Sławomir Mrożek. Pieszo

Transkrypt

1 Sławomir Mrożek Pieszo

2 Służyć za zwierciadło naturze, pokazywać cnocie własne jej rysy, złości żywy jej obraz, a światu i duchowi wieku postać ich i piętno. William Shakespeare Superiusz Czy pamiętasz, kiedy wyszliśmy z domu? Premiera: 12 IV 2003 BANK BPH A BANK PBK~ Sponsor Starego Teatru Najbliższa premiera: Adam Geist Dea Loher Dyrektor Naczelny Ryszard Skrzypczak Dyrektor Artystyczny Mikołaj Grabowski Krytyk Tadeusz Nyczek Pani Przed miesiącem. Superiusz W którym stuleciu? Mam wrażenie, że uciekamy od wieków. Pani Zaczęliśmy uciekać jesienią. Superiusz Którą jesienią? Zresztą to nieważne. Wśzystkie jesienie minęły, pod tym względem ostatnia nie różni się od pierwszej. Ale gdzie uciekamy? Skąd i dokąd? Z zachodu na wschód i ze wschodu na zachód. A więc kierunki unicestwiają się nawzajem. N a wet nasza ucieczka jest złudzeniem. akl I, scena 7, Pieszo Sławomir Mrożek

3 O Pieszo: Małgorzata Sugiera W Pieszo scena przedslawia niebosklon, horyzonl i pole. Jesl rok Gdzieś niedaleko przebiega linia prze uwaj ącego s i ę na zachód fronlu. Id ą wojska, rozrywają się pociski. l ecą oslalnie wojenne samoloty. Krótkie scenki pierwszego aktu jak w faktomontażu prezentują parami kol ejne postacie, klóre za c l1\\~l ę przypadkowo spotkają się na tym samym zagubionym w szczerym polu kolejowym przystanku. Nadchodzą z różnyc h slron i różnych sfer życia, lworząc jakby minialurowy model polski ego spoleczeńslwa, cho ć żadna z nich nie traci własnych indywidualnych rysów, wyraźnych zwłaszcza w zróżnicowaniu j ęzyk a. Lecz począt kowy realizm stopn iowo jakby wycieka z ak~ji w miarę jej rozwoju, aż w epilogu wyrodnieje w grolcskq komunistycznej demagogii i operetkowość slroju Kleopatry. Oczekiwany po i ąg zaczyna symbo lizować albo g rozę odchodzącej wojny i masowych deportacji, albo nadchodzące nowe życie, a wypily alkohol i dźwięki skrzypiec lajemniczego Grajka zmieniają przypadkowe spolkanie w n arodową psychodram ę. W finale drugiego aktu da s i ę lylko s ł ys z eć slu kol przejeżdżającego, niewidzialnego równi eż dla widzów pociąg11, co nie zabierze nikogo z cze k aj ących. Pozoslawi wojennych rozbilków ich własnemu lo SO \\~, niedbale rzuconych na piasek wielką falą historii. W wydanym w 1980 roku Pieszo M r oże k przekornie sla \\~ a l przed oczyma czytelników, próbujących zerwać z dolychczasowym życiem i marzących o szczęś liwej przyszłośc i, podobny momenl koń ca i począlku zarazem, kiedy hisloria - zwykle abslrakcyj na i daleka - w dolykalny sposób określa i delerminuje doświadczenie k ażdego cz łowi e ka. Czy szu kał lylko analogi i, czy leż wracał w jakimś morałi-

4 , stycznym memento do narodzin lego systemu władzy, którego ofiary do tej pory pokazywał, trudno na podstawie samej lektury przesądzi ć. (...) Z dzisiejszej perspektywy wydaje się, ż e Mrożek posłuży ł się mat e ri a ł e m najnowszej historii jedynie po lo, by zbudować \\~ar ygo dny - jak powiedzieliby antropolodzy - rites de passage, rytuał przejścia granicy dzielącej dwa światy. Taki prze c i eż sens ma zakończenie wojny i pocz ą t e k pokoju dla dwóch głównyc h postaci: Superiusza i Syna. (...) Nie, Mrożek nie pisze sztuki historycznej, c ho ć dostatecznie mocno osadza al\cję w realiach, mimo symboli, czytelnych odwołań do narodowej ikonografii, literatury i mitologii. (...)Pieszo potrafi jedynie udowodni ć, że Mrożek starał się jal\ najlepiej nie zrozumieć narodzin PRL-u. Dlatego słuszniej pm,~edzieć, że lo zakamuflowana sztuka autobiograficzna, próba rekonstrukcji lego podstawowego doświadczenia, jakie prz esądziło o kształ c i e przyszlego życia samego dramatopisarza. Nie bez przyczyny postać syna ma dokładni e tyle samo lat, co Sławomir Mrożek w chwili zakoń cze nia II wojny światowej i po czątku nowej państwowośc i. Takż e on nal eżał do lego pokolenia, które w jed nym z Matych listów nazywa - wbrew przyjętym zwyczajom - dzi ećm i wojny'', bo świadom i e poznali alternatywę, j a k ą dla wojny stwarza pokój. Dla nas - dodaje - wojna nie byla rozczarowaniem, ponieważ zaslala nas dzi eć mi[..]. Dla nas po cząte k nowego świata historycznego i obiektywnego zbiegł się z po cząt ki em naszego św iata biologicznego. [...] Dlatego w świa t powojenny rzu c ili ś m y się z taką e n e rg ią i z lak ą naiwnoś c i ą". Tę samą zbieżność prz e łomowego momentu w rozwoju biologicznym i historycz nym odnajdujemy w Pieszo. Nowa jako ść dorosło śc i i nowo ść powojennego świata stapiają się w jedno, co pozwala Mrożkowi podszyć autobiografię histori ą i na odwrót. (..) Trzy wymiary i st ni ej ą więc równo cześ ni e w Pieszo: autobiograficzny, historyczny i historiozoficzny. Dopiero rozpoznanie tego pomaga zrozumi eć, czym różni się strategia autora w tym dramacie od poprzednich. Do lej pory Mrożek konstruował w miarę przejrzyste mod ele historycznych i społecznych przemian, wykorzystując takie poręc zn e od-

5 (}.J.~~ pL.. '~ kuv"1,/<.- b..,. < pó.../ ~!lv~.f,....,t.. ', va-v l<u '..>L.- ' pm,~ e dniki jak trz)1)0koleniowa rodzina w Tangu czy moda ubraniowa w Kmiccu, a jawna d e mon s tra.c)j no ść i logicz na. precyzja mechanizmu kol ejnych etapów s ta n owił a wystarczaj ący dowód ich prawdziwo śc i. W dodatku autor umi ej ę t nie wykorzystywal przyzwyczajenia widzów do pewnych schematów rozwoju rlram a.tycznej akcj i, by tym zaakceptowanym prawdopodobi eńs tw e m wzmocni ć s il ę swo ich argumentów. W Pieszo postąp ił inaczej, by ć moż e ni e bez ins pi ra~ji rys uj ący mi s i ę wówczas coraz wyraźniej tendencj a mi w europej ski ej sz tu ce. która zniszczywszy dawne konwencje za c z ę ł a szu k ać nowej plaszczyzny porozumienia z odbiorcami i r ę kojmi prawdopodobier1slwa artystycznych działań we wspólnocie takich fundamentalnych ludzkich doś,~adcz e ń, j ak narodziny, ś mi e rć czy ból. 1 a podobnej zasadzie prawda biografii autora, przeds tawiona zarazem j ako biografia pokolenia, gwarantuje w Pieszo s lu s zno ś6 historiozofi cznej wizji. Jako dodatkowe zabez pieczenia funk ~jonuj ą intertekstu alne i ikonografi czne odwolania. Na tyle swojski e, by skuleczni.e zrównoważyć sz tu cznoś ć konstrukcji akcji i postaci, a zarazem wzmocnić j ej wieloznacznoś ć. Pieszo zatem Lo ty l e ż sceniczna s powiedź dzie c i ęc ia wieku ", co skrócony wykład filozofii. dziejów." Ma ł gorza t a Sugiera Dramaturgia Sławomira Mrożka U niversilas, Kraków J 996

6 O Pieszo: Halina Stephan J ' "' ' ' \ Z perspektywy wcześniejszej twórczości Mrożka, prześmiewcy romantycznej tradycji, wydaje się dość niezwykle, że jedna z najlepszych sztuk okresu emigracyjnego wskrzesza wzorzec symbolicznej dramaturgii romantycznej uwiecznionej w Weselu Wyspiańskiego i daje podobny efekt syntezy kulturowej tradycji. Mrożek dość nieoczekiwanie nawiązuje do lego nurtu. 'I\vorzy współczesny ekwiwalent narodowego dramatu. Jest on może mniej barwny i mniej wzniosły niż dramat Wyspiańskiego, ale równie przekonywający, ironiczny i wzruszający w swoim końcowym przesłaniu. Bez odcienia parodii, który dominował we wcześniejszych sztu kach, łączy elementy kultury popularnej i wysokjej i daje sugestywną syntezę narodowego doświadczenia. (...) Podobnie jak Wyspiaóski w Weselu, Mrożek w Pieszo wybrał moment wielkich oczekiwań i połąc,zył realizm szczegółów z rozbudowanym symbolizmem. Swiętowanie odbywa s i ę na opuszczonej stacji kolejowej, pośród wojennych zniszczer'i. Ogień i wódka wyzwalają nadzieję, które, jak u Wyspiańskiego, spełzną w końcu na niczym. Tak samo jak w Weselu, nazwy osób wskazują na ich role spo ł eczne. Reprezentują one właściwości swojej klasy; ich poglądy i system wartości są charakterystyczne dla specyficznych grup spo ł ecznych. Rozległy aparat symboli i oprawa muzyczna nadaje sztuce Mrożka walory narodowego dramatu. Warstwie s łown ej towarzyszy jak w Weselu, dokładnie zapisana partytura dźwięków, która łączy odgłosy wojny, popularne pieśni, muzykę skrzypiec i harmonii, i tak podkreśla realność wojny, a zarazem przywołuje stereotypy kultury popularnej. Podobnie jak w Weselu, Pieszo ma swój zestaw zjaw. Zabity żołnierz z twarzą we krwi powraca jako Grajek-po-

7 JJ ;).,0->"... 1 I :z ~pr, Vt "'"'"'c.,,, f,....j s!..j /,, ""'4 słaniec śm i erci i melodią Międzynarodówki akompaniuje Superiuszowi. Pociąg-widmo przetacza s i ę przez staqjq przy dźwi ę kach żydowskiej piosenki Miasteczko Bełz, która przypomina o żydowskich transportach do obozów zagłady. S ł y c hać turkot przejeżdżających c zołgów, krzyk torturowanego cz łowi eka, a w epi logu pojawia się duch Superiusza w towarzystwie Kleopatry. (...) Obses)jny autentyzm sztuki w połączeniu z wyszukaną styliz acją nadaje jej charakter misterium narodowego. Sytuacja historyczno-polityczna staje si ę paradygmatem zbiorowego doświadczenia ; ukazuje strukturę przedwojennego spoleczeń:lwa i jednocześnie jego obraz powojenny. Kształt przyszłyc h doś\\~adczcń rysuje si ę wyraźnie poprzez pryzmat teraźniejszości - przyszłość to nie kończąca się wędrówka pieszo w cudzych butach. Spe łni się proroctwo Superiusza-Witkacego: przyszłość b ę dzi e należała do przeciętnych - do sfrustrowanego nauczyciela, który pragnie osiągnąć znaczącą pozycję, do prowincjonalnego ch ł opca, wychowanego w tradycji posluszer1stwa i ulegfoś c i, do nie narodzonego jeszcze dziecka chlopskiej dziewczyny, wojennego b ę karta o niewiadomym pochodzeniu. Ostateczn e przesianie ma charakter moralny. Mrożek kończy sztukę słowami Ojca, który w obl iczu załamujących się tradycji próbuje uczyć Syna lego, co w życiu najważniejsze. W swojej naiwnej prostocie twierdzi, że człowiek ma być uczciwy i tyle". Uczciwy ponad w:z elką wątpliwo ść. Syn wydaje się rozumi eć te słowa i podąża za Ojcem w niewiadomą przysz ł ość. Na spotkanie własnego losu wyrusza w przedwojennych ojcowskich butach. Halina Stephan Mrożek Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996

8 O Pieszo: Jan Błoński "/" ev'-" /. J/~..--7 Mrożkowy pokaz dramaturgii epickiej jest (...) doprawdy wzorcowy. Losy postaci toczą się w zupełnej od siebie niezależności. I zapewne nawet nie zachowają one żywej pamięci o swoich przypadkowych partnerach, kiedy przejdzie front i odnajdą się w zupełnie nowych konsl e la~jac h. Tymczasem jednak łączy je - prócz Superiusza, ale o tym nie wiemy - nadzieja na przeżycie i w tym zakresie gotowe są ostrożnie współpracować. Ale tylko w tym - i do czas u... (...) Ep i ckość przejawia się t eż w równym dystansie pisarza do postaci. Nikt tu nie jest bohaterem", nie nabywa mocy sprawczej, nic zaczyna dramatycznie działać, wpływać na partnerów. Tyle że w przypadku Syna - i w jaki ej ś, znacznie skromniejszej mierze Ojca - miało miejsce wewnętrzne samouświadomienie, połączone z podjęciem decyzji: decyzji o uczciwości. Ale ta decyzja nie przekłada s i ę na działanie, przeciwnie, odwodzi od działania... Obaj bowiem czują, że coś jest w tych nowych czasach nie Lak... i pół odruchowo um acniają się w swej - na poły biernej - uczciwej skromności. (...) Wszystkie postacie Pieszo przeżywają przejście frontu, którego się Lak l ęka ły. Prócz tej, która nie chcia ła go przeżyć. Superi usz popełnia samobójstwo. A dlaczego ~ Bo jest całkiem pewny, że w spo ł eczeńs twi e, które powstanie po zmianie frontu (i domyślnie - reżimu!), nie będzie dla niego miejsca. JaJ<0 cz łowi e k i artysta nic Lam nie będzie miaj do roboty. Polska publiczność rozpozna ł atwo w Superiu szu - Sta nisława Ignacego Witkiewicza. Witkacy zaj<0sztował komunizmu w roku. A we wrześniu 1939 wolał się zabić niż cie rpi eć w Sm\~etach, czyli w świecie pozba-

9 I ~ ". //,-. I (I I I I ' I,'.-I /' I ( I j I~ I f \.. ~~ ~ I

10 (. (J. e. Yl. c " wionym - jak sądził - sztuki i jakiejkolwiek w ogóle odmiennoś c i, oryginalnoś c i, ni e zwykłości. AJ e Mrożek napisał Pieszo dla Polaków, którzy już dobrze komunizm znali i c hociaż go na ogół nie lubili, spolecznofitozofi czn e uzasadnienie samobójstwa Superiusza skłonni byliby uznać za ni e zrozumiał e czy przesadn e, wydumane... Nasilił wi ęc dziwaczn e, patologiczne rysy Superiusza, zwłasz cza zaś j ego nieprawdopodobny egotyzm. Superiusz ni e moż e ścierpieć małego skaleczenia. ale sam się potrafi zarżnąć. Stawia czo ło poru cznikowi"' Zielińskiemu, ale gotów dla błahostki zadręczyć towarzyszk ę życ ia... A więc ostat ec zną przyczyną samobójstwa Su peri u sza j est jego dziwacznoś ć, osobliwość. A teraz nad esz ł y prz ec ie ż czasy ludzi zwykłych, prze c iętnyc h... W koń c u wi ęc wszystkie postacie- prócz j ednej - unik11 ę ły losu, który zdawał im się zgotowany. \ n_awel tajedna nie zginęla od obcej kuli, ale z r ę ki własn ej. Zycia pozba\\~ł się najodważniejszy. (...) Akcja Pieszo - jak najbanalniejsza... AJ<l pierwszy pokazuj e, jak ( ca łki e m sobie nie znane) postacie zdążaj ą na stację kol ejową. Li czą zapewne, ż e jakieś po c iągi j eszcze kursują... Stacja okaż e się opuszczo na, ale droga - pouczaj ąca. Zwłasz cza dla kitkunasloł e lni ego Syna: zobaczy, co to broń i amunicja, rozpozna trupa, pomarzy z Oj cem, jak to po woj n ie b ę dzi e lad nie, spotka wreszcie l!zbrojonych bandytów, którzy by c h ę tni e zapolowali na Z.vdów... Ot, zwykła wojenna edukacja. (...) Na stacji nie ma już nikogo, zbliża się noc. Po lylu strachach - jaka ulga! Czy można by powi e dzie ć, ż e na tej stacji (pod ejrzewam, że nazywała się ona Biadol iny, co zaiste... nomen omen!) - ż e wi ęc na lej stacji zebrała się Polska właśni e"~ Moż e nie ca ła Polska, na pewno nie wi eczna Polska, Polska Wyspiański ego. Raczej Laka, którą mógł w 1944-J 91~5 roku zobaczy ć c hłopiec z głębokiej prowincji... Bo Lo już Polska bez dziedzi ców i bez kapitalistów, ba, bez ca łej klasy ś r e dni ej! 'I'yc h, którzy coś mieli" i coś mogli, zdmuchnęli najpierw Niemcy, polem Rosjani e. Dyszeli j eszcze pośr e dni cy, ale bardziej podobni do Baby aniż e -

11 8. pt ' j,.,j,.-!li"'.jt t.,..j "?"w ~f..j ' ' ~- 0">"1.f~'l ~ li do Braci Jablkowskich... I nawet robotni cy zdawali się jakoś nieobecni. Klo pozoslal ~ Chlopi i tro c h ę ćwi e r ć -, pół- i pelnej inteligencji. Tuki jest w każdym razie spoleczny podzial w Pieszo: na ciemnych., mniej ciemnych. rzekomo luh prawdzi,,~ e rozumnych. Zadnej z tych.,kjas" nie szczędzi Mrożek okrutnych przytyków. Pami ę ta j ednak - i ma słuszność - ż e po tysi ęc znych wstrząsac h, grabieżach, kaźniach i deportacjach... polskie społeczer'lstwo s trac iło wszelkie tradyc)jne uporządkowani e. Zmi e niło s i ę - w ul ewie kataklizmów - w kasz ę czy miaz gę, w której ocajalo to tylko, co c złowi e k nosił ze sobą, czyli - wykszlalce nie. Mrożkowa opozyqja chama i m ędrka zrodzi la s i ę -jaj< m yś l ę - z przyglądani a się Polsce woj ennej i b ez po ś r e dnio powojenn ej. Czyli lej właśni e, w której się wychowa!... która go ulepi la, ukształtowała. To ona takż e z e brał a się na stacji w Biadol i nach. l nic już nie potrafi, chce tylko prz e trwa ć. Mi ę dzy tymi ludźmi nie ma porozumienia. ba, żadn ego sensownego kontaktu. (.) Pieszo - na swój MrożkO\\')' sposób - mówi niemalo o rozpadzie (d ezintegracji) polskiego spoleczcr'lstwa. Jego szczylem czy raczej dnem były wlaśni e mi es iące od upadku powstania warszawski ego do koń ca wojny. (...) Mrożek zawsze - od po c z ąt ków twór czoś c i - wys zydza! skłonność do moralnego neg liżu i uwalniania nami ę tności, do przekraczania granic i l e k ce waże nia powśc i ągó w, które wpajaja nam przez wi eki lradyqja. I n ie raz wskazywal, ż e la wla.5ni e kłonnoś ć tkwi gdzieś u spodu awangardowych tendencji. j e ż e li nic calej wspól czesnej cywiliza Qji. Nie obnażał s i ę ani nawet rozbi era ł, raczej ubi e rał, staranni e zapinał pod szyję, unika! slów grubych i bezwstydnych wiwisekcji. Owszem, wyszydza! hipokr y zj ę. Ale nie sądzi!, ż e folg uj ąc sobie można zbudować dobre społeczeństwo... albo dobrą sztukę. Byl raczej po stronie wysilku niż improwizacji. Panowania, nic zaś ust ę powania nami ę tnościom. Przestrzegania regul niż wyzwalania się z tradycji... Tak ujawnia się w Pieszo Mrożkowy konserwatyzm. Ten prz eś mi e wca i awangardysta ma (podobni e jak Ion esco) wi ę ksz e zaufanie do prz es zloś c i niż do przyszłoś c i, do nor-

12 ro...,..,... my niż do sponlaniczności, do lradycji niż do nowinkarslwa. Trady({ja ma przynajmniej lę zalelę, ż e j es t. Można uczciwi e powiedzieć, że s i ę ki e d yś sprawdził a. Taka poslawa nie szuka koni ecznie metafizycz nych (religijnyc h) uz asadni eń. Nie przeszkadza też Mrożkowi d e m as kować z okrutną przyj e mno śc i ą o błud y. Tak właśnie w epizodzie z Ojcem. Ojciec potępia miłość (w dom yś l e wo ln ą"), ponieważ j ej w życiowym trudzie nie zazn ał. Ale w alkoholowym wyzwol en iu " zagląda Babie pod spód ni cę! Syn musi teraz rozstrzygnąć, czy pos ląp i ć j ak Cham, albo jak Sem i Jafet" Usza nować autorytet czy t eż go obalić~ (.) Nigdy chyba Mrożek nie prawił tak jasno m ora łów. Ale są one lulaj Lak skromne i dobrze zaświadczone, że możn a j e prz.)jąć L.vłko z pokor ą. A poza tym, czy w I 945 roku przec i ę tny Polak mi a ł inn ą drogę przed so b ą niż c i e rpliwą s kromn ą, lradycyj n ą Cz łowi e k ma być. uczc iwy i tyle". A co j est uczciwe, pou cza tradycja. unaocznia dotkni ęc i e r ę ki Ojca. Tak postępując, nikogo przynajmniej cz łowi e k świ a domie nie zhańbi, nie ograbi, nie rozdepcze. A że s i ę pudła i wyli" nie dorobi~ Trudno. WiQC j est w Lej sceni cz nej opowieści morał. Tyle że skromny i nie bardzo wiadomo, na jakich przesłankach oparty. Może po prostu na moralnej tradycj i ludzko śc i ~ Tradycji wziętej,.od śro dka". pozbawionej wielkich ambi cji i szalonych uroje1w S lację w Biadolinach Ojciec i Syn opuszczają bez zjudze11 i bez nadziei. Ale Le ż bez krwi na r ę kac h, kł am stwa na ustach i cudzego dobra w ki eszeni. Pieszo j est w istocie majstersztykiem dramaturgii epickiej. Co Mrożek pok a z a ł, j e ż e li nie - ledwie dostrzegalny - ruch s poł ecz n yc h drobin ~ Ale le molekuły tak s i ę sprytnie przemi eśc ił y. że pok aza ł y nam polskie społeczeństwo u progu Polski Ludowej! Pieszo Low istocie anty-popiól i diament. Ten Popiól - pi sa ł w 1983 roku Mrożek -.,najpierw jako ks i ąż k a, polem jako film wszedł w mój organizm psychoumys łowy, zjednoczył się z nim, zapad ł w moj ą podświadomo ść. Tak samo. j ak u milionów już chyba Polaków". Islotnie, bardzo to by ł a zręczna lileracko miszkul ęcja, ukr ęco na ze współczesnej!iloś c i, obłudnej tro c h ę troski i artystowskiego oportunizmu! Oparł zaś j ą Andrzejewski na za-

13 6,,. 9 /..,ft. f o.. i < - ~," '~- (' 1 I -I - L.- - 1(), łożeniu, że w 1945 roku Polska była zniszczona i wypalona. Takż e ideologicz nie i moralnie (...) składała si ę lylko z durniów, oszuslów, morderców, zdegenerowanych inle łi genlów (...)oraz ze sz ła c h e lnyc h i mądryc h komunislów, czyli prz e dslawi c icłi i nosicieli Nowego. W lle (...)olumaniona młodzi eż ", jak Maciek C h e łmi c ki i jego koledzy, klórzy ca ł kiem niepolrzebnie" uciekali przed ludową władzą, jakby nie byli obj ęc i (...) planem likwidacj i wszystki ego, co było i mogło być Polską ni e zależn ą "' W lle takż e zd rowy lud ". Ach, Len lud Pana Andrzeje \1' skiego...»las szlandarów. Pod ich cze rwi e nią mil czący, skupiony lłum. (...) Slojącjeden przy drugim, ciasno slłoczeni ramię przy ramieniu, skupieni i mil c z ący, nie różnili s i ę od siebie wiekiem, wzroslem, ubraniem. Byli j e dn ą, zwarlą i ogromną masą«" Nic bardziej znamiennego niż komenlarz Mrożka: Ja jednak daj ę słowo honoru, ż e mój slryj Andrzej, monler od Lelefonów, różnił się od slr;,ja Kazka, parobka ze wsi Porąbka Uszewska, ten zaś był różny od stł'jja Jana,»fizycznego«, czyli od noszenia paczek na kolei. Nigdy ich jakoś ni e pom y lił e m, moż e dla lego, że nie wydawali mi się» mas ą«" Pieszo pokazuje ludzi, nie masę ". Nie mówi o ś wi e lłan cj przyszłości, o,.»ś wiatowej walce o lepszy i sprawiedliwszy porząd e k «". Mówi o lu dziach, klórzy na oślep sz ukaj ą swej drogi, mniej czy bardziej uczciwie... albo nieuczciwie. I dlalego mówi prawd ę. 1 1 e li O (A Jan Błońsk i Wszvstkie sztuki Stawomira Mrożka Wydawniclwo Lilerackic, Kraków 1995

14 Syn Ale ja bym chciał wiedzieć. Ojciec Co wiedzieć? f-----~' zl Syn Wszystko. ~"'"-t-l """"~. 1~. ~ r j-... "'w" '(. ~ Ojciec To nie takie proste. Złapiesz z jednego końca- drugi ucieka. Złapiesz z drugiego -z pierwszym nie dasz rady. Ze wszystkim tak jest w życiu. Syn To co robić, tato? Ojciec Trzeba brać od środka. t,, ł"'l..'1 /. Syn To znaczy jak? Ojciec Człowiek ma być uczciwy i tyle. Rozumiesz? Akt Il, scena 5, Pieszo S ł awomir Mroż e k

15 Sponsorzy Starego Teatru BANK BPH & BANK PBK A Mecenasi Starego Teatru... I r Spo ł eczny Komitet Odnowy Zabytków Kr.ikowa Patroni medialni Starego Teatru wprost Autoryzowany Dealer Nissan Polska

16 Stary Tea1r im. Heleny Modrzejewskiej ul. Jag i e llo ń s k a Kraków Sekretariat te l , fax sekretariat@stary-teatr.pl Du ża Scen.a i Nowa Scena ul. Jag i e ll o ń s k a l, kasa biletowa - ul. Ja g i e ll o ń s k a I tel Ze zb1orow.l?iału Dokumenta':.:. 7.G ZASP Scena Kameralna ul. S ta row i śln a 2 1, kasa biletowa - ul. S t a row i ś ln a 2 1 te l OO Kasy biletowe prowadzą sprzeda ż : - od wtorku do soboty I i 1 r tj - 19 x> oraz 2 godziny przed przedstawieniem - prt:ed s przed aż rozpoczyna s i ę 5 dni przed przedstawieniem - reze rw acj ę prt:yjmuje s i ę od dnia og ł osze nia repertuaru Sprz eda ż biletów przez internet na wszystkie sceny: Biuro Ob s ług i Widzów, pl. Szczepmiski I rezerwacj a biletów indywidualn ych i grupowych, info rmacja o repertuarze, zawieranie umów abonamentowych czynne: od pon i e d z i a ł k u do p i ą tku 9ix 1 - J 7 00 sobota 9m - I 3 xi tel fax e-mai l: bi Muzeum Starego Teatru ul. Jagiello r1 ska I I pl. Szczepa ń sk i czynne: od wtorku do soboty > oraz na god z inę przed i w czasie przedstawienia w godzinac h pracy Biura Obs łu g i Widzów po telefonicznym umówieniu centrala te l W progrnmic wy kor1y... wno projekly..,ccn ogrnlii i ko..,tiurnów JcrL.cgo Kalin y. Redakcja programu: El:;bieta Bi1ic =:;ycka Opracowanie grafic:;ne: Lech Pr:yby/ski Opr"co 11 anie kom1wtermre: Ptotr K<dt1d;jej

17 I

18 UNIAIEATRówEuROPY załofony w rol.u ezon 171. DYREKTOR ARTYSTYCZNY MIKOŁAJ GRABOWSKI Sławomir Mrożek OBSADA Ojciec Syn Superiusz Pani Nauczyciel Porucznik Zieliński Drab Baba Dziewczyna Grajek Kleopatra-Bajadera Postać siedząca Jerzy Trela l\1ichał Czachor (PWST) Krzysztof Globisz Aldona Grochal Andrzej Hudziak Artur Dziurman Leszek Piskorz Anna Dymna Ewa Kaim Anna Radwan-Gancarczyk Beata Malczewska Ryszard Ostromęcki (gościnnie)

19 REŻY S ERIA Kazimierz Kutz Jerzy Kalina MUZYKA Jan Kanty Pawluśkiewicz REŻYSERIA WlATŁA Cl-IOH.EOGFlAFLA Tomasz Wert Wioletta Maciejewska Muzyka w wykonaniu zespołu instrumentalnego pod kierunkiem Haliny Jarczyk Asystenci reżysera: Zbigniew Kaleta, Ewa Ziencikiewicz rwnn PwsrJ, Mickat Borczuclz (WRD PWSTJ, Piotr Ratąjczak (WRD PWSTJ Przedstawienie zrealizowano dzi ę ki finansowej pomocy BANK BPH A BANK PBK A oraz przy współpracy: Polskiej Agencji Prasowej SA w Warszawie S ł awomira Pultyna i Jerzego Hadosa, autorów.,rodzinnego zdjęcia Polaków z Ojcem Świ9tym" - Licencja na wystawianie utworu została wydana przez Stowarzyszenie Autorów ZAiKS!!! W CZASIE PRZEDSTAWIEŃ NIE WOLNO FOTOGRAFOWAĆ, FILMOWAĆ ANI DOKONYWAĆ NAGRAŃ DŹWIĘKOWYCH!!! Dyrektor naczelny Ryszard Skrzypczak Krytyk Tadeusz Nyczek Kierownik muzyczny Mieczysław Mejza inspiljenr s~fler św icało dtwięk realizator nagrania kierownik produkcji, brygadzista sceny charakteryzacja kostiumy: pracownia krawiecka damska pracownia krawiecka mę.'lka dekoracje: pracownia buta/orska pracownia malarska pracownia stolarska pracownia ślusarska pracownia tapicerska kierownicnvo reclmictne koordynacja pracy artystycv1ej Zbigniew Kaleta Joanna Monkiewicz Marek Kos Andrzej Kacv11arczyk Andrzej Kacv11arczyk (Swdio Nagrwi Starego Temru) Bronisław Nawrot Teresa Niedrygas Halina Dra/ws F1yde1yk Kalkus Jerzy Cieślicki Malgorza/a Talaga Wiesław Wróbel Leszek Bubak Jan Regulski Andrzej Starzyk. Tadeusz Kulawski Małgorzata Tusiewicz, Urszula Wa ć!!! PREMIERA NA DUŻEJ SCENIE 'DNIA 12 KWIETNIA 2003 ROKU!!'

20 N!! 136 Sezon 2002/2003 P r e m e r a 12 kwietnia 2003 r.,,dziady Lo ulwór Lrakluj ący o problemie,ja, kosmos i s p o ł ecze ń s lw o", czy t eż ja, s p o ł ecze ń s two i kosmos. W poj ęc iu kosmosu" mi eśc i s i ę w ł aśc i \\rje wszystko, takż e Bóg", życ i e"; j est tu równi e ż i odbicie drogi cz ł o wi e k a do do s k o n ał ośc i. Droga ta j est p e łn a kl ęs k. Kl ęs ka osobista- temat IV c z ęśc i Dziadów - wyzwala w czł o wi e ku, który w utworze nazywa s i ę Gustaw, w o l ę, c h ęć czy marzenie s p e łni e ni a s i ę w s poł ec z e ń s twi e, to znaczy: s p e łni e ni a s i ę przez id eę w innych ludziach. Wyd ą j e mi s i ę, że k ażd a c h ęć zreali zowania s i ę w s poł ecze lls lwi e nie moż e wy pł ywać z niczego innego. Człowi e k nadal marzy o spójni, która nie mo że za i s tni eć. Tym sposobem wylwarza nowy DZIADY KONRAD SWINARSKI: ukł ad prag ni e ń, d ąże ń i wartośc i. Prowadzi to w k o ń c u do Lego, że i Konrad i my realizujemy różne idee w s p o ł ec z e r't s lwi e. Proces przemiany rea liza~ji idei osobistej w i d eę s poł eczn ą, ukazany przez Mickiewicza, ma chclrakler un iwersalny. Dlatego j est on waż ny i o bowi ąz uj ący i d z i ś. Gdy c złowiek nie ma mo ż liwośc i p e łn ej realizacji w swoim konkretnym życ iu, wówczas sama idea nabiera dla niego wszec hpo tę żn ej wa rtośc i. W z"rjąz ku z Lym idea zawł a dni ęc i a id eą, a nie id ea z awł adni ęc i a rz eczą czy pi e ni ę dzmi, jest w dalszym c iągu w naszym narodzie żywa. Nie wiem czy to dobrze, czy ź l e, ale Lak j esl. (...) Bóg w Dziadach j est i s l o lą ni e do o kr eś lon ą. Nie wiadomo do ko ń ca, czy j est to: proces, rzecz, człowiek, czy idea. Sam proces dochodzenia do Lego id ea ł u j est Lym, co n ajważni ej s z e, co wyznacza nas z ą, lud z k ą d rogę do do s kona ł o śc i. Doskonalenie cz łowi e k a zawiera s i ę w samym procesie, a nie w p ł as ko pojmowanym ideale. Zatem proces moż na lu uważać za id eę. (...) Id eą Dziadów j est sprawa doskonalenia, której cel ostateczny polega w koócu na prz e zwyc i ę ż a niu przez c złowi e ka wszelkich ziemski ch ograniczeó. Mickiewicz byt czł owi e ki em, który wyc i ągnął ostateczne konsekwencj e ze swojego ludzkiego losu. Dokon a ł Lego, czego mtjczęśc i ej nie robimy już dzisiaj, dlatego, że perspektywa posiadania okreś l o nyc h dóbr materialnych prz es ł a ni a nam, wyklucza bąd ź pomniej sza bardziej istotne nasze cele. Rzadko odwołuj e my s i ę do podstawowych, ludzkich wartośc i, bo wyroś l i ś my w klamsl11rje, w s poł eczn ej o błud z i e, przeniesionej z czasów okupacji, h andlował o s i ę po to, by wal c zyć o Ojczyzn ę. Kłam s two zacz ę ło Lak nas drążyć, ż e U\\rjer zy li ś m y, iż na nim Lylko zbudowanaj esl nasza egzystencj a. Z aczę li ś my kłami ąc handl ować i handluj 4c kii:uua6. P rze:> Li:lii~ 1ny :;il( uj wolywa6 c.lo pud slawowych poj ęć etyki. Inaczej niż romantycy, m~ c rzy li ś m y, ż e wszystko s łu ży po Lo, aby żyć lepiej i wygodniej. Ale rezul tatem Lej idei konsumpcjjno ~c i musi być w koócu przywrócenie dawnych norm, powrót do zasad etycznych romantyzmu. Najbardziej konsumpcjjnym" krajem na ś wi ec i e są dzisiaj Stany Zjednoczone, gdzie prze żywa s i ę już kryzys. Bylem tam i \\rjem, że c z ł O\~ e k nic m o ż e żyć bez tego, aby w pewnym momencie nic odwo ł ać s i ę do zasadniczej, ludzkiej hierarchii warto śc i. Ujawnia s i ę Lu nowa funkcja w s p ó l cz e~ ni e wyslawionych Dziadów. Wpisany j est w nie model wari.ości, którego brak odczuwany j est dzisiaj dolkji\\rje." Konrad Swinarski O Dziadach teksl zamieszczony w programi e Starego 'l'ealru z dnia 18 lu lego 1973

21 "Kilka rzecz,v wiadomych było z góry. Ta inscenizacja mu iała si ę sta ( wydarzeniem; bo - Dzway i bo - Swinarski. f stałajjy s i ę nim zapewne nawet wtedy, gdyby kształt jej był zup e łni e inny i inne przyś wi eca ł y j ej cele. Trzeba jednak przyznać, że rz eczywisto ść przerosi a oczekiwania. Już samą formą: rozwaleniem pudełka, po raz pierwszy lak ś miajym w lrad_yc~jnym budynku. Formą i treśc i <): ws półu czes tni c twem ''~dzów. Sensacyjkami: spektakl trwający ponad cztery godziny, pi ęćd zi e siąt minut w "kaplic.v na s tąj ąco, skaczący z okna na Pia Szczepański kaskader - Rollison. DZIADY KRYTYCY: Podkreś l ano też drobiazgowo wszystkie le elementy w popremierowych recenzjach; coś dziwnego sk ie, staje się nieistotne wobec ostatecznego celu. Idąc z wolna do obrzędowej kaplicy, mijając koś c i e l ne dziady i obraz Ukrzyżowanego, naprawd ę wchodzimy do wn ę trza dramatu czy wid01~ska, które od razu leż poczyna nas zagarniać. Wchodzimy przyjmując "~ełorak i e role: wtajemniczonych, sceptycznych, oskarżającyc h lub oskarżonych - nie lradyc)'.jnej publiczności" w każdym razie. I tu zaczyna się owo "współu czestni c two " (...)" Mruta Fik DzUuly" Swinarskiego Twór czoś ć" 1973, nr 6..,Mamy wi ęc przed oczami kilka teatrów: teatr symbol iczny w duchu Wyspiai'lskiego, czyli alegoryczne postacie Anioła Stróża i Ducha (zwanego na próbach Aniołem Szarym), nieomal \\')jęte z Dziadów,.,LRk jak byly grane w teatrze krakowskim dnia 31 pa źdz i ernika 1901 roku "; obok lycb wystudiowanych, majestatycznie kroczących figur hasają jaselkowe diabły z amatorskiego teatrzyku, Rłe groteskowy Belzebub - w szykownym, dobrze skrojonym fraku na k ędzi e rzawym torsie - j est z kolei bardzo wyrafinowru1y; jeszcze inną jako ś~ wnosi bliska naturalizmu gromada c hłop s ka. Pośród tych kłó cącyc h się, choć równi e "nieprawdziwych", ostentac)jnie przerysowr11ych konwencji Jerzy Trela wydaje s i ę po prostu być, a nie grać.(...) Jes teś m y b e zpo ś r e dnimi ś wiadkami, niemal s tało się tylko z srmą treścią. To prawda: jedyny spośród licz nych realizatorów Mickiewiczowskiego dramatu, zagarnął Swinarski dla Dziad6w nie tylko sce n ę, lecz ca ł y, naprawd ę stary wi ekiem, teatr. Prz e robił garderoby, wlaś c iwą salę teatralną. Zmodyfikował widown i ę, westybul prz e ksztal c i ł w kapli cę, do "akcji" wl ączy ł nawet schody, podwórko i zewn ę trzny balkon. W dodatku odniósł sukces; to, co można by uzn ać za środki nieco efekciaruczestnikami zdarzeń, ale moż e m y j edynie patrz eć. Odczuwamy bliskość Konrada, blisko ść fizyczną, dystans zgoła intymny, i b l iskość jako zwyczajnoś ć; len Konrad, tak niepodobny do stylizowanych na Judahu skale" Gustawów-Konradów przeszłoś c i, improwizuje do s łowni e na wy c i ąg ni ę cie r ę ki, pub li czność nieledwie moż e go dotknąć (przynajmniej \\~dzowie i edzący po obu stronach podestu). Jest wi ęc niezmiernie bliski, uzwyczajniony, a zarazem pozostaje dziwnie obcy; od l eg ły od naszych wyo braż e r'l i uksztaltowanych przez trad ycj ę oczek iwar'l. Coś nas w j ego wizerunku, w jego sposobie istnienia - uwiera, drażni, sprawia zawód. Może przeszkad:m nam (to Ś\\~adom y paradoks) prowokacyjna obojętność l udu ~ Może niepokoi ów rys kabotynizmu ~ A może czujemy, ż e len Konrad j est wprawdzie bliski, zwyczajny, ale i niezdefiniowany.(...) Walka konkretu z symbolem w teatrze s,~nar skiego by ł a uwiklana w ru1tynomi ę patosu i lry,~a l ności, tragizmu i ś mi es znośc i, szyderstwa i współczucia. DzUuly rozegra! S\~narski w teatrze poddanym nie tylko wpływom Artauda, Brechta i Grotowskiego, ale równi e ż oddzirływaniu ku ltury masowej (nowe technologie przekazu i w ł aściwe im nowe estetyki, w tym estetyka komiksu) oraz inspiracjom ze strony kultur alternatywnych, zwłasz c za w postaci Jeatru otwartego". Zbigniew Majchrowski Cela Konrada. Powracając do Mickiewicza slowo/obraz terytoria 1998 Konrad Ja mistrz wyciągam dtonie! Wyciągam aż w niebiosa i kładę me dłonie Na gwiazdach jak na szk/,annycli harmoniki kręgach. Wstaj e, idzie trzy kroki w gó r ę podestu, staje w rozkroku. nagłym gestem rozkł ada szeroko przed sobą r ęce, l ewą r ę k ę kładzi e na sercu - palce szero ko rozwarte, dłoń prawej wyciąo ni ę lej r ę ki poru sza s i ę nieznacznie do przodu i do ty łu (... ) Po s łowi e kręgac h " j eden z Chłopów tłu c z e jajko. W ciszy slabo s łys z a lny stuk. Marek JJaJherda Piotr Laguna Wojciech Szulc.:zyl1ski Joan na Walaszek Dziady" Adorna Mickiewicza w inscenizaqji Konrada Swinarskiego. Opis przedslauyienia. Wydawnictwo Baran i S u szczy ń s ki. Kraków J 998 (...)w odbiorze arcymonologu c i e rpi ącego, zbuntowanego ducha, co zwie się Milion, przeszkadzaj ą insccnizac)'.jne dodatki: tłu czeni e jajek na twardo tudzi eż pochrapywanie wiej skich pielgrzymów, przybyłyc h na "dziadowy" obrzęd i przez ca ły spektakl - także w IV i [Jl częśc i sztuki w s p ó łu c zestni czących w Rkcji... Krystyna Zbijewska "Dziennik Polski " DZIADY ADAMA MICKIEWICZA w inscenizacji KONRADA SWINARSKIEGO Inscenizacja, r e żyse ria i scenogmfia: Konrad Swinarski. Kostiumy: Krystyna Zachwatowicz. Muzyka: Zygmunt Koni eczny. PREMIERA W STARYM TEATRZE 18 lutego 1973