Dokumenty na nonikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych Electronic documents on the CD-ROMs collected in Polish scientific libraries

Transkrypt

1 B I B L I O T E K I N A U K O W E W K U L T U R Z E I C Y W I L I Z A C J I Paweł Włodarczyk Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Główna wlodar@bg.agh.edu.pl Piotr Picheta Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Wydziału Górnictwa i Geoinynierii Picheta@agh.edu.pl Piotr Miodunka Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Główna miodunka@jazon.hist.uj.edu.pl Abstrakt Dokumenty na nonikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych Electronic documents on the CD-ROMs collected in Polish scientific libraries Artykuł opisuje zagadnienia dotyczce dokumentów elektronicznych na nonikach optycznych (CD-ROM) w wybranych polskich bibliotekach naukowych. Celem było wskazanie moliwych rozwiza w gromadzeniu, przechowywaniu i udostpnianiu takich zbiorów. Omówiono kwestie ochrony, poruszono take zagadnienia prawne (w tym praw autorskich). Słowa kluczowe biblioteki naukowe; CD-ROM; dokumenty elektroniczne; magazynowanie; prawo autorskie; przechowywanie; udostpnianie Abstract The article describes problems of electronic documents on CD-ROMs, collected in selected Polish scientific libraries. The purpose was concerning the advisable solutions to an acquisition, storage and circulation such kind of documents. The problems of protections and copyrights have been also discussed. Key words scientific libraries; CD-ROM; electronic documents; storage; copyright; circulation Wstp Współczesne biblioteki naukowe oprócz ksigozbioru tradycyjnego (dokumenty wydane drukiem), posiadaj równie dokumenty elektroniczne. Nale do nich ksiki i czasopisma elektroniczne, materiały audiowizualne udostpniane w sieci Internet (tryb online) oraz dokumenty na nonikach optycznych CD, CD-ROM (tryb offline), których ilo na rynku, z roku na rok ronie. Dokumenty te, pomimo niezaprzeczalnych walorów i wad, s nadal efektywnym nonikiem informacji. Ich trwało jest zdecydowanie wiksza ni dyskietek. Wraz ze wzrostem iloci i popularnoci dokumentów elektronicznych pojawił si problem ich udostpniania (równie

2 228 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka wypoyczania poza teren jednostki). Taki stan rzeczy wymaga prawnych regulacji udostpniania zbiorów cyfrowych, krystalizacji fundamentalnych zasad magazynowania, opracowania i ochrony. 1. Dokumenty elektroniczne terminologia W literaturze przedmiotu z terminem dokumenty elektroniczne zwizanych jest wiele poj składajcych si na pełny obraz zjawiska. Pojcie dokumentu elektronicznego opisuje polska norma dotyczca opisu bibliograficznego dokumentów elektronicznych. Okrela go jako: dokument istniejcy w postaci elektronicznej, dostpny za pomoc techniki komputerowej 1. Owa posta elektroniczna dokumentu jest wic czynnikiem niezbdnym, aby dokument uzna za elektroniczny. Niezbdne jest te posiadanie odpowiedniego sprztu komputerowego do zapewnienia dostpu do takiego dokumentu. Zgodnie z definicj encyklopedii powszechnej dokument to: informacja wraz z nonikiem, na którym została zapisana 2. Owym nonikiem w dokumentach elektronicznych moe by dyskietka, dysk komputera, dysk optyczny (CD-ROM, DVD-ROM) lub spotykane ostatnio coraz czciej pamici przenone typu Pen Drive. Spraw istotn jest rozrónianie wyej wymienionych noników informacji. W literaturze anglojzycznej stosuje si dwie pisownie disk/disc. Pisownia disk wskazuje na dysk elastyczny komputera (dyskietk). Pisownia disc oznacza, e mamy do czynienia z dyskiem kompaktowym (CD), który moe by typu audio (muzyczny CD) lub typu komputerowego (CD-ROM) 3. Informacje zawarte w dokumentach elektronicznych mog wystpowa pod wieloma postaciami. W formie tekstowej lub multimedialnej, przy czym, słowo multimedia oznacza bdzie bogate aplikacje z jednolicie połczonym tekstem, grafik, dwikiem, animacj i w pełni ruchomym obrazem 4. Daje to moliwo prezentacji przekazu informacyjnego na wielu płaszczyznach. 2. Magazynowanie, ochrona, kontrola i udostpnianie dokumentów elektronicznych we współczesnych bibliotekach Powszechne zastosowanie rozległych sieci (Internet, Intranet), nieograniczone moliwoci transferu danych, coraz pojemniejsze noniki informacji sprawiaj, e oprócz tradycyjnych drukowanych zbiorów, wikszo bibliotek posiada ju znaczn kolekcj dokumentów elektronicznych. Nale do nich: bazy danych, czasopisma elektroniczne (online, offline), a take coraz popularniejsze, multimedialne dokumenty 1 PN-N : 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne, s Petrozolin-Skowroska B. (red.): Dokument. [W:] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wyd. Nauk. PWN, 1995, s Pivovarnick J.: CD-ROM nie tylko dla orłów. Intersoftland, s Parker D.; Starrett B.: Przewodnik po CD-ROM. Intersoftland, s. 200.

3 Dokumenty na nonikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 229 samoistne wydawniczo i pimienniczo (ksiki, monografie w postaci elektronicznej, materiały konferencyjne itp.) oraz dokumenty towarzyszce, np. ksikom lub czasopismom na dyskietkach i nonikach optycznych. Aby móc skutecznie połczy tradycyjne zasoby z elektronicznymi, konieczne jest uwiadomienie sobie znaczenia biblioteki elektronicznej.w literaturze okrelana jest ona mianem biblioteki hybrydowej, ze wzgldu na to, e oprócz zasobu tradycyjnego posiada ksigozbiór elektroniczny, który wymusza powoływanie do działa nowych agend bibliotecznych i udoskonalanie ju istniejcych 5. Popularno dysków optycznych, niewielkie koszty zwizane z ich zakupem i utrzymaniem, prosta technologia umoliwiajca ich skuteczne wykorzystywanie, oraz wzrastajce wymagania uytkownika, który otwarcie domaga si moliwoci pełnego, nieskrpowanego dostpu, równie wypoyczenia na dłuszy czas, powinny przemodelowa fundamentalne zasady ich magazynowania, opracowania, ochrony i udostpniania przez współczesne biblioteki Magazynowanie Do podstawowych problemów zwizanych z magazynowaniem płyt CD-ROM jest ich fizyczne zlokalizowanie, tzn. ustalenie czy s to dokumenty samoistne wydawniczo i pimienniczo (np. ksiki elektroniczne), czy te niesamoistne, towarzyszce czasopismom (np. multimedialne uzupełnienia lub rozszerzenia). Po ustaleniu cech formalnych naley podj decyzj, czy CD umieszczone zostan w cigu ksigozbioru (numerus currens) i bd dzieli miejsce z innymi tradycyjnymi zbiorami, czy te konieczne jest wydzielenie odrbnego miejsca i osobnego zakresu sygnatur, z uwzgldnieniem podziału na dokumenty samoistne i niesamoistne 6. W przypadku dokumentów elektronicznych samoistnych wydawniczo doskonałym rozwizaniem jest wydzielenie odrbnego miejsca przechowywania w magazynie(ze wzgldu na inn posta fizyczn) i nadanie im odrbnej sygnatury np. E 124, gdzie litera E jest skrótem od słowa Elektroniczny, a oznaczenie 124 okrela przyporzdkowanie dokumentu według kolejnego numeru inwentarza, np. zbiorów specjalnych. Sytuacja wyglda inaczej w przypadku dokumentów niesamoistnych wydawniczo, które towarzysz np. ksikom. W tym przypadku niesłuszne wydaje si rozdzielanie ksiek z płytami od ksiek bez płyt (lub z dyskietkami), a to z tego wzgldu, i w obu przypadkach jedyn wyróniajc cech jest nonik optyczny, który w specjalnie zaprojektowanej kopercie dołczony jest do ksiki (oddzielanie płyt od ksiek nie wchodzi w rachub, ze wzgldu 5 Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło: biblioteka elektroniczna czy cyfrowa? Przegld Biblioteczny nr 2/3, s Dziadkiewicz W.: Jak bazy CD-ROM zmieniły oblicze biblioteki. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górnolskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice-Opole, kwietnia 1999), red. B. Zajczkowska. Wydaw. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000, s

4 230 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka na dodatkow trudno pobierania ich z innych miejsc magazynu i dołczania do wypoyczanej ksiki). Natomiast bardzo wane jest odpowiednie oznaczenie takiej ksiki. Najczciej do sygnatury dopisuje si oznaczenie typu +CD lub +CD ROM lub +Dok. Elektr. np CD-ROM itp., gdzie to kolejny numer inwentarza, a oznaczenie CD, CD- ROM, Dok. Elektr. to oznaczenie dokumentu towarzyszcego (forma zapisu zaley wyłcznie od biblioteki). Rozwizanie to ma na celu oznaczenie ksiek posiadajcych towarzyszcy dokument elektroniczny, po to, by bibliotekarz miał jasno, i wypoyczona ksika zawiera dodatkowo nonik optyczny. Sprawa magazynowania dokumentów elektronicznych niesamoistnych wydawniczo znacznie komplikuje si w przypadku czasopism, których w zasadzie nie wypoycza si, a które posiadaj towarzyszce noniki optyczne. Najprociej byłoby zastosowa t sam zasad jak w przypadku ksiek (tzn. CD, CD-ROM w kopercie dołczony do czasopisma), ale traci to sens w chwili, gdy czasopismo udostpniane jest wyłcznie w czytelni, która nie posiada (lub posiada zbyt mało) samodzielnych stanowisk komputerowych. W tym wypadku płyty przechowywane s z reguły osobno, i na yczenie czytelnika udostpniane z moliwoci wypoyczenia na kilka dni, czsto pod zastaw dowodu tosamoci (rozwizanie niewłaciwie, gdy nie powinno si odbiera czytelnikowi dokumentów potrzebnych do codziennego funkcjonowania w społeczestwie). W kwestii nadania sygnatury powinno stosowa si takie same reguły jak w przypadku ksiek, z t rónic, i czasopisma mona by oznacza np. C CD lub C CD-ROM lub C Dok. Elektr. itp., gdzie C to skrót od słowa Czasopismo, 1234 kolejny numer wg inwentarza czasopism, a +CD, CD-ROM, Dok. Elektr. to oznaczenie dokumentu elektronicznego towarzyszcego czasopismu. Innym wanym problemem jest sposób, w jaki płyty bd przechowywane. Do najczciej stosowanych rozwiza nale specjalne zaprojektowane podłune, plastikowe pudełka z otwieranym wieczkiem, w których specjalne zakładki umoliwiaj przechowywanie płyt CD. Okazuje si jednak, e ten stary, wypróbowany sposób ma dosy powan wad, gdy niemoliwe jest równoczesne przechowywanie dokumentacji drukowanej w postaci instrukcji obsługi, broszur, bd małych ksieczek towarzyszcych nonikom optycznym. Rozwizaniem mog okaza si pudełka zunifikowane do rozmiaru formatu A4 (lub wicej), dostosowane do potrzeb biblioteki, na których znajdowa si powinny podstawowe informacje przejte z oryginalnego opakowania (wg normy opisu dokumentu elektronicznego) oraz oznaczenia ewidencjonujce dokument elektroniczny (np. sygnatura, ekslibris). Tak przechowywany dokument elektroniczny wraz z dokumentacj moe by z powodzeniem udostpniany uytkownikowi.

5 Dokumenty na nonikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych Ochrona i kontrola zbiorów Dla bezpieczestwa form zapisu elektronicznego konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków klimatycznych i zapewnienie w magazynach czystoci chemicznej i biologicznej oraz osłony przed szkodliwym działaniem pól magnetycznych. Ochrona przed promieniowaniem nabiera szczególnego znaczenia dla dokumentów zapisanych na dyskietkach, które cho s ju zdecydowanie archaicznym nonikiem informacji, nadal znajduj si w wielu bibliotekach, jako dodatki do ksiek i czasopism. W tym celu powinno si prowadzi prace zwizane z tworzeniem kopii tych dokumentów na noniki CD-ROM, które trwałoci i pojemnoci zdecydowanie przewyszaj dyskietki, a koszty ich wytworzenia i utrzymania w obecnej chwili s ju niewielkie (wliczajc w te koszty przeszkolenie np. pracownika oddziału magazynów, który w ramach swoich obowizków bdzie sporzdzał kopie). Dla pełnego bezpieczestwa dokumentów zlokalizowanych na krkach CD powinno si rednio co kilka lat kontrolowa zawarto płyt i w miar moliwoci tworzy kilka kopii zapasowych, zwłaszcza, gdy s one czsto udostpniane czytelnikowi. Moliwe jest równie stworzenie jednego lub dwóch stanowisk w zalenoci od potrzeb, na których przeszkolony pracownik bdzie na bieco wyłapywał wszystkie uszkodzone płyty wracajce od uytkownika. Innym wyjtkowo obiecujcym i moliwym z technicznego punktu widzenia sposobem ochrony i kontroli dokumentów elektronicznych jest wykorzystanie stale rozwijajcej si technologii dysków twardych o duych pojemnociach. Spadek ich cen oraz ewolucja idei zmierzajcych do integrowania systemów informatycznych, skrystalizowała metody i sposoby przeładowywania zawartoci płyt CD-ROM oraz tworzenia ich lustrzanych odbi na stabilnych dyskach. Rozwizania te zaowocowały znacznym przyspieszeniem dostpu do danych, ograniczeniem barier sprztowych oraz zwikszeniem liczby uytkowników odczytujcych dane pochodzce pierwotnie z jednej płyty optycznej. Mowa oczywicie o sieciowym udostpnianiu dokumentów elektronicznych Udostpnianie Nowa współczesna koncepcja udostpniania tradycyjnych i elektronicznych zasobów bibliotecznych wymaga rozwinicia odmiennych strategii, gwarantujcych dostp do informacji i dokumentów zgodnie z potrzebami i z zachowaniem zasady przyjaznego wychodzenia na przeciw potrzebom uytkowników. W tym celu konieczne jest przemodelowanie organizacji rodowiska informacyjnego, w którym dotychczasowy dokument elektroniczny stał na piedestale, a uytkownik stanowił jego główne, potencjalne ródło zagroenia. Oczywicie, współczesna biblioteka 7 Koziara A.: Efektywne wykorzystanie potencjału baz danych rozpowszechnianych na nonikach optycznych. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj, op. cit., s

6 232 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka hybrydowa powinna by daleka od takiego modelu. W tym celu słuszne i konieczne wydaj si fundamentalne zmiany w zasadach udostpniania dokumentów elektronicznych na płytach CD 8. W pierwszej kolejnoci naley zadba o efektywn i racjonaln polityk magazynowania, ochrony i kontroli zbiorów elektronicznych, przy czym rozwizania te powinny znale swoje miejsce w regulaminach i zarzdzeniach okrelajcych zasady funkcjonowania bibliotek. Dopiero jasno sformalizowane sposoby funkcjonowania zaplecza umoliwi wprowadzanie zmian w polityce udostpniania, która realizowana powinna by w kilku odrbnych wariantach. Pierwszy dotyczy wypoyczania prezencyjnego, tzn. stworzenia wielu samodzielnych stanowisk komputerowych, na których uytkownicy swobodnie, be adnych ogranicze i skrpowa bd mogli przeglda zawarto krków. Drugi wariant zakłada wypoyczanie dokumentów elektronicznych na zewntrz biblioteki, bez wzgldu na status uytkownika (np. student, pracownik), oczywicie przy zachowaniu zasad normowanych regulaminem. Trzeci model obejmuje udostpnianie zasobów sieciowo, przy wykorzystaniu łczy lokalnych i rozległej sieci Internet, bez koniecznoci fizycznej obecnoci czytelnika w bibliotece, z zachowaniem prawnych regulacji i odrbnych zasad korzystania z tego typu usług. Pierwsze dwa modele wymagaj sporzdzenia przez bibliotek kilku kopii dokumentu elektronicznego i zachowania jednego archiwalnego, jako gwarancj bezpieczestwa, przy czym rol tak moe pełni oryginał. Natomiast wariant trzeci wymaga korzystania z serwera sieciowego plików i aplikacji (zawarto CD skopiowana na twarde dyski), serwera dedykowanego, przeznaczonego wyłcznie do obsługi CD lub ogólnego, posiadajcego zdolno obsługi wielu napdów CD-ROM (np. jukebox urzdzenie do obsługi wielu płyt CD-ROM) Cz badawcza - udostpnianie i ochrona informacji na dyskach optycznych w polskich bibliotekach naukowych Badaniem objto 19 najwikszych bibliotek naukowych, głównie technicznych 10. Dane uzyskano stosujc technik wywiadu telefonicznego z pracownikami i kierownikami oddziałów: udostpniania i informacji 8 Ball R.: Obsługa i jako usług biblioteki elektronicznej. [W:] Elektroniczne publikacje w bibliotekach; red. M. Kocójowa. Wyd. UJ, Kraków 2001, s Chrzan W.: Sieciowe bazy danych CD-ROM w systemie bibliotecznej informacji naukowej. [W:] Komputeryzacja bibliotek naukowych w kontekcie standardów oprogramowania bibliotecznego: materiały konferencji ogólnopolskiej (9-10 maja 1994). Gdask 1996, s Bibliotek Narodow, Bibliotek Jagiellosk, biblioteki główne uniwersytetów: lskiego i Zielonogórskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej oraz politechnik: Czstochowskiej, Gdaskiej, Koszaliskiej, Krakowskiej, Lubelskiej, Łódzkiej, Opolskiej, Poznaskiej, Rzeszowskiej, lskiej, witokrzyskiej, Szczeciskiej, Warszawskiej, Wrocławskiej.

7 Dokumenty na nonikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 233 naukowej, oraz poprzez analiz informacji zawartych na stronach domowych WWW wybranych bibliotek. W wywiadzie zadano pytania dotyczce zasad magazynowania, ochrony, kontroli i udostpniania dokumentów elektronicznych na nonikach optycznych. W wyniku przeprowadzonych rozmów ustalono, e zbiory elektroniczne, które towarzysz dokumentom tradycyjnym (niesamoistne wydawniczo), wypoycza si na zewntrz na takich samych zasadach jak dokumenty tradycyjne. Noniki optyczne samoistne wydawniczo w wikszoci bibliotek nie s wypoyczane na zewntrz. Jedynie w bibliotekach głównych Politechniki Koszaliskiej i Politechniki witokrzyskiej wypoycza si CD-ROM-y na zewntrz na takich samych zasadach jak zbiory tradycyjne. W wikszoci bibliotek z reguły nie sporzdza si kopii zapasowych. Odstpstwem jest działalno Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej, w której dokonuje si kopiowania i udostpniania płyt ( oryginał pod klucz ). Podobnie jest w Bibliotece Uniwersytetu lskiego, w której sporzdza i wypoycza si kopie dokumentów (niesamoistne wydawniczo) dołczonych do tradycyjnych. W adnej bibliotece nie sprawdza si (w odniesieniu do dokumentów wypoyczanych na zewntrz) zawartoci zwracanych zbiorów elektronicznych (w szczególnoci dyskietek). Dokonuje si jedynie kontroli stanu fizycznego zwracanego dokumentu (czy nie ma uszkodze mechanicznych, zarysowa, kontroluje si sygnatur na CD-ROM, i czy płyta nie została podmieniona ). 4. Prawne regulacje udostpniania dokumentów elektronicznych 4.1. Dokumenty elektroniczne w ustawie o bibliotekach Dokumenty elektroniczne w Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r.o bibliotekach (Dz. U. z 1997 r. nr 85, poz. 539 z pón. zm. dalej: ust. o bibl.) zostały wyranie wskazane jako jeden z rodzajów materiałów bibliotecznych (art. 5). Jako takie zostały take uwzgldnione w rozporzdzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 5 listopada 1999 r. w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych (Dz. U. z 1999 r. nr 93, poz z pón. zm.). Rodzi to dalsze konsekwencje wynikajce z ustawowych zada kadej biblioteki, tj. m.in. gromadzenia, przechowywania i ochrony materiałów bibliotecznych oraz udostpniania zbiorów (art. 4 ust. 1 Ust. o bibl.). Analogicznie do pozostałych materiałów przedstawia si moliwo odpłatnego udostpniania dokumentów elektronicznych. Ustawa stanowi, i biblioteki zorganizowane przez ministrów, kierowników urzdów centralnych oraz jednostki samorzdu terytorialnego wiadcz swoje usługi bezpłatnie, a na licie wyjtków, której nie mona rozszerza w drodze analogii, brak jest wypoyczania dokumentów elektronicznych (art. 14 ust 1 i 2 w zw. z art. 8 ust. 2 ust. o bibl.). To ograniczenie nie dotyczy bibliotek, których organizatorami s inne ni wymienione wyej podmioty (np.

8 234 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka biblioteki szkół wyszych). Wprowadzenie odpłatnego udostpniania dokumentów elektronicznych bdzie jednak miało istotne znaczenie dla sfery praw autorskich, o czym niej Dokumenty elektroniczne a prawo autorskie Zdecydowan wikszo dokumentów elektronicznych utrwalonych na noniku w postaci dyskietki lub CD-ROM-u stanowi utwory chronione prawem autorskim. Zatem, podobnie jak w przypadku innych utworów w zbiorach bibliotecznych, dla ustalenia zakresu udostpniania i korzystania z tej kategorii zbiorów niezbdne jest odwołanie si do Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2000 r. nr 80, poz. 904 z pón. zm. dalej: pr. aut.). Działalno biblioteki jest wkroczeniem w obszar wyłcznych praw autorskich twórcy bd innego podmiotu uprawnionego; jednak wymieniona ustawa przyznaje bibliotekom prawo do tzw. dozwolonego uytku publicznego zwanego take licencj ustawow, aby mogły one spełnia swoje statutowe zadania (art. 28 pr. aut.) 11. Dozwolony uytek polega na moliwoci korzystania z utworu bez zgody autora oraz, co do zasady, bez uiszczania wynagrodzenia (art. 34 in fine pr. aut.). Specjalnym uregulowaniom podlegaj programy komputerowe i elektroniczne bazy danych Udostpnianie dokumentów elektronicznych przed i po 1 maja 2004r. Podstawow licencj ustawow przyznan bibliotekom jest moliwo udostpniania zgromadzonych w niej utworów ju uprzednio rozpowszechnionych (art. 28 ust.1 pr. aut. do 1 maja 2004 r. dotyczyło to utworów opublikowanych). Musi to by jednak udostpnianie nieodpłatne, czyli tzw. uyczenie (zdefiniowane w art. 6 pkt 8 pr. aut.); w przeciwnym przypadku trzeba uzyska zgod autora (innego uprawnionego) i liczy si z koniecznoci zapłaty wynagrodzenia 12. Brzmienie art. 28 pr. aut. do 1 maja 2004 r. pozwalało wyranie jedynie na udostpnianie egzemplarzy utworów, 11 Dla ułatwienia lektury tekstu zamieszczamy brzmienie art. 28 pr. aut. przed i po ostatniej nowelizacji: Przed 1 maja 2004 r. Art. 28. Biblioteki, archiwa i szkoły mog: 1) udostpnia nieodpłatnie, w zakresie swoich zada statutowych, egzemplarze utworów opublikowanych, 2) sporzdza lub zleca sporzdzenie pojedynczych egzemplarzy utworów opublikowanych, niedostpnych w handlu - w celu uzupełniania, ochrony swoich zbiorów i nieodpłatnego ich udostpniania. Po 1 maja 2004 r. Art. 28. Biblioteki, archiwa i szkoły mog: 1) udostpnia nieodpłatnie, w zakresie swoich zada statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych, 2) sporzdza lub zleca sporzdzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów, 3) udostpnia zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za porednictwem kocówek systemu informatycznego (terminali) znajdujcych si na terenie tych jednostek. 12 Matlak A.: Działalno bibliotek w wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] [odczyt ].

9 Dokumenty na nonikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 235 czyli dzieł utrwalonych na nonikach materialnych, a wic take dyskietek i płyt CD-ROM 13. Pojawiła si ponadto interpretacja, e o egzemplarzu mona take mówi w przypadku np. pliku na serwerze, bdzie to wówczas egzemplarz niematerialny - sieciowy 14. Taka interpretacja znacznie poszerza praktyczne znaczenie licencji z art. 28. ust 1., gdy umoliwia udostpnianie utworów np. w sieci Internet. Nie jest ona jednak powszechnie uznawana. Przyjmuje si raczej, e niematerialne rozpowszechnianie utworu (czyli np. wprowadzanie do sieci Internet) nie prowadzi do powstania egzemplarza 15 a tym samym jest bibliotekom zakazane 16. Z dniem 1 maja weszła w ycie nowelizacja pr. aut. dostosowujca je do prawa europejskiego, w tym wypadku do dyrektywy 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczestwie informacyjnym. Dodany w zwizku z tym do art. 28 polskiej ustawy pkt. 3 dopuszcza udostpnianie zbiorów biblioteki dla celów badawczych lub poznawczych za porednictwem kocówek systemu informatycznego (terminali) znajdujcych si na jej terenie. Nie mona zatem udostpnia zbiorów w Internecie, poza wewntrzn sieci biblioteki, nawet dla krgu osób ograniczonego do uytkowników biblioteki (uytkowników zarejestrowanych). Przepis nie zawiera warunku nieodpłatnego udostpniania, uprzedniego rozpowszechnienia dzieła oraz nie posługuje si pojciem egzemplarza. W toku prac nad nowelizacj ustawy zwracano uwag na konieczno zastrzeenia nieodpłatnego udostpniania, co jednak nie znalazło odzwierciedlenia w obowizujcym brzmieniu przepisu 17. Brak warunku uprzedniego rozpowszechnienia dzieła umoliwia udostpnianie t drog pewnych kategorii utworów (np. prac magisterskich i doktorskich)18. Skoro art. 28 pkt. 3 nie mówi o egzemplarzach wzmacnia to interpretacj, e egzemplarz moe mie jedynie charakter materialny tak jak w pkt. 1. Posługuje si natomiast pojciem zbiory, co jak si wydaje, moe oznacza take utwory zapisane jako pliki w pamici komputera. Wskazuje si, i przepis ten narusza postanowienia dyrektywy, bowiem nie zawiera zastrzeenia o pierwszestwie umowy licencyjnej 19. Dodany w art. 28 pkt. 3 ma niewtpliwie zwikszy moliwoci udostpniania zasobów biblioteki zezwalajc na uytek publiczny utworów w zakresie odpowiadajcym 13 Barta J. (red.) [i in.]: Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, s ; Kot D.: Korzystanie z utworów przez instytucje uytecznoci publicznej w wietle technik cyfrowego przetwarzania danych. [W:] Informacja elektroniczna a prawo autorskie: materiały z warsztatów (Warszawa 30 wrzenia 1 padziernika 1999). Wyd. SBP, Warszawa 2000, s Kolczyski J.: Cyfrowe pola eksploatacji w znowelizowanym prawie autorskim. Monitor Prawniczy, nr Barta J. (red.) [i in.]: Ustawa o prawie autorskim, op. cit., s Kot D.: Korzystanie z utworów, op. cit., s UKIE 2004 [dok. elektr.]: Pismo Urzdu Komitetu Integracji Europejskiej z dnia 3 marca 2004 zn. 802/04/DPE/ebr -x.pdf [odczyt ] ; Matlak A.: Działalno bibliotek w wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] [odczyt ]. 18 Barta J.; Markiewicz R.: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Kantor Wydawniczy Zakamycze, s Tame, s. 186.

10 236 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka czciowo polu eksploatacji wymienionemu w art. 50 pkt. 3 pr. aut., budzi jednak sporo wtpliwoci interpretacyjnych 20. Zakoczenie Pomimo, e dokumenty elektroniczne na nonikach CD i CD-ROM reprezentuj jedn z kilku grup zbiorów cyfrowych dostpnych w bibliotekach, nadal nie ma wypracowanych jednolitych zasad postpowania z nimi. Z drugiej strony, realizacja propozycji ujtych w referacie wie si z ograniczeniami w sferze logistycznej i finansowej. Bariera logistyczna wymaga okrelenia ostatecznych modeli postpowania w odniesieniu do dysków optycznych, które swoje precyzyjne odzwierciedlenia powinny znale w regulaminach i zarzdzeniach, dotyczcych ochrony, przechowywania, opracowania i udostpniania. Jednak to pienidze decyduj o moliwociach i zmianach zachodzcych w wewntrznym i zewntrznym otoczeniu biblioteki. Moliwo udostpniania płyt CD, CD-ROM uytkownikom na terenie placówki wymaga utworzenia czytelni komputerowej lub stanowisk komputerowych w istniejcych czytelniach. Oprócz problemów lokalowych konieczny jest zatem zakup komputerów, legalnego oprogramowania i wygospodarowania dodatkowych etatów bibliotekarskich (w przypadku pracy zmianowej). Wypoyczanie na zewntrz wie si z koniecznoci wielokrotnego skopiowania pojedynczego dokumentu, regularnej kontroli egzemplarzy wracajcych od uytkownika ( wychwytywania uszkodzonych lub podmienionych noników) i utworzenia kolejnego etatu bibliotekarskiego. Oczywicie zawsze istnieje moliwo obarczenia dodatkowymi obowizkami wybranego pracownika, np. z oddziału magazynów, gdzie powinny by przechowywane dokumenty na płytach CD i CD-ROM. Podobnie sytuacja wyglda w przypadku udostpniania sieciowego. Tu konieczne jest utworzenie czytelni komputerowej dla tych, którzy chc korzysta z dokumentów na terenie biblioteki oraz zapewnienie poprawnoci i niezawodnoci działania serwera, urzdze obsługujcych wiele napdów CD i CD-ROM, bd oprogramowania odpowiedzialnego za tworzenie i prac lustrzanych kopii płyt na dyskach twardych. Na tym etapie istnieje jeszcze jedno powane ograniczenie regulacje dotyczce praw autorskich. Jeli chodzi o udostpnianie lokalne (Intranet), sytuacja jest wzgldnie prosta. Za pomoc kocówek terminali mona udostpnia zbiory sieciowo na terenie jednostki, co w przypadku duych placówek, np. uczelni typu AGH w Krakowie, ma ogromne znaczenie. Niestety, brak prawnych ustale 20 Szczepaska B.: Czy przystpienie do Unii Europejskiej zagraa polskim bibliotekom? Prawa autorskie w rodowisku cyfrowym implikacje dla bibliotek [dok. elektr.] [odczyt ].

11 Dokumenty na nonikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 237 odnonie udostpniania w sieci Internet prowadzi do spekulacji i rozbienoci w opiniach specjalistów. Swobodna interpretacja to zdecydowanie za mało, aby uruchamia tak złoony i kosztowny proces, który moe bardzo szybko zakoczy si powanymi stratami. Dokumenty elektroniczne na dyskach optycznych stwarzaj nowe perspektywy dostarczania informacji. By moe w przyszłoci pojawi si inne, lepsze noniki. Jednak na dzie dzisiejszy daj one wiksze moliwoci odtwarzania i ochrony zbiorów, ni na przykład dyskietki. Ich wykorzystanie zaley w duej mierze od moliwoci bibliotek.

12 238 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka Bibliografia [1] Ball, R.: Obsługa i jako usług biblioteki elektronicznej. [W:] Elektroniczne publikacje w Bibliotekach, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków [2] [2] Barta, J. [i in.] (red.): Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa. [3] Barta, J.; Markiewicz R.: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków [4] Chrzan, W.: Sieciowe bazy danych CD-ROM w systemie bibliotecznej informacji naukowej. [W:] Komputeryzacja bibliotek naukowych w kontekcie standardów oprogramowania Bibliotecznego: materiały konferencji ogólnopolskiej maja 1994). Gdask [5] PN-N : 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne. [6] Drewnowski, R.: Prawnicze bazy danych na CD-ROM-ach. Poradnik Bibliotekarza nr 11, s [7] Dziadkiewicz, W.: Jak bazy CD-ROM zmieniły oblicze biblioteki. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górnolskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice- Opole, kwietnia 1999), red. B. Zajczkowska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice [8] Golat, R.: Internet aspekty prawne. Difin, Warszawa [9] Janiszewska, K.: Elektroniczne dostarczanie dokumentów. SBP, Warszawa [10] Jin, J. S.: Image processing in multimedia. [W:] Brusilovsky, P.; Kommers, P.; Streitz, N.: Multimedia, hypermedia, and virtual reality. Models, systems, and applications. First International Conference MHVR 94 (Moscow, Russia, September 1994). Springer-Verlag, Berlin [11] Kolczyski, J.: Cyfrowe pola eksploatacji w znowelizowanym prawie autorskim. Monitor Prawniczy nr 18. [12] Kot, D.: Korzystanie z utworów przez instytucje uytecznoci publicznej w wietle technik cyfrowego przetwarzania danych. [W:] Informacja elektroniczna a prawo autorskie: materiały z warsztatów (Warszawa 30 wrzenia 1 padziernika 1999). Wydaw. SBP, Warszawa [13] Koziara, A.: Efektywne wykorzystanie potencjału baz danych rozpowszechnianych na nonikach optycznych. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górnolskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice-Opole, kwietnia 1999), red. B. Zajczkowska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice [14] Kurek-Kokociska, S.: Multimedia, kultura, dokumenty, literatura pikna. [W:] Centrum Edukacji Bibliotekarskiej Informacyjnej i Dokumentacyjnej. Multimedia, biblioteka, edukacja. Konferencja Ogólnopolska (Białystok maja 2000). Warszawa [15] Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło: biblioteka elektroniczna czy cyfrowa? Przegld Biblioteczny nr 2-3, s [16] Matlak, A.: Działalno bibliotek w wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] [odczyt ]. [17] Parker, D.; Starrett, B.: Przewodnik po CD-ROM. Warszawa [18] Petrozolin Skowroska, B. (red.): Dokument. [W:] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wydaw. PWN, Warszawa [19] Pivovarnick, J.: CD-ROM nie tylko dla orłów. Intersoftland, Warszawa [20] Szczepaska, B.: Czy przystpienie do Unii Europejskiej zagraa polskim bibliotekom? Prawa autorskie w rodowisku cyfrowym implikacje dla bibliotek [dok. elektr.] [odczyt ]. [21] UKIE Pismo Urzdu Komitetu Integracji Europejskiej z dnia 3 marca 2004 zn. 802/04/DPE/ebr. [dok. elektr.] 4CB1/$file/2572-x.pdf [odczyt ].