A N IA I R O Z B IO R Y J 5 2 obronę indyw idualności w ybitnych. W śród w ielu innych pojaw iające się w Życiu W arszaw y a rty k u ły o doktorze inżynierze A n drzeju C ieleckim *. Z życia czerpane opowieści o niezw ykle u talen tow anym naukow cu, którego indyw idualność rozsadza ram y organizacy jn e in sty tu c ji, a zaw istn e bądź bezm yślne poczynania zw ierzchników unicestw iają jego tw órcze w ysiłki. Pozornie szlachetna obrona niezw ykłego talen tu. Czy jed n ak rzeczywiście, jak su g eru je zazwyczaj ton tego ty p u artykułów, au to rzy w y stęp u ją w obronie p ra w a każdego człow ieka do sam odzielnego, niesztam pow ego m y ślenia? Otóż nie. To tylko obrona nieprzeciętnego talen tu, k tó ry się sp raw dził. W ytw orzył (tanio, precyzyjniej niż za granicą) skom plikow aną aparatu rę: in teg ra to r fotoelektryczny do w ykryw ania gradientów k oncentracji dom ieszek w m ateriale półprzew odnikow ym. Jego działalność okazała się nadzw yczaj p rzydatna. I cała kam pania prasow a odbyw a się zgodnie z tezą B astide a w celu zapew nienia tw órcy m ożliwości p racy pożytecznej. N iew iele m a to w spólnego m im o in ten cji autorów z obroną p raw każdej jednostki do tw órczego i nonkonform istycznego m yślenia. Poczynania w ybujałej indyw idualności zawsze są dla otoczenia kłopotliw e i chęć przytłum ienia ich jest reak cją n atu raln ą. W opinii ogółu dopiero fa k t w ytw orzenia rzeczy społecznie przy d atn ej przem ienia w ariata w geniusza. W zakończeniu książki, m arg in aln ie, jako że to te m a t raczej dla p sy choanalityka niż socjologa, B astide sugeruje, że w psychice każdego człowieka, podobnie jak w system ie społecznym, istnieje s tru k tu ra l na kom plem entarność elem entów zdrow ych i patologicznych: Chory psychicznie jest w pew nej m ierze w yrazem naszego nieczystego sum ienia, tej części chaosu, k tó rej nie chcem y uznać w nas sam ych, naszym uzew nętrznionym i działającym publicznie sobow tórem. (...) Sądy, jakie w ydajem y o nim, są tylko odbiciem lub ściślej p ro jek cją oceny jak iejś części w nas sam ych (s. 387). Teza znana, lecz sądzę, że w łaśnie ukazanie jej w om aw ianej pracy na tle całości szerszej m oże u łatw ić ro zstrzy g n ięcie uczonych sporów n a tem at oceny roli owej ciem nej stro n y n a tu ry ludzkiej. M ożna p rzyjm u jąc tezy B astide a nerw ice i inne dew iacje uznaw ać za cechy psycho patyczn e a zarazem w idzieć ich niezbędność, godzić się z opinią, że w zbogacają osobowość. Są to problem y trapiące um ysły badaczy. W yrazem podobnych w ątpliw ości był np. zam ieszczony w P o lity ce w yw iad z prof. K azim ierzem Dąbrow skim, k tó ry w brew tendencjom w spółczesnej nauki p ro testu je przeciw trak to w an iu n e r wic jako w stępu do psychoz. Sądzi bowiem, że takie pow iązanie uniem ożliw ia ich ocenę jako zjaw iska dodatniego; a przecież: Jest to nieprzystosow anie pozytyw ne, w zbogacenie osobowości. N erw ica jest 1 Ostatnio Ballada o straszliwym Cieleckim. Zycie i Nowoczesność (dodatek do Życia W arszawy ) z 18 VIII 1972, tamże listy do redakcji w numerze z 21IX 1972 oraz kolejne artykuły w lutym 1973.

6 153 R O ZTR Z Ą SA N IA I RO ZBIO RY dowodem w ew nętrznego bogactw a 2. K oncepcja B astide a może godzić te pozornie sprzeczne stanow iska. Jeśli dew iacje uzna się za k o n stru k ty w n y elem ent s tru k tu ry społecznej, to oczywiście nie m a m ow y o apriorycznym negow aniu ich społecznej czy psychologicznej w artości. Alina Koyoalczykowa Filozofia wyrobnika agresywnego Jan Szewcizyk: Eros i rewolucja. W arszawa 1971 W iedza Powszechna, ss Zosi ęgnięciem1 filozoficznej samowiedzy przez pracę w głównych tekstach klasyków marksizmu-leninizmu filozofia okazuje się ostatecznie zdwsze samowiedzą klasowo pojmowanego człowieczeństwa. J. Szewczyk: Eros i rewolucja. Nasza lite ra tu ra filozoficzna wzbogaciła się ostatnio o trak ta t, n ap raw iający w iele jej dotychczasow ych zaniedbań i braków tym dotkliw szych, że z ich istnienia nie zdaw aliśm y sobie spraw y. U jaw nione zostały niedostatki (i napraw ione od razu szczodrym pió rem au to ra) w zakresie w iedzy o tym, co stanow i isto tę życia, isto tę człow ieczeństw a, isto tę p racy ludzkiej. U praw iane dotąd bezw iednie albo w p ersp ek ty w ie ideologicznie zafałszow anej sam owiedzy ak ty kopulacji zyskały sobie w reszcie m aterialistyczne w yjaśnienie, p rz y d ające pew nego sensu tej p lątan in ie poczynań różnych naszych organów. Okazało się przy tym, że racje teoretyczne i ideologiczne nie przesąd zają o konieczności zap rzestan ia ty ch skądinąd pow szechnie raczej łu b ian y ch przedsięw zięć. W yliczenie zresztą w szystkich w ątków teoretycznych tej publikacji grozić by mogło jej niebezpiecznym spłyceniem, co nie w y d a je się nam jed n ak w y konalne. Mowa jest oczywiście o książce Jan a Szew czyka zatytułow anej Eros i rewolucja, poświęconej, jak anonsuje skrom nie okładka, analizie antropologicznej i społecznej d o k try n y H erberta M arcusego *. T ytuł książki naw iązuje subtelnie do tytułów dw u książek M arcusego. Je d ną z nich nazw ał on perfidnie Rozum i rewolucja, a drugą zakam uf 2 Dobra choroba. Polityka 1972 nr Oto przykład nowego»tylu pracy naszych wydawmicttw (patrz s. 115). * Czytelnikom pragniem y zwrócić uwagę, że autor niniejszego szkicu nie w y powiada się na tem at doktryny Marcusego; interesuje go w yłącznie interpretacja tej doktryny dokonana przez krakowskiego filozofa (uwaga redakcji).