Podmiotowe korelaty podejmowania ryzyka przez przedsiębiorców

Transkrypt

1 Podmiotowe korelaty odejmowania ryzyka Czasoismo rzez rzedsiębiorców Psychologiczne Psychological Journal Podmiotowe korelaty odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców Agnieszka Liińska-Grobelny* Instytut Psychologii, Uniwersytet Łódzki, Łódź Izabela Malinowska Instytut Psychologii, Uniwersytet Łódzki, Łódź PERSONAL CORRELATES OF RISK PERCEPTION AND RISK TAKING BY MANAGERS The general urose of this article is to analyse the selected ersonal correlates of risk ercetion and risk taking in accordance to Zaleśkiewicz indices. The mentioned ersonal correlates reresent the most oular temerament and ersonality variables from the Big Five by Costa and McCrae or the theory by Strelau including the sense of self-efficacy. In the research articiated 60 entrereneurs (because of the character of their activities). The grou was obliged to comlete the Stimulating-Instrumental Risk Taking by Zaleśkiewicz, the Generalized Self-Efficacy Scale by Schwarzer, Jerusalem and Juczyński, the NEO-FFI Scale by Costa and McCrae, and the FCZ-KT by Zawadzki and Strelau. The obtained results reveal that the most imortant determinant of stimulating risk taking style is being active and of instrumental risk taking style is the sense of selfefficacy. Sex modifies the obtained results. Amongst women the most imortant redictor of stimulating style are oenness to exerience and sensitivity, of instrumental style is the sense of self-efficacy. Considering the results of men entrereneurs, the most imortant variable is neuroticism (stimulating risk taking style) and the sense of selfefficacy (stimulating and instrumental risk taking styles). RYZYKO I PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ ANALIZA ZWIĄZKÓW Ryzyko od zawsze było wisane w ludzką egzystencję. Sam termin wrawdzie znany był już w czasach antycznych, ale doiero na rzełomie XVII i XVIII wieku dostrzeżono, że gotowość do ryzykowania jest związana z rzedsiębiorczością. Z tego względu termin ryzykowanie zaczęto odnosić do różnych dziedzin takich jak medycyna, rawo, ekonomia, sychologia, czy ubezieczenia. Po II wojnie światowej wzrosło zainteresowanie sosobami identyfikowania, oceniania oraz redukcji zagrożeń i ryzyka. Zaowocowało to owstaniem nowej dyscyliny zarządzania ryzykiem. Wraz z końcem XX * Koresondencję dotyczącą artykułu można kierować na adres: Agnieszka Liińska-Grobelny, Instytut Psychologii UŁ, ul. Smugowa 10/12, Łódź. agalg@oczta.onet.l wieku rzyszły kolejne ytania o rzyczyny zachowań ryzykownych oraz o indywidualne skłonności do ich odejmowania, wynikające z coraz większej oularności na całym świecie gier hazardowych, sortów ekstremalnych, wzrostu rzyjmowania substancji sychoaktywnych rzy jednoczesnym zmniejszeniu motywacji do zachowań rozdrowotnych (Studenski, 2004). W literaturze rzedmiotu trudno znaleźć jedną, wsólną dla wszystkich badaczy definicję ryzyka. Jak odaje Słownik Języka Polskiego (2006, s. 1108, tom trzeci) ryzyko to: możliwość, rawdoodobieństwo, że coś się nie uda; także rzedsięwzięcie, którego wynik jest nieewny; rawdoodobieństwo owstania szkody obciążające osobę oszkodowaną niezależnie od jej winy, jeśli umowa lub rzeis rawny nie zobowiązały innej osoby do wyrównania szkody. Wielu badaczy określa ryzyko jako nieewność rezultatu własnego dzia- 79

2 Agnieszka Liińska-Grobelny, Izabela Malinowska łania (Ratajczak, 2004; Studenski, 2004). Wiąże się ona z brakiem wiarygodnych informacji, rzez to człowiek działa w warunkach dla siebie nieznanych, zmiennych losowo, bądź jest ograniczony własnymi zdolnościami oznawczymi i nie jest w stanie określić rawdoodobieństwa realizacji celów i uniknąć straty. Inni utrzymują, że ryzyko jest rezultatem odjętych decyzji, które ociągają za sobą możliwość straty lub szkody (Ratajczak, 2004; Studenski, 2004). Jeszcze inni wskazują na zasadność ołączenia zarówno nieewności, jak i straty w definicji ryzyka. Dla rzykładu, zdaniem Renn ryzyko owinno być ujmowane jako odejmowanie działań o nieewnym lub nieznanym wyniku, wystawiając się równocześnie na niebezieczeństwo oniesienia szkody lub straty (1981 za Ratajczak, 2004). Studenski (2004) wymienia jeszcze jeden sosób definiowania ryzyka jako cechy zachowań ośrednio autodestrukcyjnych, czyli zachowań o otencjalnie negatywnych konsekwencjach, n. sożywanie alkoholu, łamanie reguł sołecznych, czy rzerowadzanie działań, których celem jest dostarczenie rzyjemności lub odniesienie restiżu. To ostatnie odejście jest bliskie koncecji sostrzegania i odejmowania ryzyka autorstwa Zaleśkiewicza (2005), która ma kluczowe znaczenie w tym artykule. Zaleśkiewicz uznał, że jest coś oza odziałem dziedzinowym, co może różnicować sostrzeganie ryzyka. Rozróżnienie to oiera się na wywołanym w umyśle człowieka skojarzeniu z osiągnięciem celu, bądź też na skojarzeniu z doświadczaniem rzyjemnej stymulacji. W oarciu o dualizm rocesów oznawczych i emocjonalnych, Zaleśkiewicz wyróżnił dwa rodzaje sytuacji ryzykownych: instrumentalną i stymulującą. W sytuacjach ryzyka instrumentalnego człowiek analizuje relacje omiędzy otencjalnymi zyskami a możliwymi stratami. Jego działanie ukierunkowane jest na cel, jakim ma być zysk, czy ozytywny wynik. Motywacja do osiągania celu może być wzmacniana bądź redukowana w zależności od warunków sytuacji, dostęności informacji, wielkości zysku i rawdoodobieństwa oraz wielkości otencjalnej straty. Z kolei ryzyko stymulujące dotyczy sytuacji, w których ludzie nie są nastawieni na wynik. Istotną rolę w tym rzyadku odgrywa motywacja oszukiwania wrażeń, rzyjemnej stymulacji oraz rzeżywania ekscytacji. Z ewnością onoszenie ryzyka jest wisane w działalność każdego rzedsiębiorcy. Krua (2002, s. 37) określa rzedsiębiorcę jako osobę: odejmującą działalność gosodarczą w celu uzyskania gratyfikacji finansowej lub osobistej satysfakcji z nieodłącznym założeniem istnienia ryzyka. Ponoszenie ryzyka jest jedną z najczęściej wymienianych funkcji rzedsiębiorcy, obok kierowania, kontrolowania, czy też nadzorowania, która odróżnia go od menedżera racującego w środowisku ozwalającym na bardziej ostrożne decyzje (Zaleśkiewicz, 2004). Choć ryzyko wymienia się jako główny wyróżnik osób rzedsiębiorczych, to brak jest dowodów emirycznych na otwierdzenie tezy, że rzedsiębiorcy są bardziej skłonni do odejmowania zachowań ryzykownych. Z badań MacCrimmona i Wehrunga (1990) wynika, iż stosunek do ryzyka 509 menedżerów najwyższego szczebla zarządzania zmienia się w zależności od sytuacji, n. osoby mogą rzejawiać tendencje do ryzyka w biznesie, a unikać go w życiu osobistym. Niemniej jednak udało się wyracować ewne związki omiędzy oszczególnymi tyami ryzyka a określonymi charakterystykami osoby, n. wysokimi wynikami na skali sukcesu tyu osiadane zasoby, dochód, zajmowane stanowisko, władza (Tyszka, 2000). Co więcej osoby rzedsiębiorcze różnią się od innych większą skłonnością do odejmowania ryzyka w sytuacjach, w których wynik zależny jest od ich wiedzy i srawności, ale nie różnią się stosunkiem do ryzyka losowego (March i Shaira, 1987). Pojawia się ytanie, jakim oziomem ryzyka instrumentalnego i stymulującego charakteryzują się rzedsiębiorcy? Na to ytanie i wiele innych, odowiedzi będą szukać autorki artykułu. KORELATY PODEJMOWANIA RYZYKA CEL BADAŃ W toku badań nad ryzykiem udało się wyracować sosoby mierzenia ryzyka. Stosuje się do tego ięć głównych wymiarów: rawdoodobieństwo straty, wielkość straty, oczekiwanie straty, wariancja oraz liniowa funkcja wartości oczekiwanej i wariancji. Powstaje jednak wątliwość, czy rzeczywiście ludzie osługują się tego rodzaju analizowaniem w sytuacji odejmowania decyzji sontanicznych. Bardzo często wływ na odejmowanie decyzji mają determinanty emocjonalne, a nawet fizjologiczne, co okazują liczne dane. Nie oznacza to jednak, że omijany jest asekt oznawczy rzy odejmowaniu decyzji. Łatwo sobie wyobrazić, że decydent wybiera wariant o mniejszym rawdoodobieństwie straty, niż ten o większym rzy założeniu, że nie zmieniają się ozostałe warunki tej sytuacji. Można więc wnioskować, że na ercecję ryzyka mają wływ rzynajmniej trzy czynniki: 80

3 Podmiotowe korelaty odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców oznawczy, emocjonalny oraz osobowościowy (Zaleśkiewicz, 2005). Celem niniejszych badań jest oddanie analizie wybranych temeramentalno-osobowościowych korelatów sostrzegania i odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców. Wrawdzie owyższe kwestie były już w ewnym stoniu weryfikowane n. badania Klonowicz i Sokołowskiej (1993), dotyczące wysokiego natężenia wrażliwości, lęku i oczucia umiejscowienia kontroli a oceny sytuacji zawodowej jako zagrażającej i szkodliwej, czy Zuckermana i Kuhlmana (2000) na temat wływu cech osobowości na odejmowanie ryzyka, czy Zaleśkiewicza (2005), ale rzerowadzane były albo wśród studentów, albo w oarciu wyłącznie o oznawczy wymiar ryzyka. W rzyadku tych badań odwołano się do znanej koncecji Wielkiej Piątki Costy i McCrae, która to teoria zawiera najełniejszy obraz osobowości, oddający secyfikę racy rzedsiębiorcy. Model Big Five uzuełnia Regulacyjna Teoria Temeramentu Strelaua, gdzie względnie stałe cechy osobowości, odnoszą się rzede wszystkim do formalnych charakterystyk reakcji i zachowań, tak energetycznych, jak i czasowych (tj. żwawości, erseweracji, wrażliwości sensorycznej, reaktywności emocjonalnej, wytrzymałości i aktywności), (Strelau, 1998). Korelaty temeramentalno-osobowościowe doełnia zmienna oczucia własnej skuteczności, która odnosi się do rzekonania jednostki, że jej działania rzyniosą ozytywny, ożądany efekt (Bandura, 1977). Od oceny własnej skuteczności zależy, czy rzedsiębiorca odejmie wyzwanie, zaryzykuje, czy też będzie szedł utartą drogą lub nawet zrezygnuje z dalszego rowadzenia działalności. Na tej odstawie sformułowano nastęujące ytania badawcze: 1. Jaki styl sostrzegania i odejmowania ryzyka dominuje wśród badanych rzedsiębiorców? Czy łeć modyfikuje te referencje? 2. Jakie są korelaty temeramentalno-osobowościowe analizowanych stylów? 3. Czy ocena własnej skuteczności ozostaje w związku ze stylami sostrzegania i odejmowania ryzyka? 4. Które z analizowanych zmiennych mają znaczenie w rzewidywaniu oszczególnych stylów ryzyka? METODA BADAŃ Osoby badane. W badaniu wzięło udział 60 rzedsiębiorców (24 kobiety i 36 mężczyzn), rerezentujących sektor MSP. Wiek badanych mieścił się w rzedziale lat (średnia wieku wyniosła 43 lata). 68% badanej gruy stanowiły osoby ozostające w związkach małżeńskich, 32% gruy osoby stanu wolnego. Prawie ołowa tj. 45% osiadała wykształcenie średnie, jedna czwarta wyższe, 18% zasadnicze zawodowe oraz 12% średnie techniczne. Zdecydowana większość badanych rowadziła działalność o charakterze usługowym (85%), od 1 roku do 8 lat (onad 63% badanych), owyżej 9 lat (37% gruy). Jako motywy rozoczęcia własnej działalności gosodarczej badani najczęściej wskazywali na względy finansowe (61.7% wskazań), a doiero w dalszej kolejności na otrzebę uniezależnienia (21.7% wskazań), możliwość samorealizacji i rozwoju osobistego (10% wskazań), chęć wrowadzenia nowego roduktu lub usługi (3.3% wskazań), czy też otrzymania działalności w sadku (3.3% wskazań). Techniki badawcze. W badaniach wykorzystane zostały cztery kwestionariusze sychologiczne: Kwestionariusz SIRI Zaleśkiewicza, Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności Schwarzera, Jerusalem i Juczyńskiego, kwestionariusz FCZ-KT Zawadzkiego i Strelaua oraz Kwestionariusz Osobowości Costy i McCrae. Wzmiankowane kwestionariusze doełniała ankieta stworzona dla otrzeb tych analiz. Głównym narzędziem badawczym był Kwestionariusz Sostrzegania i Podejmowania Ryzyka (Stimulating-Instrumental Risk Inventory, SIRI) Zaleśkiewicza (2005). Służy on do oceny referencji dwóch stylów odejmowania ryzyka tj. instrumentalnego (styl I) oraz stymulującego (styl S). Wsółczynnik alfa Cronbacha dla ryzyka instrumentalnego wynosi.73, zaś stymulującego.76, co świadczy o stosunkowo dużej sójności wewnętrznej techniki. Dwa wyodrębnione czynniki wyjaśniają łącznie 35.9% wariancji całkowitej, z czego na styl S rzyada 18.3% wariancji. Ponadto, zgodnie z rzewidywaniami, okazało się, że wzmiankowane style są ze sobą nieznacznie skorelowane, co ozwala na sformułowanie wniosku, że u ich odłoża znajduje się odobny mechanizm sychologiczny. Kolejnym narzędziem użytym w badaniach była Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES) Schwarzera, Jerusalem i Juczyńskiego (za Juczyński, 2001), która mierzy ogólne rzekonanie jednostki, co do skuteczności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi i rzeszkodami. Wsółczynnik alfa Cronbacha wynosi.85. Ponadto olska wersja GSES, odobnie jak oryginalna, osiada jednolitą strukturę. Potwierdzają to wyniki analizy czynnikowej (jeden czynnik wyjaśnia 44% wariancji całkowitej). 81

4 Agnieszka Liińska-Grobelny, Izabela Malinowska Trzecim kwestionariuszem wyełnianym rzez badanych rzedsiębiorców była Formalna Charakterystyka Zachowania Kwestionariusz Temeramentu (FCZ-KT) Zawadzkiego i Strelaua (1997). Na odstawie analizy czynnikowej udało się wyodrębnić sześć skal, tj. żwawość (szybkość, temo, ruchliwość), erseweratywność (utrzymanie i owtarzanie zachowania), wytrzymałość (odorność na dystraktory, odorność na zmęczenie), reaktywność emocjonalną (wrażliwość emocjonalną, odorność emocjonalną), aktywność (aktywność jako ośrednie i bezośrednie źródło stymulacji) oraz wrażliwość sensoryczną. Czynniki te wyjaśniają 84.3% wariancji całkowitej, a wsółczynniki alfa Cronbacha wahają się w rzedziale.73 do.85. Ostatnią zastosowaną techniką badawczą był Inwentarz Osobowości Costy i McCrae (NEO-FFI) w olskiej adatacji Zawadzkiego, Strelaua, Szczeaniaka i Śliwińskiej (1998). Kwestionariusz służy do omiaru ekstrawersji, neurotyczności, sumienności, otwartości na doświadczenia i ugodowości. Wsółczynniki alfa Cronbacha wahają się od.68 do.82. Trafność olskiej wersji NEO-FFI obliczono na odstawie korelacji omiędzy oszacowaniami dokonywanymi rzez dwie osoby oraz omiędzy samooisem i uśrednionym oszacowaniem. rozkładów normalnych analizowanych zmiennych) oraz analizą regresji krokową, ostęującą. SPOSTRZEGANIE I PODEJMOWANIE RYZYKA PRZEZ PRZEDSIĘBIORCÓW W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH W ierwszym ytaniu badawczym oddano analizie częstość wystęowania dwóch stylów sostrzegania i odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców. Odwołując się do definicji rzedsiębiorcy, należy rzyuszczać, że dominującym stylem wśród osób badanych będzie styl instrumentalny w rzeciwieństwie do stymulującego. Z rozkładu średnich wynika, że owyższe założenie zostało otwierdzone (średnia dla stylu I wyniosła M = 26.75, zaś średnia dla stylu S M = 24.08) (atrz, Wykres 1). Test t-studenta dla rób zależnych otwierdza istotność różnic omiędzy średnimi wynikami w zakresie analizowanych zmiennych [t(59) = 4.68, = ]. Z kolei biorąc od uwagę zmienną łci, tym razem test t-studenta dla rób niezależnych nie ujawnia różnic omiędzy kobietami i mężczyznami w oziomie stylu stymulującego [t(58) = -.73, =.47] oraz instrumentalnego [t(58) = -1.45, =.15] (atrz, Wykres 1) , , , , ,5 26,75 Styl instrumentalny 24,08 Styl stymulujący Wykres 1. Częstość sostrzegania i odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców WYNIKI Szukając odowiedzi na sformułowane wcześniej ytania badawcze, wykorzystano rogram SPSS 11.5.PL, a nastęnie osłużono się wsółczynnikiem korelacji r-pearsona (o urzednim srawdzeniu PODMIOTOWE KORELATY PODEJMOWANIA RYZYKA PRZEZ PRZEDSIĘBIORCÓW Kolejne ytanie dotyczyło już zagadnienia odmiotowych korelatów badanych stylów sostrzegania i odejmowania ryzyka. Wyniki korelacji r-pearsona 82

5 Podmiotowe korelaty odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców wskazują na wsółwystęowanie instrumentalnego stylu odejmowania ryzyka z oczuciem własnej skuteczności (umiarkowana siła związku r =.396, =.002), (atrz, Tabela 1). U kobiet natężenie stylu instrumentalnego rośnie wrost roorcjonalnie wraz z ich oceną własnej skuteczności (r =.455, =.025) oraz otwartością na doświadczenia (r =.514, =.01), rzy tym siła tych relacji waha się od umiarkowanej do silnej. W rzyadku rzedsiębiorców mężczyzn związek istotny statystycznie dotyczy wyłącznie oczucia własnej skuteczności i stylu instrumentalnego (r =.366, =.028, umiarkowana siła związku) (atrz, Tabela 2). Końcowym etaem analizy było zbudowanie i zweryfikowanie modelu do rognozy zmiennej zależnej, czyli instrumentalnego i stymulującego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców. W tym też celu wykorzystano metodę regresji krokowej ostęującej. Z uwagi na nieistotny statystycznie wyraz wolny we wszystkich otrzymanych modelach, zdecydowano się na zrezygnowanie z wyrazu wolnego, co w efekcie ozwoliło otrzymać nowe modele bardziej recyzyjne i o wyższych wsółczynnikach determinacji. Tabela 1 Podmiotowe korelaty instrumentalnego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców (N = 60) Instrumentalny styl odejmowania ryzyka r-pearson oczucie własnej skuteczności Tabela 2 Podmiotowe korelaty instrumentalnego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców kobiety (N = 24) i mężczyzn (N = 36) Instrumentalny styl odejmowania ryzyka r-pearson oczucie własnej skuteczności kobiet rzedsiębiorców (N = 24) otwartość na doświadczenia kobiet rzedsiębiorców (N = 24) oczucie własnej skuteczności mężczyzn rzedsiębiorców (N = 36) Tabela 3 Podmiotowe korelaty stymulującego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców (N = 60) Stymulujący styl odejmowania ryzyka r-pearson ekstrawersja aktywność Z kolei styl stymulujący ozytywnie, aczkolwiek słabo, koreluje z ekstrawersją (r =.279, =.03) oraz umiarkowanie z aktywnością (r =.318, =.013), (atrz, Tabela 3). Wymiary te ozostają istotne w gruie mężczyzn, zaś wśród kobiet odstawowe znaczenie osiada otwartość na doświadczenia (r =.371, =.075, tendencja istotna statystycznie) (atrz, Tabela 4). Równanie regresji dla stylu stymulującego w o- arciu o wsółczynnik regresji B rzedstawia się nastęująco: Ryzyko S =.420 oczucie własnej skuteczności aktywność otwartość na doświadczenia neurotyczność.181 sumienność reaktywność ±

6 Agnieszka Liińska-Grobelny, Izabela Malinowska Tabela 4 Podmiotowe korelaty stymulującego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców kobiety (N = 24) i mężczyzn (N = 36) Stymulujący styl odejmowania ryzyka r-pearson otwartość na doświadczenia kobiet rzedsiębiorców (N = 24) ekstrawersja mężczyzn rzedsiębiorców (N = 36) aktywność mężczyzn rzedsiębiorców (N = 36) Otrzymany model wyjaśnia 97% zmienności zmiennej zależnej tj. ryzyka stymulującego (atrz, Tabela 5). W oisanym modelu wystęują trzy zmienne istotne statystycznie: oczucie własnej skuteczności, aktywność, otwartość na doświadczenia. Wzrost oczucia własnej skuteczności, aktywności i otwartości na doświadczenia o 1 unkt owoduje rzyrost ryzyka stymulującego odowiednio o.42,.665 i.236 unktu. Ponadto, szacując arametr kierunkowy (b 0 ), mylimy się średnio o.14 unktu dla oczucia własnej skuteczności,.18 unktu dla aktywności i.11 unktu dla otwartości na nowe doświadczenia. W otrzymanym modelu zmienna aktywność osiada najwyższy wsółczynnik korelacji j równy.439. Wzmiankowana zmienna samodzielnie wyjaśnia rawie 19.27% wariancji zmiennej zależnej, o wyłączeniu wływu innych zmiennych. Ponadto oczucie własnej skuteczności wyjaśnia 13.84% zmienności stylu stymulującego, zaś otwartość na doświadczenia 8.24% wzmiankowanego stylu odejmowania ryzyka. Doasowanie modelu jest zadowalające i istotne statystycznie (atrz, Tabela 5). Z kolei równanie regresji dla stylu instrumentalnego w oarciu o wsółczynnik regresji B rzyjmuje ostać: Ryzyko I =.585 oczucie własnej skuteczności neurotyczność ugodowość ± Powyższy model ozwala w 98% rzewidzieć wariancję analizowanego instrumentalnego stylu sostrzegania i odejmowania ryzyka. Zmiennymi istotnymi jest oczucie własnej skuteczności, neurotyczność i ugodowość, których rzyrost o 1 unkt owoduje wzrost natężenia stylu instrumentalnego o.585 unktu (w odniesieniu do oczucia własnej skuteczności),.207 unktu (w rzyadku neurotyczności) i.148 unktu (w odniesieniu do ugodowości). Poczucie własnej skuteczności samodzielnie wyjaśnia rawie 51.98%, neurotyczność 15.13%, zaś ugodowość tylko 6.71% zmienności stylu instrumentalnego, o wyłączeniu wływu ozostałych zmiennych (atrz, Tabela 6). Płeć modyfikuje analizowane modele redykcji. Z danych w Tabelach 7 i 8 wynika, że u kobiet najważniejszymi zmiennymi objaśniającymi styl stymulujący jest otwartość na doświadczenia, która wyjaśnia samodzielnie 44.76% zmienności stylu stymulującego, wrażliwość (25.3%), neurotyczność (22.28%), aktywność (21.99%) oraz sumienność (17.39%). Z kolei styl instrumentalny jest oisy- Tabela 5 Podmiotowe redyktory stymulującego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców w modelu regresji krokowej ostęującej N = 60 Beta B Błąd st. B t(54) oczucie własnej skuteczności aktywność otwartość na doświadczenia neurotyczność sumienność reaktywność R 2 =.968, F(6,54) = ,.0001, Błąd std. estymacji:

7 Podmiotowe korelaty odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców Tabela 6 Podmiotowe redyktory instrumentalnego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców w modelu regresji krokowej ostęującejj N = 60 Beta B Błąd st. B t(57) oczucie własnej skuteczności neurotyczność ugodowość R 2 =.985, F(3,57) = ,.0001, Błąd std. estymacji = wany rzez oczucie własnej skuteczności, której wkład w wyjaśnianie wariancji stylu instrumentalnego wynosi 62.57% oraz otwartość na doświadczenia (31.92%). Z analizy wariancji wynika, że z ogólnej sumy kwadratów badanych zmiennych, aż 98% zmienności stylu stymulującego oraz 99% zmienności stylu instrumentalnego wyjaśniane jest regresją. Doasowanie otrzymanych modeli jest w związku z tym wysokie i istotne statystycznie (atrz, Tabela 7 i 8). Poczucie własnej skuteczności (34.22%), neurotyczność (34.69%) i ugodowość (14.14%) to są zmienne o największym wkładzie w wyjaśnianie wariancji instrumentalnego stylu odejmowania ryzyka rzez mężczyzn rzedsiębiorców, natomiast w wyjaśnianiu zmienności stylu stymulującego uczestniczy wyłącznie oczucie własnej skuteczności, które samodzielnie wyjaśnia 11.97% wariancji. W obu rzyadkach doasowanie modelu jest zadowalające i statystycznie istotne, dla stylu stymulującego 97% wariancji wyjaśnia równanie regresji, zaś dla instrumentalnego aż 99% zmienności (atrz, Tabela 9 i 10). Tabela 7 Podmiotowe redyktory stymulującego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców kobiety w modelu regresji krokowej ostęującej N = 24 Beta B Błąd st. B t(17) oczucie własnej skuteczności otwartość aktywność neurotyczność wrażliwość sumienność wytrzymałość R 2 =.981 F(7,17) = ,.0001, Błąd std. estymacji = Tabela 8 Podmiotowe redyktory instrumentalnego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców kobiety w modelu regresji krokowej ostęującej N = 24 Beta B Błąd st. B t(54) oczucie własnej skuteczności otwartość R 2 =.99, F(2,22) = ,.0001, Błąd std. estymacji =

8 Agnieszka Liińska-Grobelny, Izabela Malinowska Tabela 9 Podmiotowe redyktory stymulującego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców mężczyzn w modelu regresji krokowej ostęującej N = 36 Beta B Błąd st. B t(17) oczucie własnej skuteczności ekstrawersja reaktywność otwartość na doświadczenia żwawość aktywność R 2 =.969, F(6,30) = ,.0001, Błąd std. estymacji = Tabela 10 Podmiotowe redyktory instrumentalnego stylu odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców mężczyzn w modelu regresji krokowej ostęującej N = 36 Beta B Błąd st. B t(17) oczucie własnej skuteczności neurotyczność ugodowość sumienność ekstrawersja R 2 =.987, F(5,31) = ,.0001, Błąd std. estymacji = DYSKUSJA Celem badań było oddanie analizie wybranych korelatów sostrzegania i odejmowania ryzyka rzez rywatnych rzedsiębiorców. Ważnym atutem rowadzonych w tym artykule analiz jest z jednej strony rzerowadzenie badań wśród rzedsiębiorców, którzy ryzyko mają wisane w zawód, z drugiej zaś odwołanie się do koncecji sostrzegania i odejmowania ryzyka autorstwa Zaleśkiewicza oartej na dualizmie rocesów oznawczych i emocjonalnych. Zgodnie z założeniami dominującym stylem wśród rzedsiębiorców okazał się być styl sostrzegania ryzyka w kategoriach instrumentalnych. Oznacza to, że dla badanych odejmowanie ryzyka stanowi szansę osiągnięcia ozytywnego wyniku. Widzą oni sens angażowania się w ryzykowne działania tylko wtedy, gdy jest wyraźnie dostrzegana możliwość urzeczywistnienia celu, rzy określonym rawdoodobieństwie sukcesu. Wrawdzie ono- szenie ryzyka jest więc jedną z najczęściej wymienianych funkcji rzedsiębiorcy, obok kierowania, kontrolowania, czy też nadzorowania, ale warto zauważyć, że chodzi tu raczej o instrumentalny, aniżeli stymulujący asekt ryzyka, aczkolwiek kwestie te wymagają dalszych badań i analiz. Ponadto nie stwierdza się różnic omiędzy kobietami i mężczyznami rzedsiębiorcami w średnim natężeniu analizowanych stylów, mimo, że z badań Zuckermana (1994) wynika, iż to właśnie mężczyźni charakteryzują się wyższym oziomem oszukiwania doznań w orównaniu z kobietami, i jak isze Zaleśkiewicz (2005, s. 184): kobiety nie odczuwają otrzeby dokonywania szczegółowych rozróżnień między oszczególnymi rodzajami ryzyka, gdyż rzadziej się angażują w sytuacje ryzykowne. Brak różnic może wynikać z charakteru racy badanych osób, gdzie łeć biologiczna nie modyfikuje referencji w zakresie sostrzegania i odejmowania ryzyka. Istotne statystycznie związki o kierunku dodatnim odnotowano omiędzy stylem instrumentalnym 86

9 Podmiotowe korelaty odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców a oczuciem własnej skuteczności (w całej gruie badanej, wśród kobiet i mężczyzn) oraz otwartością na doświadczenia (wśród kobiet rzedsiębiorców). Najważniejszymi odmiotowymi korelatami stylu stymulującego okazała się być otwartość na doświadczenia (wśród rzedsiębiorców kobiet) oraz ekstrawersja i aktywność (w całej gruie badanej i wśród mężczyzn). W oarciu o otrzymane wyniki urawnione wydaje się twierdzenie, na które zwrócił uwagę Zaleśkiewicz (2005), że referowanie stylu instrumentalnego wiąże się silniej z oziomem asiracji, w tym rzyadku oczuciem własnej skuteczności, ale również z otwartością na to, co rzynosi sytuacja decyzyjna. Z kolei referowanie stylu stymulującego może być wynikiem odstawowych otrzeb umieszczonych w strukturze osobowości, jak na rzykład otrzeba doznań, stymulacji, czy aktywności. Przerowadzona analiza regresji wielokrotnej ozwala z onad 90% skutecznością rzewidzieć dany styl sostrzegania i odejmowania ryzyka wśród rzedsiębiorców na odstawie wiedzy o ich cechach odmiotowych objętych badaniem. Wrawdzie z badań Zaleśkiewicza (2005) wynika, że osobowość silniej determinuje styl stymulujący, niemniej jednak z danych otrzymanych w tym badaniu wynika, że redykcja dwóch stylów jest orównywalna, natomiast to, co różnicuje otrzymane modele, to rodzaj zmiennych objaśniających. Dla stylu instrumentalnego jest to oczucie własnej skuteczności, które indywidualnie wyjaśnia wariancję zmiennej zależnej w rawie 52% w całej gruie, w 63% u kobiet rzedsiębiorców i w 34% u mężczyzn rzedsiębiorców. Dla stylu stymulującego jest to aktywność (19% zmienności stylu stymulującego wśród 60 badanych), nastęnie dla kobiet jest to otwartość na doświadczenie, ale również wrażliwość, neurotyczność, aktywność i sumienność, zaś dla mężczyzn rzedsiębiorców jest to oczucie własnej skuteczności (12% zmienności stylu S). W związku z tym można sformułować wniosek za Zaleśkiewiczem, o którym już isano wcześniej, że sostrzeganie działań ryzykownych w kategoriach realizacji celów zależy rzede wszystkim od czynników owiązanych z analizą sytuacji decyzyjnej i oceny skuteczności osoby w tej sytuacji, natomiast nie można jednoznacznie stwierdzić, że interretowanie ryzyka w kategoriach stymulacyjnych rzebiega bardziej automatycznie, bez udziału jakiejkolwiek racjonalnej analizy, onieważ otrzymane rezultaty zdają się temu zarzeczać, zwłaszcza, jeżeli uwzględni się wymiar łci. Może to oznaczać, że wymiar łci biologicznej tym razem ośredniczy omiędzy sostrzeganiem ryzyka a cechami osobowości. Podsumowując, badanie odmiotowych korelatów odejmowania ryzyka rzez rzedsiębiorców ma wymiar nie tylko oznawczy, ale również raktyczny. Znajomość cech temeramentalnoosobowościowych oraz oceny własnej skuteczności w kontekście rzewidywania każdego ze stylów sostrzegania i odejmowania ryzyka może stanowić odstawę do rzygotowania odowiednich rocedur rekrutacyjno-selekcyjnych, n. może stanowić ważne kryterium rzyznawania funduszy na otworzenie własnej działalności rzez urzędy racy. W związku z tym warto kontynuować badania w tym kierunku z udziałem bardziej licznej i zróżnicowanej gruy rzedsiębiorców. LITERATURA Bandura, A. (1977). Self-efficacy. Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84, Juczyński, Z. (2001). Narzędzia omiaru w romocji i sychologii zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo PTP. Klonowicz, T., Sokołowska, J. (1993). Everyday danger individual differences, accident ercetion and safety behavior. Polish Psychological Bulletin, 1, Krua, M. (2002). Ryzyko i nieewność w zarządzaniu firmą. Kraków: Wydawnictwo Kluczbork. MacCrimmon, K.R., Wehrung, D.A. (1990). Characteristics risk taking executives. Management Science, 36, March, J.G., Shaira, Z. (1987). Managerial ersectivess on risk and risk taking. Management Science, 33, Ratajczak, Z. (2004). Kontrowersje wokół ojęcia ryzyka. Źródła i konsekwencje. W: R. Studenski (red.), Zachowanie się w sytuacji ryzyka (s ). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Słownik Języka Polskiego (2006), tom III. Warszawa: PWN. Strelau, J. (1998). Psychologia temeramentu. Warszawa: PWN. Studenski, R. (2004). Ryzyko i ryzykowanie. Katowice: Wydawnictwo UŚ. Tyszka, T. (2000). Psychologia ekonomiczna. W: J. Strelau (red.), Psychologia (tom III, s ). Gdańsk: GWP. Zaleśkiewicz, T. (2004). Przedsiębiorczość i odejmowanie ryzyka. W: T. Tyszka (red.), Psychologia ekonomiczna (s ). Gdańsk: GWP. Zaleśkiewicz, T. (2005). Przyjemność czy konieczność. Psychologia sostrzegania i odejmowania ryzyka. Gdańsk: GWP. Zawadzki, B., Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania Kwestionariusz Temeramentu. Warszawa: Wydawnictwo PTP. Zawadzki, B., Strelau, J., Szczeaniak, P., Śliwińska, M. (1998). Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Warszawa: Wydawnictwo PTP. Zuckerman, M. (1994). Behavioral exressions and biosocial bases of sensation seeking. New York: Cambridge University Press. Zuckerman, M., Kuhlman, D.M. (2000). Personality and risk-taking: Common biosocial factors. Journal of Personality, 68,