DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW

Transkrypt

1 A R T Y K U Ł D Y S K U S Y J N Y ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE/ ANNALS OF PSYCHOLOGY 2013, XVI, 4, Uniwersytet Jagielloski Instytut Psychologii DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW Gdy ustali si bowiem to pojcie, ustali si te [...] wszystko pozostałe. Cyceron* Poszanowanie dobra odbiorcy, podstawowy standard etyczny psychologii, pojawia si w niemal wszystkich kodeksach etyczno-zawodowych. Norma ta nie jest wystarczajco precyzyjnie sformułowana, jej zaplecze filozoficzne jest nieokrelone, a status raczej aspiracyjny ni regulacyjny. Celem artykułu jest przedstawienie zmian, jakim ulegało rozumienie normy poszanowania dobra odbiorcy w procesie rozwoju kodyfikacji etyczno-zawodowych w psychologii: od roku 1952 (pierwszy kodeks Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego) do roku 2008 (Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists). Proces ten okreli mona jako stopniowe odchodzenie od zachodniego absolutystycznego etnocentryzmu w kierunku uniwersalizacji zasad etyczno-zawodowych, opartej na poszanowaniu zarówno wspólnej ludzkiej godnoci, jak i rónic midzykulturowych. Słowa kluczowe: etyka zawodu psychologa, dobro odbiorcy, dobro klienta, kodeksy etyczno- -zawodowe. Nadrzdn norm etyczno-zawodow psychologa jest dbało o dobro osób, które s odbiorcami jego działa zawodowych 1. Istot wikszoci dylematów Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloski, Aleja Mickiewicza 3, Kraków; katarzyna.sikora@uj.edu.pl * Cyceron (1961). O najwyszym dobru i złu, V, 6. W: Cyceron, Pisma filozoficzne, t. III. Warszawa: PWN. 1 Stosowanie terminu odbiorca wydaje si uzasadnione. Dominujcy w literaturze przedmiotu termin klient jest zbyt wski, nie obejmuje bowiem studentów, osób podlegajcych superwizji i innych osób, z którymi psycholog spotyka si w toku wykonywania czynnoci zawodowych w tym równie innych psychologów.

2 588 moralnych zwizanych z wykonywaniem zawodu psychologa jest pytanie, czy działanie psychologa (bd zaniechanie działania) bdzie korzystne dla odbiorcy jego działa zawodowych (pacjenta, klienta, studenta, osoby pozostajcej w relacji superwizji), czy te przyniesie mu szkod (wybór dobro-zło). Cz z nich dotyczy wyboru midzy takimi alternatywami działania, które nadaj sytuacji charakter wyboru wikszego dobra czy mniejszego zła. Równoczenie wydaje si, e rodowiska zawodowe psychologów nie podjły dotd pogłbionej refleksji nad t kwesti, nie sformułowały explicite jednej, spójnej definicji dobra odbiorcy, do której psychologowie mogliby odwoływa si w rozstrzyganiu dylematów towarzyszcych wykonywaniu zawodu. Twierdzenie, e psychologowie nie podejmuj namysłu nad tym, co dobre dla odbiorcy, byłoby z pewnoci krzywdzce. Namysł ten odbywa si jednak niejako przy okazji, gdy współczesny dyskurs etyczno-zawodowy w obszarze psychologii wydaje si zdominowany bardziej przez kwestie szczegółowe ni ogólne. Dyskurs ten prowadzony jest zazwyczaj w oparciu o kodeksy etyczno-zawodowe, które w cigu ostatniego półwiecza pełni rol swego rodzaju wyroczni w kwestiach deontologii psychologicznej. Odwołanie do filozoficznych koncepcji dobra, jakkolwiek mogłoby by inspirujce, nieczsto pojawia si w kodeksach etyki zawodowej. Równie rzadkie jest odwoływanie si do etyki filozoficznej odnie mona wraenie, e rodowiska zawodowe psychologów traktuj pojcia dobra i zła jako pojcia proste, których definicje nie istniej. Pewien wyjtek stanowi kodeks etyczny British Psychological Society (BPS), który odwołuje si explicite do imperatywu kategorycznego Kanta w jego obu sformułowaniach, a take do British eclectic tradition (British Psychological Society 1986/2006, I/j). Wobec wieloci uj etyki i koncepcji dobra trudno znale jednoznaczn odpowied na pytanie, czym jest dobro odbiorcy pracy psychologa. Sytuacj komplikuje równie wielo form pracy psychologa oraz wieloparadygmatyczno samej psychologii, ujawniajca si szczególnie w obszarze praktyki. W tej sytuacji kodeksy s jeli nie jedynym, to najbardziej jednoznacznie sformułowanym ródłem naszej wiedzy o tym, jak rodowiska zawodowe psychologów rozumiej dobro odbiorcy. Celem niniejszego szkicu jest przyblienie czytelnikowi ujcia dobra odbiorcy tak, jak ono si jawi w analizie kodeksów etyczno-zawodowych. Zarysowane zostan najczciej wystpujce sposoby definiowania tego pojcia zarówno w kontekcie kodyfikacji zasad etyczno-zawodowych w poszczególnych krajach, jak i w kontekcie podejmowanych prób ich uniwersalizacji.

3 DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW STRUKTURA I FUNKCJA KODEKSÓW ETYCZNO-ZAWODOWYCH 589 Kodyfikacja zasad etyczno-zawodowych jest w psychologii zjawiskiem, nawet jak na krótk histori dziedziny, stosunkowo niedawnym. W cigu półwiecza, jakie minło od ogłoszenia pierwszego kodeksu etyczno-zawodowego American Psychological Association (APA) w roku 1952 do uchwalenia Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists przez International Union of Psychological Science (IUPsyS), zaszło wiele zmian zarówno w samej psychologii, jak i w rozumieniu przez ni istoty kodeksu i zasadnoci jego istnienia. Pierwszy kodeks APA powstał w odpowiedzi na zgłoszenia przypadków nieetycznego postpowania psychologów, stanowił zatem swoisty katalog wystpków. Jako taki stał si wzorem dla wielu pierwotnych kodyfikacji narodowych towarzystw psychologicznych. Namysł nad sensem istnienia samej instytucji kodeksu etyczno-zawodowego, nad jego funkcj i znaczeniem dla rodowisk zawodowych jest spóniony o kilka dziesicioleci w stosunku do samego formułowania kodeksów. Sinclair i współpracownicy (1987) wyodrbnili cztery główne funkcje kodeksów. S nimi: (1) ustalenie tosamoci grupy zawodowej jako profesji, (2) wskazywanie kierunku i zapewnienie wsparcia poszczególnym przedstawicielom zawodu, (3) wspomaganie radzenia sobie z wymaganiami stawianymi zawodom zaufania publicznego, (4) ustalenie standardów ułatwiajcych poszczególnym osobom rozstrzyganie dylematów etycznych. Fisher (2003) wskazuje na funkcje kodeksu, jakimi s: ustalenie tosamoci profesji, zapoznanie członków grupy zawodowej z oczekiwaniami formułowanymi wobec profesji oraz podtrzymanie zaufania publicznego w stosunku do grupy zawodowej. Pettifor (2004) uznaje kodeks za spis traktowanych aspiracyjnie zasad, które maj wzbudza refleksj i ułatwia podejmowanie decyzji etycznych w obrbie okrelonego zestawu norm. Jej zdaniem kodeks ma by równie narzdziem regulacji postpowania zawodowego. Powysze ujcia kodeksu etyczno-zawodowego ujmuj jako jego funkcj nie tyle zakazywanie czy pitnowanie niewłaciwego zachowania, ile pozytywne wyznaczanie kierunku etycznego wykonywania zawodu. Kodeks moe spełnia swoje funkcje tylko w kontekcie okrelonego rodowiska zawodowego i relacji tego rodowiska ze społeczestwem. Zawód psychologa, cho nieporównanie młodszy od zawodów lekarza czy prawnika, jest na równi z nimi zawodem zaufania publicznego. Jednym z wyznaczników takiego charakteru zawodu jest konieczno sformułowania własnego systemu wartoci i norm etyczno-zawo-

4 590 dowych, która bierze si ze szczególnego charakteru relacji midzy przedstawicielami profesji a odbiorcami ich działa zarówno w perspektywie indywidualnych relacji interpersonalnych, jak i w szerszej perspektywie relacji midzy grup zawodow a społeczestwem. Relacj profesja społeczestwo mona uj trojako. Kultgen (1988) wyodrbnia dwie przeciwstawne perspektywy: perspektyw konfliktu oraz perspektyw funkcjonalistyczn. W perspektywie konfliktu wzajemne relacje grup zawodowych i społeczestwa nacechowane bywaj nieufnoci, grupom zawodowym zarzuca si, e solidarno zawodow przedkładaj nad dobro klienta. Kultgen (1982) nie jest optymist, jeli chodzi o moliwo budowania pełnego zaufania midzy profesj a społeczestwem. Perspektywa funkcjonalistyczna, któr proponuje, opiera si na realistycznym ogldzie współczesnego wiata jako charakteryzujcego si podziałem pracy, ról społecznych, dowiadczenia. Nie jest ju moliwe, jak było jeszcze w Renesansie, posiadanie pełnej wiedzy. W perspektywie funkcjonalistycznej istnienie samorzdnych grup zawodowych chroni społeczestwo przed skutkami nie poddanego adnej kontroli wykonywania zawodu. Społeczestwo nie jest w stanie kontrolowa pracy profesjonalistów, zatem dopuszcza, aby oni sami monitorowali swoj prac. Trzecie ujcie, perspektywa kontraktu (Newton, 1988), pozwala nieco rozja- ni ten obraz. W tym ujciu, społeczestwo czy potencjalni klienci profesjonalistów nie znajduj si na tak słabej pozycji, jak to ujmuj dwa wspomniane uprzednio stanowiska. Tu równie przyznaje si, e prac lekarza oceni moe tylko lekarz, prac prawnika inny prawnik, a prac psychologa jego kolega po fachu. Klient moe tylko zaufa profesjonalicie, jednak bez tego zaufania profesjonalista nie bdzie mógł w ogóle wykonywa swojego zawodu! Jeli społeczestwo nie bdzie ufa profesjonalistom, ich zawód straci swój status, a by moe take racj bytu. rodowiska zawodowe zawieraj zatem swego rodzaju niepisany kontrakt ze społeczestwem. W zamian za społeczne zaufanie, wysoki status zawodu i moliwo samodzielnego rozstrzygania o zasadach jego wykonywania profesjonalici zobowizuj si do przestrzegania standardów etycznych, do monitorowania etycznoci postpowania zawodowego przedstawicieli zawodu, do kształcenia adeptów i wprowadzania ich nie tylko w techniczne, ale i etyczne tajniki profesji. Zobowizuj si równie do wymierzania kar za nieetyczne postpowanie, z których najpowaniejsz jest odebranie prawa do wykonywania zawodu i wykluczenie ze rodowiska. Samorzd zawodowy przyjmuje rol gwaranta etycznego wykonywania zawodu, a kodeksy etyczno-zawodowe stanowi rodzaj kontraktu, pomagajcego budowa zaufanie midzy profesj a społeczestwem.

5 DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW ZASADA DOBRA ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW 591 Norma dbałoci o dobro klienta pojawia si w rónych sformułowaniach w wikszoci kodeksów etyczno zawodowych psychologów na wiecie (Schuler, 1982). Naley jednak pamita, e nie jest to wikszo przytłaczajca: jak stwierdzili Leach i Harbin (1997) (na podstawie porównania dwudziestu czterech kodeksów narodowych pod ktem ich zgodnoci z APA Ethical Principles for Psychologists and Code of Conduct, wersj z 1992 r.), tylko 68% kodeksów zawiera explicite wyraon norm troski o dobro klienta, a 79% norm poszanowania praw człowieka i godnoci ludzkiej). Pewien wyjtek stanowi kodeksy formułowane przez organizacje działajce w krajach z krgu kultury kolektywistycznej, zwłaszcza za kodeks Chiskiego Towarzystwa Psychologicznego, w którym kwestia dobra odbiorcy si nie pojawia. Jest to zwizane z rónicami midzykulturowymi, a take ze wzgldn izolacj rodowisk zawodowych chiskich psychologów, przynajmniej na etapie kształtowania si tosamoci zawodowej i formułowania pierwszych zasad etyczno-zawodowych. Przede wszystkim jednak podkreli naley odmienno struktury i funkcji kodeksu chiskiego wzgldem kodeksów zachodnich od pocztku był to dokument o charakterze czysto regulacyjnym, nie aspiracyjnym (Quian i in., 2009). W wikszoci kodeksów pojcie dobra klienta nie jest ucilone, a zawierajce je zdania o charakterze normatywnym cechuje wysoki stopie ogólnoci. Umieszczone s najczciej w preambule kodeksu, maj zatem charakter raczej aspiracyjny ni regulacyjny. Przyjmuj posta twierdze zarówno pozytywnych (denie do dobra odbiorcy), jak i negatywnych (unikanie szkody) (Schuler, 1982). Przykładowe sformułowania zostan przytoczone niej w formie, jak przyjły w kodeksach najwikszych organizacji zawodowych psychologów. Kodeks American Psychological Association w swojej preambule głosi, e deniem psychologów jest przyczynia si do dobra osób, z którymi pracuj (American Psychological Association, 2010) 2. We wspólnym kodeksie Deutsche Gesellschaft für Psychologie (DGPs) i Berufsverband Deutscher Psychologinnen und Psychologen (BDP) czytamy, e zadaniem psychologa jest zaangaowanie swojej wiedzy i umiejtnoci dla dobra poszczególnych osób i społeczestwa jako całoci (DGPs/BDP 1999, preambuła 3 ). Canadian Psychological Associa- 2 Psychologists strive to benefit those with whom they work. 3 Die Aufgabe von Psychologen ist es, [ ] ihre Kenntnisse und Fähigkeiten zum Wohle des einzelnen und der Gesellschaft einzusetzen (w autoryzowanym przekładzie angielskim dostpnym na stronach BDP: to enhance the welfare of individuals and society as a whole.

6 592 tion (CPA) nawołuje swoich członków do aktywnej troski o dobro kadej osoby, rodziny, grupy czy społecznoci, z któr spotykaj si oni w ramach pełnienia roli psychologa (Canadian Psychological Association, 2000, Principle II 4 ). Societe Francaise de Psychologie (SFPsy) za nadrzdn misj psychologów uwaa poznanie i poszanowanie osoby w wymiarze jej psychiki (SFPsy, II/I/art. 1 5 ); podobnie kwestie szacunku wysuwaj si na pierwszy plan we wzmiankowanym ju kodeksie British Psychological Society. Najczciej stosowane w tym kontekcie (w anglojzycznych oryginałach i tłumaczeniach na jzyk angielski) okrelenia pozytywne to benefit, welfare, well-being, a zatem terminy odnoszce si do korzyci i dobrostanu psychicznego klienta, nie za do filozoficznych poj dobra i zła. Ogólne sformułowanie normy podstawowej jest uzasadnione faktem, e ma ona odnosi si do pracy psychologa w ogóle, obejmowa wszelkie formy wykonywania zawodu. Warto zaznaczy, e Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa Polskiego Towarzystwa Psychologicznego wyrónia si na tle innych kodeksów. Nie stanowi on adaptacji kodeksu APA, został sformułowany od podstaw. Charakteryzuje go wiksza, ni to ma miejsce w innych kodeksach, szczegółowo sformułowania normy dbałoci o dobro odbiorcy: naczeln wartoci dla psychologa jest dobro drugiego człowieka. Celem jego działalno- ci profesjonalnej jest niesienie pomocy innej osobie w rozwizywaniu trudnoci yciowych i osiganiu lepszej jakoci ycia na drodze rozwoju indywidualnych moliwoci oraz ulepszaniu kontaktów midzyludzkich (KE-ZP PTP 1992, preambuła). Cho dobro odbiorcy nie jest explicite zdefiniowane, mona jednak wnioskowa, e jest nim rozwizanie trudnoci yciowych, poprawa kontaktów midzyludzkich i wzrost jakoci ycia, majcy by skutkiem rozwoju indywidualnych moliwoci. W Kodeksie Etyczno-Zawodowym Psychologa brak jest odniesie do jakiego konkretnego zaplecza filozoficznego, znajduje si tam natomiast odwołanie do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (PTP, 1992, preambuła). Czy jednak samo stwierdzenie podobiestw midzy kodeksami wystarczy, by stwierdzi, e etyka psychologów całego wiata oparta jest na tej samej normie? Za podobnymi sformułowaniami mog sta róne koncepcje tosamoci zawodowej psychologa, róne ujcia dobra, a nawet róne rozumienie tego, kto 4 Psychologists demonstrate an active concern for the welfare of any individual, family, group, or community with whom they relate in their role as psychologists. 5 La mission fondamentale du psychologue est de faire reconnaître et respecter la personne dans sa dimension psychique.

7 DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW 593 i w jakim zakresie jest odbiorc (klientem). Leach i Harbin (1997) stwierdzili, e jedyn naprawd podzielan przez psychologów norm etyczn jest zasada poufnoci w kontaktach zawodowych, majca raczej charakter normy szczegółowej ni ogólnej. Gauthier (2003) wydobył na podstawie kodeksów APA, CPA i European Federation of Psychologists Asssociations (EFPA) cztery podstawowe zasady etyczne zawodu: (1) Poszanowanie praw człowieka i godnoci ludzkiej, (2) Troska o dobro drugiego człowieka, (3) Kompetencja (4) Uczciwo oraz (5) Odpowiedzialno zawodowa, naukowa i społeczna. Ta zgodno nie powinna dziwi, jako e zarówno kodeks CPA, jak i dua cz zachodnioeuropejskich kodeksów, na bazie których powstał EFPA Meta-Code of Ethics, były wzorowane na kodeksie APA. Jakie zatem ujcie dobra odbiorcy wyłania si z analizy aspiracyjnych czci kodeksów etyki zawodowej? Wydaje si, e rodowiska zawodowe psychologów w swoich oficjalnych wypowiedziach definiuj dobro odbiorcy przede wszystkim w kategoriach poszanowania praw człowieka, nastpnie w kategoriach dobrostanu i rozwoju. Dobro odbiorcy jest w pierwszym rzdzie definiowane pozytywnie (maksymalizacja dobra), a nastpnie dopiero negatywnie (unikanie szkody). Uycie terminów welfare, well-being, benefit wydaje si wskazywa na rozumienie dobra w kategoriach utylitarystycznych, wniosek taki mona jednak sformułowa tylko z najwiksz ostronoci. Warto odnotowa, e za kategori dobrostanu (well-being) stoi ju pewna historia bada w obszarze psychologii. Psychologiczne pojcie dobrostanu wie si z filozoficznym pojciem szcz- cia. Mona zatem postawi pytanie, czy psycholog ma mie na uwadze szczcie swojego klienta. Jeli na to pytanie odpowiemy twierdzco, pojawi si kolejne: jak rozumiane hedonistycznie czy eudajmonicznie szczcie klienta ma by celem działa psychologa? W wikszoci kodeksów nie znajdziemy odpowiedzi na to pytanie. Przytoczone wyej fragmenty Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa PTP wydaj si przemawia na korzy eudajmonicznej koncepcji szczcia: mowa tam o osiganiu lepszej jakoci ycia na drodze rozwoju indywidualnych moliwoci. Wysoki stopie ogólnoci, cechujcy aspiracyjne czci kodeksów etyczno-zawodowych, nie sprzyja precyzyjnemu definiowaniu tak wanych z punktu widzenia etyki zawodu poj. W oparciu o analiz zawartoci kodeksów etyczno-zawodowych mona jednak si pokusi o ostrone stwierdzenie, e główne normy etyczno-zawodowe maj uniwersalny charakter. Przekonanie to legło u podstaw denia rodowisk zawodowych psychologów do formalnej uniwersalizacji standardów etycznych w postaci kodeksów midzy- i ponadnarodowych.

8 594 UNIWERSALIZACJA ZASAD ETYCZNO-ZAWODOWYCH A DOBRO ODBIORCY Proces uniwersalizacji zasad etyczno-zawodowych w psychologii rozpoczł si w ostatniej dekadzie XX wieku. Pierwszym midzynarodowym kodeksem etyki zawodowej psychologów jest EFPA Meta-Code of Ethics (European Federation Psychologists Associations, 1996/2006), a pierwszym i jedynym, jak dotd dokumentem o globalnym zasigu jest Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists (International Union Psychological Science, 2008). Pierwszym próbom ponadnarodowych uzgodnie zasad etyczno-zawodowych towarzyszyła dyskusja dotyczca samych podstaw etyki zawodu, a nawet etyki ogólnej. Pierwszym problemem, przed którym stanli twórcy Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists (UDEPP), było ustalenie punktu wyjcia dla dalszych prac. Pettifor (1996, 2004; Pettifor i Horne, 2001) rozpatrywała dwie strategie. Pierwsz miałoby by wyjcie od uniwersalnych wartoci zawodu, opartych na wspólnocie bycia człowiekiem (shared humanity), drug: rozpoczcie od swoistego katalogu wystpków, od analizy przypadków ewidentnego naruszenia dobra odbiorcy, i poprzez ich analiz odnalezienie podstawowych wartoci zawodu. Druga perspektywa została oceniona jako niosca ze sob pewne ryzyko utknicia w błdnym kole rozumowania etycznego wartoci zawodu miałyby by rozpoznawane na podstawie przypadków naruszenia wartoci zawodu. Postawiono równie pytanie o moliwo uzyskania pełnego consensusu w kwestiach oceny poszczególnych sytuacji i sformułowania szczegółowych zasad postpowania. Ponadto, nawet gdyby taki consensus osignito, to nie istnieje adna midzynarodowa instancja, która mogłaby go uprawomocni. Pettifor zwraca równie uwag na to, e istniejce uzgodnienia midzynarodowych organizacji s zdominowane przez zachodni system wartoci głównie z tego powodu, e sama psychologia jako nauka jest dziełem Zachodu, podobnie jak instytucja stowarzysze branowych i sama idea kodeksu etyczno- -zawodowego. Jako punkt wyjcia dla tworzenia UDEPP przyjto zatem pierwsz z proponowanych perspektyw, powołujc midzynarodowy (i midzykulturowy) komitet psychologów 6, którzy mieli podj namysł nad podstawami etycznymi zawodu, 6 W skład komitetu przygotowujcego UDEPP weszli: Janel Gauthier (Kanada, przewodniczcy), Rubén Ardila (Kolumbia), Lutz Eckensberger (Niemcy), Nasrin Jazani (Iran), Hassan Kassim Khan (Jemen), Catherine Love (Nowa Zelandia), Elizabeth Nair (Singapur), Kwadzi Nyanungo (Zimbabwe), Paul B. Pedersen (Stany Zjednoczone), Tuomo Tikkanen (Finlandia), Ann Watts (RPA), Kan Zhang (Chiny).

9 DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW 595 programowo abstrahujc od szczegółowej deontologii. Celem miało by znalezienie wspólnej, globalnej podstawy dla kodyfikacji narodowych i midzynarodowych. Wobec tej perspektywy mona równie wysun pewne zastrzeenia: kto mianowicie i na jakiej podstawie miałby decydowa o owym zestawie najwaniejszych wartoci zawodu. Samo powołanie midzynarodowego komitetu nie gwarantuje uwolnienia si od dominacji zachodniego systemu wartoci: członkowie komitetu, pochodzcy rzeczywicie ze wszystkich kontynentów, odbyli edukacj według zachodniego, uniwersyteckiego modelu kształcenia lub wrcz kształcili si w zachodnich uniwersytetach. W literaturze dotyczcej UDEPP brak wiadectwa namysłu nad moliwoci istnienia psychologii innej ni akademicka psychologia naukowa i oparta na niej praktyka diagnostyczna i kliniczna. Naley jednak odda sprawiedliwo twórcom deklaracji uznajc, e celem ich pracy nie było wyznaczenie nowych ram tosamoci zawodowej, ale sformułowanie wspólnych zasad etycznych psychologów w istniejcych ramach wykonywania zawodu. Niezalenie od przyjtego punktu wyjcia dyskurs etyczno-zawodowy musi si zmierzy z zagadnieniami wielokulturowoci. Podstawowe jest tu pytanie o moliwo ustalenia jednolitego zestawu norm etyczno-zawodowych, niezalenych od kultury, w ramach której pracuje psycholog. Fakt, e psychologia na całym wiecie jest uprawiana na wzór zachodni, a wikszo kodeksów etyczno- -zawodowych stanowi mniej lub bardziej wierne odzwierciedlenie kodeksu APA, oceniony został przez niektórych krytyków jako nieetyczna i nieuprawniona absolutyzacja zachodnich wartoci (por. Pedersen, 1995). Postulowali oni konieczno zmiany status quo, przewidujc zmian paradygmatu, zwłaszcza w dziedzinie praktyki psychologicznej, w której odejcie od zachodniego absolutyzmu miałoby zaowocowa uznaniem specyficznych, kulturowo uwarunkowanych form diagnozy i terapii. Jeli jednak odrzuci si absolutyzm etyczny jako podstaw etyki zawodu, nasuwa si pytanie o to, jakim stanowiskiem je zastpi. Pojawia si tu w naturalny sposób pokusa relatywizmu, która jednak, ze wzgldu na wielk odpowiedzialno zwizan z wykonywaniem zawodów zaufania publicznego, wydaje si perspektyw ryzykown. Przyjcie perspektywy relatywistycznej w jej skrajnej postaci utrudniałoby te midzynarodow dyskusj nad etyk zawodu i współprac rodowisk zawodowych w tym zakresie. Czy istnieje trzecie wyjcie? Pedersen (1995, 2001) odrzuca zarówno relatywizm, jak i absolutyzm w etyce zawodu, proponujc w zamian stanowisko uniwersalistyczne oparcie kodeksów na uniwersalnych wartociach, wynikajcych ze wspólnoty człowieczestwa. Nie wyklucza to równoczesnego uznawania rónic przekona wynikajcych z kultury, religii czy uwarunkowa politycznych.

10 596 Takie stanowisko wydaje si przywieca autorom UDEPP; ju w samym punkcie wyjcia podjto decyzj o tym, e zostanie ona umocowana w uniwersalnych prawach człowieka. Porównujc UDEPP z Powszechn Deklaracj Praw Człowieka Gauthier (2009) stwierdził, e pomijajc pewne rónice rejestru (UDEPP ma charakter przede wszystkim aspiracyjny, a Powszechna Deklaracja Praw Człowieka regulacyjny) te dwa dokumenty s właciwie jednomylne. Warto jednak odnotowa, e komitet, który wypracował UDEPP w jej obecnym brzmieniu, celowo unikał dosłownego powoływania si na prawa człowieka, zdajc sobie spraw z tego, e samo uycie tego sformułowania mogłoby spowodowa odrzucenie deklaracji przez oficjalne stowarzyszenia psychologów w krajach, w których prawa człowieka s łamane (Gauthier, 2009, s. 30). Jak zatem sformułowano zasad dbałoci o dobro odbiorcy w Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists? Pojcie to pojawia si po raz pierwszy w preambule: psychologowie zobowizuj si przedkłada dobro [welfare] społeczestwa i jego członków nad interes dyscypliny i jej przedstawicieli 7 (International Union Psychological Science, 2008, preambuła). Wydawa si moe, e kwestia dobra odbiorcy ju od samego pocztku została postawiona w perspektywie konfliktu, a nie kontraktu. Taka interpretacja moe si jednak okaza błdna, wspomniane zdanie jest bowiem poprzedzone twierdzeniami definiujcymi etyk jako rdze kadej dyscypliny i wskazujcymi na nierozerwalne zwizki midzy osobami, społecznociami, a take midzy ludmi a ich rodowiskiem: psychologowie zdaj sobie spraw z tego, e ludzkie ycia i tosamoci s tak na poziomie indywidualnym, jak i kolektywnym powizane ze sob poprzez pokolenia, i e istnieje wzajemna relacja midzy ludmi a ich rodowiskiem naturalnym i społecznym 8 (International Union Psychological Science, 2008). To włanie relacyjne ujcie osoby ludzkiej wydaje si dominowa w całoci Deklaracji, przesdzajc o unikalnoci tego dokumentu. Deklaracja w zamiarze jej twórców miała przekracza granice zachodniego indywidualizmu w kierunku uznania wartoci uznawanych w kulturach kolektywistycznych. W całoci Deklaracji osoba ludzka jest wspominana zawsze w liczbie mnogiej i zawsze równolegle ze społecznoci, na której okrelenie twórcy Deklaracji w jej pierwotnej, angielskiej wersji wybrali termin peoples, który w jzyku polskim najlepiej chyba oddaje słowo lud. Lud nie jest równoznaczny ze spo- 7 Psychologists are committed to placing the welfare of society and its members above the self-interest of the discipline and its members. 8 [Psychologists] recognize that the lives and identities of human beings both individually and collectively are connected across generations, and that there is a reciprocal relationship between human beings and their natural and social environments.

11 DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW 597 łeczestwem, narodem czy pastwem termin ten został uyty, jak si wydaje, w celu podkrelenia naturalnego charakteru zwizków midzyludzkich, a take zwizku ludzi z ich rodowiskiem. Co wicej, owo charakterystyczne dla Deklaracji sformułowanie persons and peoples wydaje si definiowa odbiorców pracy psychologa. S nimi osoby ludzkie połczone społecznymi wiziami, osoby w relacji ze wiatem, w którym yj. Dobrem takiej osoby jest zarówno jej indywidualna wolno i prawa, jak i jej przynaleno społeczna i kulturowa, przy czym adnemu z tych dóbr nie przyznano nadrzdnej pozycji. Sytuacje, w których te dwa dobra mog wchodzi ze sob w konflikt, powinny by rozwizywane nie tyle na korzy jednego z nich, ile na korzy ich obu, bowiem naruszenie któregokolwiek z tych dóbr stanowiłoby powane naruszenie dobra osoby: poszanowanie zwyczajów i przekona właciwych danej kulturze moe zosta ograniczone tylko wtedy, gdy zwyczaj ten lub przekonanie w powany sposób narusza zasad poszanowania godnoci osób i ludów/społecznoci lub wyrzdza im znaczc szkod 9 (International Union Psychological Science, 2008, Principle I). W powyszym sformułowaniu, noszcym nieuchronnie znamiona błdnego koła w argumentowaniu, ukazuje si pewna słabo Deklaracji, wynikajca z jej aspiracyjnego charakteru i braku jakiejkolwiek innej mocy regulacyjnej ni ta, która wynika z powszechnej zgody rodowisk zawodowych na przyjcie jednolitych zasad etycznych. Wobec tak rozumianego odbiorcy psychologowie (i tu bowiem dominuje w Deklaracji forma liczby mnogiej) deklaruj wytyczne etycznego postpowania, ujte w czterech zasadach ogólnych: I. Poszanowania godnoci osób i ludów/społecznoci (peoples), II. Kompetentnej troski o dobro osób i ludów/społecznoci (peoples), III. Uczciwoci, IV. Odpowiedzialnoci profesjonalnej i naukowej wobec społeczestwa [society sic!]. Deklaracja składa si w całoci z preambuły i owych czterech zasad wraz z krótkim komentarzem do kadej z nich, w porównaniu z innymi kodeksami etyczno-zawodowymi jest wic dokumentem bardzo zwizłym. Kwestia dobra odbiorców postawiona jest explicite w komentarzu do Zasady II. Warto odnotowa, e Zasada II stanowi połczenie dwóch tradycyjnych zasad etyki zawodowej: zasady dbałoci o dobro klienta i zasady kompetencji zawodowej, a pojcie kompetentnej troski podkrela profesjonalny charakter wsparcia i pomocy, której psycholog udziela klientowi. Kompetentna troska o dobrostan [well-being] osób i ludów/społecznoci wyra- 9 Respect for the customs and beliefs of cultures [is] to be limited only when a custom or a belief seriously contravenes the principle of respect for the dignity of persons or peoples or causes serious harm to their well-being.

12 598 a si w pracy dla ich dobra, a nade wszystko w nieczynieniu szkody 10 (International Union Psychological Science, 2008, Principle II). Wydaje si zatem, e twórcy Deklaracji za podstaw etyki zawodu przyjli zasad primum non nocere prymat nieczynienia szkody nad czynieniem dobra. Jednak zasada maksymalizacji dobra zarówno w samym sformułowaniu zasady, jak i w komentarzu do niej jest wymieniana przed zasad nieszkodzenia, prawdopodobnie ze wzgldu na aspiracyjny charakter Deklaracji. Czym zatem jest dobro klienta w ujciu kodeksów etyczno-zawodowych psychologów? Jaka jest zawarto tego pojcia? Jak przedstawia si ono w odniesieniu do głównych sporów w obrbie etyki, do zagadnie absolutyzmu vs relatywizmu, naturalizmu vs nonnaturalizmu etycznego, a take kwestii obiektywnoci vs subiektywnoci rozumienia dobra? Ostatnie dwie kwestie wydaj si pozostawa niezmienne ju od samych pocztków namysłu etyczno-zawodowego: dla psychologii jako nauki właciwe wydaje si stanowisko naturalistyczne, a okrelanie dobra klienta w kategoriach dobrostanu i korzyci dowiadczanych przez klienta wskazuje na obecno pewnych wtków subiektywistycznych. W dyskusji absolutyzm/relatywizm stanowisko psychologii ulegało, jak si zdaje, pewnej ewolucji. Ogólnie rzecz ujmujc, kierunek procesu kształtowania si kodyfikacji zasad etycznych psychologów mona okreli nastpujco: od deontologii do aksjologii (od norm do wartoci), od charakteru regulacyjnego do aspiracyjnego, od sformułowa szczegółowych do ogólnych, od absolutyzmu kulturowego w kierunku uniwersalizmu. Wydaje si, e w procesie tym mona wyróni pewne etapy. Pierwszy z nich, obejmujcy drug połow XX wieku, mona okreli jako okres naturalizmu i absolutyzmu, a take wzgldnego zamknicia dyskursu etyczno-zawodowego w ramach kultury Zachodu. Drugi okres, przypadajcy na koniec wieku XX i pierwsz dekad XXI, to czas formułowania pierwszych uzgodnie midzynarodowych, cigle jeszcze w ramach kultury zachodniej. Rok ogłoszenia Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists 2008 mona uzna za pocztek trzeciego etapu rozwoju kodyfikacji etycznych w obszarze psychologii etapu konfrontacji z zagadnieniami rónic midzykulturowych i ponownego postawienia pytania o tosamo zawodow psychologa w sytuacji zakwestionowania prymatu kultury Zachodu. Podobnej ewolucji ulegało te rozumienie zasady poszanowania dobra odbiorcy działa zawodowych. Psychologowie w coraz wikszym stopniu zdaj sobie spraw z tego, e zasada primum non nocere musi zosta uzupełniona 10 Competent caring for the well-being of persons and peoples involves working for their benefit and, above all, doing no harm.

13 DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW 599 zasad maksymalizacji dobra, oraz z tego, e dobrem klienta jest nie tylko jego indywidualna godno i prawa, ale równie jego przynaleno społeczna i kulturowa oraz zwizane z ni systemy przekona i wartoci, które nie mog by absolutystycznie oceniane z punktu widzenia Zachodu. Miejsce absolutyzmu etycznego zajmuje jednak nie radykalnie rozumiany relatywizm, ale uniwersalizm. Uwzgldniajc rónice kulturowe, psychologowie poszukuj wspólnego mianownika rónorodnych systemów wartoci i rozstrzygni etycznych. Nakazujc sobie samym poszanowanie praw i godnoci osób i ludów/społecznoci daj wyraz nadziei, e wspólnota bycia człowiekiem sama w sobie stanowi o wspólnocie podstawowych de i wartoci w skali ogólnoludzkiej 11, o wspólnej ludzkiej godnoci i prawach. Odwołujc si do tych uniwersalnych wartoci, psychologowie uzgadniaj ich szczegółow realizacj w obszarze działa zawodowych, wyznaczajc tym samym ramy swoich zobowiza wobec społecznoci ludzkiej. Oddajc sprawiedliwo pracy komitetów formułujcych ponadnarodowe uzgodnienia, nie sposób jednak nie zauway pewnej słaboci tych ostatnich. Umocowanie kodeksów etyczno-zawodowych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka moe by wice tylko tam, gdzie prawa człowieka s szanowane. Przyjcie tej czy innej deklaracji przez to czy inne stowarzyszenie psychologów moe by wice tylko tam, gdzie stowarzyszenie to cieszy si szacunkiem i zaufaniem społecznym. Pomimo pozorów uniwersalnej obowizywalnoci kada deklaracja czy kodeks pozostaje pewn umow, uzgodnieniem rodowiska zawodowego, a jej ranga zwizana jest nierozerwalnie z rang zawodu i stopniem zaufania społecznego, jakim si on cieszy. Wszystkie kodeksy etyczno-zawodowe psychologów mog by spostrzegane jako swego rodzaju umowa: po pierwsze, wewntrzne uzgodnienie grupy wydelegowanych do tego celu przedstawicieli rodowiska zawodowego, po drugie, jako umowa midzy grup zawodow a społeczestwem. Zagadnienie obowizywalnoci tej umowy nabiera nowego znaczenia tam, gdzie zawód psychologa nie istnieje w sensie prawnym, lub gdzie, jak to ma miejsce w Polsce, kody- 11 Zasadno tej nadziei bywa jednak kwestionowana przez tych psychologów, którzy podkrelaj nie dajce si usun rónice midzykulturowe, dotyczce rodowisk zawodowych. I tak Okasha (2000) odnotowuje brak pojcia błdu w sztuce ( malpractice ) w jzykach krajów arabskich. Olatawrura (2000) wskazuje na bezproduktywno standardu uzyskiwania zgody wiadomej w niektórych krajach afrykaskich, w których kobietom i dzieciom nie przyznaje si zdolnoci (a nie tylko prawa) do wyraania bd odmowy wyraenia zgody. Psychologowie indyjscy (Clay, 2002) i pakistascy (Murray, 2002) kwestionuj zasadno samej instytucji kodeksu etyczno-zawodowego, wskazujc na medytacj jako sposób rozwizywania konfliktów etyczno- -zawodowych.

14 600 fikacje prawne dotyczce zawodu s nieskuteczne. Wykonywanie zawodu psychologa jest wówczas uzasadnione wyłcznie zaufaniem społecznym. Dlatego te szczególnie wane jest, w imi owego zaufania, precyzyjne sformułowanie zasad etyczno-zawodowych. Zgodnie z postulatami EFPA i International Union of Psychological Science (IUPsyS) kodeksy narodowych stowarzysze psychologów (a zatem i Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa PTP) powinny zosta dostosowane do uzgodnie midzynarodowych. Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa PTP, pomimo swoich słabych stron (niejasny zakres obowizywalno- ci, niedostosowanie do współczesnych warunków i form wykonywania zawodu), ma równie, z punktu widzenia współczesnego stylu kodyfikacji etyczno- -zawodowych, niezaprzeczalne zalety. Jak ju wspomniano, w skali wiatowej wyrónia go ucilenie normy dbałoci o dobro odbiorcy. Jest równie w wystarczajcym stopniu zwizły, a w porównaniu na przykład z kodeksem APA ma charakter bardziej aspiracyjny ni regulacyjny. Ograniczenie czci deontologicznej jest współczenie raczej zalet ni wad tego rodzaju dokumentów. Uwzgldnienie postulatów EFPA i IUPsyS, przy równoczesnym zachowaniu indywidualnego charakteru Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa PTP, z pewnoci bdzie korzystne zarówno dla rodowiska polskich psychologów, jak i dla wszystkich osób, z którymi spotykaj si oni w trakcie pełnienia obowizków zawodowych. LITERATURA CYTOWANA American Psychological Association (2010). Ethical principles of psychologists and code of conduct. Washington, DC: American Psychological Association. British Psychological Society (2006). Code of ethics and conduct. Leicester, UK: British Psychological Society. Canadian Psychological Association (2000). Canadian Code of ethics for psychologists, 20Psycho.pdf ( ). Clay, R. (2002). An indigenized psychology. Monitor on Psychology, 13(5), Deutsche Gesellschaft für Psychologie, Berufsverband Deutscher Psychologinnen und Psychologen (1999). Ethische Richtlinien der DGPs und des BDP, verband/ethik.shtml ( ). European Federation of Psychologists Asssociations (2005). Meta-code of Ethics. Brussels, Belgium: EFPA. Fisher, C. (2003). Decoding the ethics code: A practical guide for psychologists. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Gauthier, J. (2003). Toward a universal declaration of ethical principles for psychologists. W: J. B. Overmier i J. A. Overmier (red.), Psychology: IUPsyS global resource. Hove, UK: Psychology Press.

15 DOBRO ODBIORCY W KODEKSACH ETYCZNO-ZAWODOWYCH PSYCHOLOGÓW Gauthier, J. (2009). Ethical principles and human rights: Building a better world globally. Counselling Psychology Quarterly, 22(1), International Union of Psychological Science (2008). Universal declaration of ethical principles for psychologists, ( ). Kultgen, J. (1982). The ideological use of professional codes. Business & Professional Ethics Journal, 1(3), Kultgen, J. (1988). Ethics and professionalism. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Leach M. i Harbin J. (1997). Psychological ethics codes: A comparison of twenty-four countries. International Journal of Psychology, 32(3), Murray, B. (2002). Psychology takes a tenuous hold in Pakistan. Monitor on Psychology, 33(5), Newton, L. H. (1988). Lawgiving for professional life: Reflections of the place of professional code. W: A. Flores (red.), Professional ideals (s ). Belmont: Wadsworth. Okasha, A. (2000). The impact of Arab culture on psychiatric ethics. W: A. Okasha, J. Arboleda- Florez i N. Sartorius (red.), Ethics, culture, and psychiatry (s ). Washington, DC: American Psychiatric Press. Olatawrura, M. (2000). Ethics in sub-saharan Africa. W: A. Okasha, J. Arboleda-Florez i N. Sartorius (red.), Ethics, culture, and psychiatry (s ). Washington, DC: American Psychiatric Press. Pedersen, P. (1995). Culture-centered ethical guidelines for counselors. W: J. Ponterotto, J. Casa, L. Suzuki i C. Alexander (red.), A handbook of multicultural counseling (s ). Thousand Oaks, CA: Sage. Pedersen, P. (2001). Multiculturalism and paradigm shift in counseling: Controversies and alternative futures. Canadian Journal of Counseling, 35, Pettifor, J. (1996). Ethics: Virtue and politics in the science and practice of psychology. Canadian Psychology, 37, Pettifor, J. (2004). Professional ethics across national boundaries. European Psychologist, 9(4), Pettifor, J. i Horne, K. (2001). Professional ethics: Social responsibility or the status quo? W: R. Roth i S. Neill (red.), A matter for life: Psychological theory, research and practice (s ). Berlin: Pabst. Polskie Towarzystwo Psychologiczne (1992). Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa. Warszawa: PTP. Quian, M., Gao, J., Yao, P. i Rodriguez, M. A. (2009). Professional ethical issues and the development of professional ethical standards in counseling and clinical psychology in China. Ethics and Behavior, 19(4), Schuler, H. (1982). Ethical problems in psychological research. New York: Academic Press. Sinclair, C., Poizner, S., Gilmour-Barrett, K. i Randall, D. (1987). The development of a code of ethics for Canadian psychologists. Canadian Psychology, 28, 1-8. Société Française de Psychologie (1996). Code de deontologie des psychologues, sfpsy.org/img/pdf/revision-code-2011.pdf ( ). 601