DEFINICJA POJĘCIA UBEZPIECZENIA

Transkrypt

1 DEFINICJA POJĘCIA UBEZPIECZENIA Ubezpieczenie może być definiowane na wiele różnych sposobów, w zależności od płaszczyzny, na której instytucję tę badamy. Stąd ubezpieczenie uważane jest za metodę zarządzania ryzykiem lub też można je potraktować jako urządzenie ekonomiczne, jako instytucję finansową oraz jako pewną konstrukcję prawną. W pierwszym ujęciu ubezpieczenie jest kombinacją wielu różnych metod z zakresu obchodzenia się z ryzykiem (techniczny aspekt). Łączy bowiem takie elementy jak: - Zatrzymania ryzyka (np. tzw. udział własny ubezpieczającego, jako formy samoubezpieczenia) / risk retention/ - aktywne zatrzymanie ryzyka ma miejsce wówczas, gdy dana osoba lub firma, podejmuje decyzję o zatrzymaniu go w całości lub w części. U podstaw takiej decyzji mogą tkwić motywy finansowe (np. chęć zaoszczędzenia na składce ubezpieczeniowej) lub pozafinansowe (np. niedostępność danego ubezpieczenia lub innej metody transferu ryzyka). Pasywne zatrzymanie ryzyka polega natomiast na bezwiednym zachowaniu ryzyka z powodu ignorancji, obojętności, lenistwa lub arogancji. Postawa ta może być spowodowana również samą naturą ryzyka (np. wykazującego niską częstotliwość), którego obecność jakby nie dociera do świadomości osoby zagrożonej np. lekceważenie przez studentów ryzyka kalectwa z powodu nieszczęśliwego wypadku. - Transfer ryzyka (risk transfer) jest przykładem pozytywnej metody manipulacji ryzykiem, której celem jest przeniesienie go na inny podmiot. Służą temu określone mechanizmy prawne (np. umowa ubezpieczenia, umowa przechowania, umowa o dozorowanie obiektu) oraz działania o charakterze organizacyjnym czy zabezpieczającym. W tym przypadku chodzi nie o zapobieganie stratom powodowanym danym ryzykiem, lecz o przerzucenie ich ciężaru na inną osobę. Do często spotykanych metod transferu ryzyka należą: cywilnoprawna (np. w umowie przechowania), zastosowanie określonych klauzul cenowych lub walutowych w treści poszczególnych umów (np. klauzula waloryzacyjna), łączenie się lub fuzje firm i przedsiębiorstw.] - Repartycja strat metoda repartycji, określana jest jako dystrybucja czy dzielenie ryzyka polega na rozłożeniu finansowych skutków jego realizacji na grupę (pool). Przykładem jest umowa ubezpieczenia, reasekuracji czy prowadzenie działalności gospodarczej w firmie spółki. W ostatnim przykładzie ryzyko związane z działalnością spółki rozkłada się na jej udziałowców lub akcjonariuszy. - Kontrola ryzyka (loss control) składa się z określonych działań podejmowanych w celu obniżenia częstotliwości następowania strat oraz ich potencjalnych następstw. Metoda ta ma dwa aspekty: zapobieganie stratom oraz redukcja ich potencjalnych rozmiarów. Zapobieganie stratom działanie ukierunkowane na obniżenie prawdopodobieństwa obiektywnego danego ryzyka. Jest to pozytywna metoda manipulacji ryzykiem, która w naszej terminologii jest określona jako prewencja szkodowa lub prewencja ubezpieczeniowa. Redukcja strat bywa często utożsamiana z prewencją, choć ma nieco inny aspekt. Działania podejmowane w celu redukcji wielkości potencjalnych strat wynikają bowiem z niedoskonałości działań o charakterze zapobiegawczym, które nie są w stanie wyeliminować prawdopodobieństwa obiektywnego ryzyka. Wymienione cechy ubezpieczenia rozpatrywanego w kontekście metod zarządzania ryzykiem sprawiają że dość powszechnie jest ono uznawane za optymalny i najbardziej efektywny sposób postępowania z ryzykiem i jego finansowania. W aspekcie ekonomicznym ubezpieczenie jest definiowane jako urządzenie gospodarcze, zapewniające pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych u poszczególnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe, w drodze rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, które te same zdarzenia losowe zagrażają. Z punktu widzenia organizacyjno-finansowego ubezpieczenia stanowią formę organizacji scentralizowanego (...) funduszu ubezpieczeniowego, ze źródeł zdecentralizowanych, tj. z wpłat wnoszonych na ten fundusz przez jego uczestników. W aspekcie prawnym ubezpieczenia można zdefiniować jako wiążący ubezpieczyciela z ubezpieczającym stosunek prawny, na podstawie którego ubezpieczyciel zobowiązuje się, w razie nastąpienia określonego zdarzenia losowego,

2 do wypłacenia odszkodowania lub innego świadczenia pieniężnego, ubezpieczający zaś obowiązany jest do uiszczenia ubezpieczycielowi określonej kwoty pieniężnej tytułem składki ubezpieczeniowej. ZDARZENIA LOSOWE W UBEZPIECZENIACH W doktrynie prawa ubezpieczeniowego znane są różne klasyfikacje zdarzeń losowych, w zależności od kryterium stanowiącego podstawę klasyfikacji. Najbardziej znany jest podział na zdarzenia wynikające z działania sił przyrody (klęski żywiołowe) i zdeterminowane czynnikiem ludzkim (wypadki) Zdarzenia te, zwane zdarzeniami losowymi, charakteryzują następujące cechy 1 : a) niezależność od woli jednostek nimi dotkniętych - tak więc zdarzenia spowodowanie rozmyślnie przez poszkodowanych nie mogą być uznane za zdarzenia losowe. Tym bardziej nie mogą być uznane za następstwa zdarzeń losowych te szkody, które zostały spowodowane rozmyślnie przez poszkodowanego, w celu uzyskania - a właściwie wyłudzenia - odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowego. Jest to działanie przestępcze, zagrożone stosowanymi karami; b) statystyczna prawidłowość - która pozwala na matematyczne określenie stopnia prawdopodobieństwa zajścia danego rodzaju zdarzenia losowego 2. Zdarzenie to winno być możliwe, nie może zaś być nieuchronne (chyba, że nie jest znany termin, w którym zdarzenie to nastąpi). Określenie prawdopodobieństwa zajścia zdarzenia losowego stanowi podstawę pozwalającą na ustalenie wysokości funduszu potrzebnego na pokrycie jego materialnych następstw.; c) nadzwyczajność - polega ona na tym, że zdarzenia losowe jest dla tego, kogo dotyka zdarzeniem nadzwyczajnym, a nie z góry wiadomą, nieuchronną koniecznością, będącą zwyczajnym następstwem upływu czasu lub zwykłym zużyciem. Tak więc za zdarzenie losowe nie może być uznane normalne zużycie przedmiotu związane z jego zwykłym przeznaczeniem np. zużycie narzędzi na skutek ich stałego stosowania w procesie produkcji. Natomiast ich zniszczenie lub uszkodzenie w wyniku nadzwyczajnego zdarzenia, nie stanowiącego zwykłego toku procesu produkcyjnego, będzie miało charakter losowy i może być objęte ochroną ubezpieczeniową. Realizacja oczywistej konieczności może być wprawdzie również uznana za zdarzenie losowe, ale tylko wówczas, gdy nie jest z góry wiadomy termin jej realizacji (np. śmierć każdej żywej istoty jest zdarzeniem nieuchronnym, z tym jednak, że nie jest znany termin, w którym śmierć ta nastąpi); d) losowość - czyli swojego rodzaju "nieobliczalność zdarzeń", których nie można indywidualnie przewidywać. Dzięki wspomnianej już, statystycznej prawidłowości, z jaką występują zdarzenia losowe, można - w oparciu o długotrwałe obserwacje odpowiednio dużej masy przedmiotów narażonych na określone ryzyko - względnie dokładnie określić zarówno liczbę zdarzeń losowych, które będą stanowiły realizację tego ryzyka w danym czasie, jak i rozmiary spowodowanych przez nie szkód. Zupełnie jednak niemożliwe jest przewidywanie tego, którą z zagrożonych jednostek lub przedmiotów dotknie takie zdarzenie. O ile przewidywane zdarzenia losowe dotyczyć będą dóbr (wartości) rzeczowych (np. utraty towaru, środka transportu), to mówić będziemy o ryzykach rzeczowych. Gdy zagrożone będą natomiast bezpośrednio np. przychód, zysk, prawo do uzyskania procentu od kredytu (lub sama jego spłata), to mówić będziemy o ryzykach finansowych 3. Ryzyko rzeczowe i ryzyko finansowe (wraz z zagrożeniem całości sytuacji majątkowej podmiotu gospodarującego, np. ryzyko odpowiedzialności cywilnej) łączą się natomiast w grupę ryzyk majątkowych. Przedmiotem ochrony udzielanej przez ubezpieczenie są nie same zdarzenia, ale negatywne skutki (straty finansowe), które powodują podlegającym im podmiotom (obiektom). 1 J.Szpunar, Ubezpieczenia gospodarcze, WSE Poznań 1972, skrypt 138, s Termin ryzyko w praktyce ubezpieczeniowej rezerwuje się często dla przypadków kiedy można ustalić w sposób wiarygodny prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zdarzenia. W przypadku braku dostatecznych informacji dla przeprowadzenia podobnych szacunków, mówi się o niepewności. 3 T.T.Kaczmarek, Badania wiarygodność handlowej i finansowej kontrahenta zagranicznego, Biblioteka Biznesu, Warszawa 1992, s.11 i nast.

3 Zatem tylko chronione prawem skutki zdarzeń losowych są ryzykiem (zdarzeniem) ubezpieczeniowym. KASYFIKACJA RYZYKA Uzasadnieniem klasyfikacji ryzyka jest konieczność wyodrębnieniu z masy potencjalnych zagrożeń działalności firmy tych ryzyk, które można następnie poddać ocenie według standardów ubezpieczeniowych. Klasyfikacja jest niezbędna ze względu na konieczność stwierdzenia ubezpieczalności bądź nieubezpieczalności ryzyka. A. możliwość przedstawienia skutków w formie pieniężnej. a) ryzyko finansowe - jego skutki mogą być przedstawione w formie pieniężnej, b) ryzyko niefinansowe - vice versa. B. ilościowy zasięg skutków. a) ryzyko fundamentalne - jego skutki dotykają wiele jednostek, np. powodzie, wojny. b) ryzyko partykularne - obciążające tylko jednostki lub małe grupy ludzi, np. kradzieże, podpalenia. C. jakościowy zasięg skutków: a) ryzyko osobowe- dotyczące dóbr osobistych człowieka, jak życie i zdrowie, b) ryzyko majątkowe - związane z mieniem. D. związek z ogólnie rozumianym postępem: a) ryzyko statyczne- występujące zawsze bez względu na postęp, np. wskutek działania żywiołów, b) ryzyko dynamiczne - kształtowane pod wpływem nowych technologii, mody zmian kulturowych. Odrębnego potraktowania wymaga podział ryzyka, będący dorobkiem teorii ubezpieczeń, na: ryzyko czyste (pure risk) - następstwem realizacji ryzyka czystego jest strata, może być przedmiotem ubezpieczenia, bowiem jest mierzalne i pozostaje poza zasięgiem podmiotu, którego dotyczy. ryzyko spekulatywne (speculative risk)- następstwem realizacji tego ryzyka może być zysk lub strata albo brak straty lub brak zysku (gry hazardowe) nie może być przedmiotem ubezpieczenia. W konsekwencji z całości zarządzania ryzykiem możemy wydzielić te czynności, które będą związane z prowadzeniem polityki ubezpieczeniowej (zarządzaniem ryzykiem czystym). FAKTORY RYZYKA UBEZPIECZENIOWEGO Ryzyko jest pojęciem szerszym, a niebezpieczeństwo i hazard są elementami ryzyka lub jego faktorami wpływającymi na jego wielkość i natężenie. Przez niebezpieczeństwo rozumie się przyczynę lub źródło straty. Hazard oznacza zespół warunków i okoliczności, w których dane niebezpieczeństwo się realizuje. Ujęcie procesowe ryzyka ubezpieczeniowego

4 ZAGROŻENIA /źródło ryzyka/ (hazards) Zwiększają prawdopodobieństwo realizacji NIEBEZPIECZEŃSTWA /zdarzenia losowe/ (perils) są przyczyną STRAT /ekonomiczny efekt ryzyka/ (losses) F.G.Crane, Insurance. Principles and practices, Wiley, New York 1984, s.7. Hazard fizyczny (phisical hazard) zespół warunków zewnętrznych (pozapodmiotowych) lub cech fizycznych, które mają bezpośredni wpływ na szansę realizacji danego ryzyka, a w szczególności wpływają na wzrost obiektywnego prawdopodobieństwa nastąpienia wypadku ubezpieczeniowego (straty). Np. w kontekście ryzyka pożaru do tych okoliczności zaliczymy takie elementy, jak: typ budowli, jej konstrukcję, lokalizację, przeznaczenie, sposób wykorzystania czy stan i rodzaj zabezpieczeń przeciwpożarowych. Hazard moralny (moral hazard) odnosi się do warunków i atrybutów podmiotowych danej osoby (ubezpieczonego) wyrażających się w negatywnych tendencjach jej charakteru czy osobowości. Chodzi głównie o swego rodzaju defekty charakteru, polegające na nieuczciwości, skłonności do defraudacji czy do fraudulentnego zawierania umów ubezpieczenia w celu wyłudzenia odszkodowania. Np. umyślne spowodowanie wypadku ubezpieczeniowego w celu wyłudzenia odszkodowania. Hazard motywacyjny (morale hazard) oznacza subiektywną reakcję ubezpieczonego wywołaną świadomością istnienia ochrony ubezpieczeniowej, polegającą na obniżeniu jego staranności, niedbalstwie lub obojętności wobec określonych zagrożeń (ryzyk). Chodzi zatem nie o pewne wrodzone defekty charakteru jak przy hazardzie moralnym lecz o wtórne postawy motywacyjne, wywołane faktem istnienia ubezpieczenia. Np. ubezpieczony nie dba o to czy dom się podpali czy nie. Warunki prawne hazardu wielkość ryzyka zależy od prawnego ukształtowania obowiązku naprawienia szkody w określonym systemie norm prawnych. O wielkości ryzyka prawnego (legal risk) decydować będzie zarówno normatywna zasada odpowiedzialności (oparta na zasadzie winy czy na zasadzie ryzyka), ale także i inne jej jurydyczne aspekty takie jak: rodzaj i liczba przesłanek odpowiedzialności, ustawowe domniemanie prawne (np. domniemanie winy dłużnika), rozkład ciężaru dowodu i wiele innych. Ryzyko selekcji negatywnej oznacza względne częstsze ubezpieczanie się osób szczególnie zagrożonych zdarzeniem, którego dotyczy ubezpieczenie. Przykładem selekcji negatywnej jest sytuacja, kiedy na życie ubezpieczają się tylko ci, którzy szczególnie schorowani.* Peril Peril is the main cause of the accident. It can be defined as the cause of loss. If a house burns because of a fire, the peril is the fire. If a car is damaged in a collision with car, collision is the peril. Common perils that cause damage to the properties include fire, earthquakes, theft, burglary, windstorm, hail lighting and tornados. Hazard - Any condition that creates or increase the chance of loss is called hazard. Basically, there are four major types of hazards namely 1. Physical hazard A physical situation that increases the chance of loss is called physical hazard. For example, defective construction of bridge is the physical hazard that increase the change of breakdown, defective production of vehicle is also a physical hazard, which increase the chance of accident of the road, defective wiring is the physical hazard that increase the chance of the electric shoo and firing 2. Moral hazard Human is the mist important factor for all activities in the organization. Morality is the essential element for smooth operation of every activity. Moral hazard is the dishonesty or character defects in an individual that increase the frequency of accident and badness. For example, intentionally burning unsold goods that are insured, inflating the amount of a claim, submitting a fraudulent claim etc. Moral hazard is present in all forms of insurance. It is difficult to control. The insurance try to control moral hazard by various policy and provisions regarding insurance. Careful underwriting of applicants for insurance cal also controls the frequency of moral hazard. Moral hazard increases the unfair claims and payments. So it is harmful for insurance business. Because of moral hazard, premiums are higher for everyone. 3. Morale Hazard In general, moral and morale seem to be same in meeting actually, moral hazard refers to dishonesty and fraudulence. Whereas, the moral hazard refers to carelessness and indifference to a loss by accident. Morale hazard is carelessness of indifference to a loss because of the existence of

5 insurance. Generally, some insured care careless to a loss because they have insurance. For example morale hazard includes the leaving a door unlocked that allows a burglar to enter in the insured warehouse, driving the insured car carelessly etc. 4. Legal Hazard Legal hazard refers to characteristics of the legal environment or legal system that increase the frequency of losses. The chance of legal hazard increase, when there are loopholes or weakness in the procedure or regulatory system of the insurance company. PODSTAWOWE FUNKCJE UBEZPIECZEŃ: 1. ochrony ubezpieczeniowej - ochrona przed skutkami niepomyślnych zdarzeń, zamyka się w dwóch aspektach, z których: a) pierwszy związany jest z tworzeniem warunków do realnego oferowania gwarancji finansowego pokrycia skutków przyjętych do ubezpieczenia ryzyk, b) drugi związany jest z ewentualną konkretną realizacją przyjętego przez zakład ubezpieczeń zobowiązania finansowego 2. kompensacyjna - wyrównywanie strat, uniknięcie ujemnych finansowych następstw szkody, 3. stymulacyjna - reprezentowana przez zespół środków, jakie stosuje firma ubezpieczeniowa w celu polepszenia ryzyka, czyli zmniejszenia stopnia zagrożenia ubezpieczonego podmiotu, 4. kontrolna - związana z kontrolowaniem bezpieczeństwa, jakie ubezpieczający zapewnia ubezpieczonemu mieniu, 5. inne (prewencyjna, redystrybucyjna, itp. ). ZASADY UBEZPIECZEŃ GOSPODARCZYCH: 1. zasada realności ochrony ubezpieczeniowej - gwarancje ekonomiczne i prawne urzeczywistniające prawo ubezpieczającego do odszkodowania za szkody losowe. 2. zasada pełności ochrony ubezpieczeniowej - ubezpieczenia powinny w pełni pokrywać szkody powstałe w wyniku zdarzeń losowych, 3. zasada powszechności ochrony ubezpieczeniowej - ubezpieczenia powinny każdej zainteresowanej jednostce zapewnić możliwość korzystania z tego urządzenia w miarę potrzeb, a więc w odniesieniu do interesujących ją przedmiotów i realnie zagrażających ryzyk.