Adam Tarnowski WALIDACJA PSYCHOLOGICZNYCH METOD OCENY PREDYSPOZYCJI DO ZAWODU KIEROWCY

Transkrypt

1 Anna Łuczak Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy Zakład Ergonomii Pracownia Fizjologii i Higieny Pracy Adam Tarnowski Wydział Psychologii Uniwersytet Warszawski Warszawa Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 4, s PL ISSN X DOI: /v WALIDACJA PSYCHOLOGICZNYCH METOD OCENY PREDYSPOZYCJI DO ZAWODU KIEROWCY (doniesienie z badań) Celem badań była weryfikacja metodyki sychologicznych badań kierowców od kątem określenia trafności i rzetelności wybranych testów srawności sychomotorycznej i rocesów oznawczych, stosowanych w ocenie redysozycji kierowców do rowadzenia ojazdów. Badania rzerowadzono w trzech gruach kierowców (n=1266) w wieku lata: kierowcy zawodowi bezwyadkowi, amatorzy bezwyadkowi i amatorzy wyadkowi. Do walidacji wybrano Test czasu reakcji rostej i złożonej, Test krzyżowy, R-W, Poelreutera oraz Couvégo. Trafność testów określono metodą trafności kryterialnej a rzetelność testów - metodą test retest, ołówkową i alfa Cronbacha. Wyniki badań ozwalają na rekomendację testu R-W, Testu czasu reakcji rostej oraz Testu krzyżowego jako trafnych i rzetelnych w diagnozie redysozycji do rowadzenia ojazdów oraz wskazują na zasadność oarcia tej diagnozy na wybranych cechach krytycznych. Słowa kluczowe walidacja testów sychologicznych, redysozycje kierowców WSTĘP Kierowca należy do kategorii zawodów trudnych i niebeziecznych, czyli tych, gdzie raca związana jest z narażeniem życia i (lub) zdrowia osoby wykonującej ją i z zagrożeniem dla innych ludzi (Łuczak, 2001). W rzyadku zawodu kierowcy zagrożenie dla życia lub zdrowia wynika z wysokiego oziomu obciążenia sychicznego odczas rowadzenia ojazdu, z konieczności obsługi ojazdu oraz z warunków środowiska racy, co wymaga od kierowcy osiadania szczególnych redysozycji sychofizycznych (Bąk, 2003; Merecz i Waszkowska, 2007; Tarnowski, 2007). Ze względu na szczególne redysozycje sychiczne, jakie owinny osiadać osoby wykonujące zawód kierowcy, wszyscy kandydaci do tego zawodu oddawani są selekcji i doborowi zawodowemu. Rzetelne rzerowadzenie doboru zawodowego wymaga sełnienia dwóch warunków. Pierwszym z nich jest osiadanie wyczerujących i aktualnych charakterystyk zawodów i stanowisk, na które dobiera się kadrę racowników. W rzyadku zawodu kierowca warunek ten jest sełniony, onieważ charakterystyka tego zawodu została oracowana w Polsce (Widerszal-Bazyl i in. 1998), wg. wzorów stosowanych w oradnictwie i doborze zawodowym w krajach, mających największe doświadczenie w tym zakresie (m.in. w Anglii, Irlandii, Stanach Zjednoczonych). Drugim warunkiem rzetelnego doboru osób do zawodu kierowcy jest osiadanie odowiednich narzędzi diagnostycznych, co

2 6 Anna Łuczak, Adam Tarnowski oznacza, że owinny one sełniać tzw. kryteria dobroci testów (Hornowska, 2001), do których zalicza się obiektywność, standaryzację, rzetelność i trafność testu oraz normy testowe (Jaworowska, 1996). Jedynie narzędzia sełniające ww. kryteria ozwalają dowiedzieć się jak najwięcej o osiadanych rzez daną osobę redysozycjach do wykonywania zawodu kierowcy i wnioskować na ich odstawie o jej rzyszłym funkcjonowaniu w racy. Wyniki testowe (czyli wyniki zebrane rzy omocy narzędzi sychodiagnostycznych) mogą bowiem stanowić odstawę rzewidywania odowiednich zachowań zawodowych. Jest to główny cel stosowania testów dla otrzeb zatrudnienia, czyli selekcji i doboru zawodowego (Standardy, 2007). Metody diagnostyczne stosowane obecnie w Polsce w obszarze sychologii transortu nie sełniają wszystkich wymienionych kryteriów a odejmowane dotychczas róby walidacji narzędzi stosowanych do oceny cech i srawności człowieka, od kątem możliwości wykorzystania ich do rognozy beziecznych zachowań kierowców są fragmentaryczne. W związku z tym odjęto badania, których celem była walidacja sześciu testów sychologicznych, rzeznaczonych do oceny srawności sychomotorycznej i rocesów oznawczych, stosowanych w badaniach sychologicznych kierowców. Walidacja, oza trafnością, obejmowała określenie rzetelności oraz norm testowych i rzerowadzono ją od kątem oceny użyteczności analizowanych testów w diagnozie redysozycji kierowców do wykonywania zawodu kierowcy (kierowcy zawodowi) oraz redysozycji do rowadzenia ojazdów (kierowcy amatorzy). METODA BADAŃ Osoby badane W badaniach wzięli udział kierowcy obu łci (n=1266), w wieku od 20 do 74 lat, z minimum 2-letnim stażem w zawodzie lub doświadczeniem w rowadzeniu ojazdów, z trzech nastęujących gru: GRUPA I - kierowcy zawodowi bezwyadkowi (n=1037) osoby wykonujące racę na stanowisku kierowcy, nie mające na swoim koncie srawstwa wyadku drogowego z ofiarami śmiertelnymi lub rannymi oraz nie będące srawcami kolizji drogowej w ciągu ostatnich dwóch lat - kierowcy amatorzy bezwyadkowi (n=115) nie mający na swoim koncie srawstwa wyadku drogowego z ofiarami śmiertelnymi lub rannymi oraz nie będący srawcami kolizji drogowej w ciągu ostatnich dwóch lat - kierowcy amatorzy wyadkowi (n=) - srawcy wyadku drogowego z ofiarami śmiertelnymi lub rannymi w okresie ostatnich dwóch lat. Testy sychologiczne wybrane do walidacji Do walidacji wybrano 6. testów sychologicznych, stosowanych w sychologicznych badaniach kierowców: Test czasu reakcji rostej - ocena refleksu w rostej sytuacji zadaniowej Test czasu reakcji złożonej - ocena refleksu w złożonej sytuacji zadaniowej Test krzyżowy - ocena koordynacji wzrokoworuchowej, szybkości reakcji sychomotorycznej, zdolności do koncentracji uwagi, szybkości i dokładności sostrzegania oraz szybkości odejmowania decyzji w warunkach resji czasowej Test R-W - ocena szybkości i dokładności działania Test Tablic Poelreutera - ocena koncentracji i odzielności uwagi w warunkach resji czasowej Test Couvégo - ocena amięci i koncentracji uwagi. Metoda oceny wlaściwiści sychometrycznych testów Rzetelność analizowanych testów sychologicznych określana była trzema metodami: me-

3 Walidacja sychologicznych metod oceny redysozycji do zawodu kierowcy (doniesienie z badań) 7 todą test-retest (stabilność bezwzględna), metodą ołówkową (zgodność wewnętrzna) oraz metodą alfa Cronbacha (homogeniczność ozycji testowych). Rzetelność testów metodą test-retest określano w oarciu o wartość wsółczynnika korelacji r Pearsona między wynikami uzyskanymi w badaniu 1. i 2. oraz różnice między rzeciętnymi wartościami wyników omiaru, uzyskanych w badaniu 1. i 2., rzy czym odstawowym kryterium uznania testu za rzetelny była wartość wsółczynnika korelacji. Uwzględniając dane z literatury rzedmiotu dotyczące douszczalnych wartości wsółczynnika rzetelności (r tt ) (Brzeziński, 2007) oraz uzyskane w badaniach własnych wsółczynniki korelacji (rzetelności) dla oszczególnych wskaźników analizowanych testów, autorzy rzyjęli wartość wsółczynnika korelacji r tt = 0,62 za wartość minimalną, wystarczającą do uznania wskaźnika testu za rzetelny na oziomie zadowalającym, od względem stabilności czasowej (dla wsółczynnika korelacji r tt = 0.62 wskaźnik rzetelności, a więc korelacja między wynikami otrzymanymi a rawdziwymi wynosi 0,79). Podstawą określania stabilności bezwzględnej były wyniki kierowców zawodowych bez wyadku (GRUPA I), którzy brali udział zarówno w 1., jak i w 2. badaniu (n=66). Oznacza to, że wynikom badania 1. rzyorządkowane były wyniki badania 2. Odstę czasowy między kolejnymi dwoma omiarami wynosił od 1.5 do 6 miesięcy. W metodzie ołówkowej rzyjęto odział na dwie kolejno nastęujące o sobie ołowy testu, równoległe ze względu na ogólną liczbę bodźców oraz liczbę bodźców różnych kategorii (akustyczne i otyczne). Podstawą szacowania zgodności wewnętrznej były wyniki kierowców zawodowych bez wyadku (GRUPA I), zebrane w czasie 1. badania (n=66). Trafność testów określono metodą trafności kryterialnej. Zmienną kryterialną było bezieczeństwo funkcjonowania człowieka w roli kierowcy, zaś jako jej wskaźnik rzyjęto srawstwo (bądź jego brak) wyadku drogowego z ofiarami śmiertelnymi lub rannymi. Podstawą szacowania trafności kryterialnej była istotność różnic między wynikami uzyskanymi rzez kierowców amatorów bezwyadkowych - i kierowców amatorów wyadkowych -. WARUNKI BADANIA Badania realizowane były w 12 racowniach sychologicznych na terenie kraju, urawnionych do rowadzenia sychologicznych badań kierowców. Badania uzyskały akcetację Komisji ds. Etyki Badań Naukowych i rowadzone były z zachowaniem wszelkich raw ochrony danych osobowych. Metody statystyczne zastosowane w analizie wyników badań W analizie statystycznej wykorzystano nastęujące metody statystyczne: test Levene a jednorodności wariancji dla rób niezależnych srawdzenie homogeniczności wariancji wyników w analizowanych gruach kierowców test t równości średnich dla rób niezależnych analiza istotności różnic między średnimi wynikami w orównywanych gruach kierowców test U Manna-Whitneya analiza różnic między wynikami orównywanych gru kierowców. Do analizy statystycznej wykorzystano rogram SPSS for Windows. Rzetelność testów WYNIKI Wyniki testów sychologicznych, uzyskane w badaniu 1 (1) i w badaniu 2 (2), uwzględnione w analizie rzetelności metodą test-retest, zawiera tabela 1, natomiast wyniki analizy rzetelności testów rzedstawia tabela 2.

4 8 Anna Łuczak, Adam Tarnowski Tabela 1. Wyniki testów sychologicznych, uzyskane w badaniu 1 (1) i w badaniu 2 (2) Test Wskaźnik testu Średnia n Odchylenie standardowe Błąd standardowy średniej Tablice wykonane (1) 22, ,539,805 Poelreutera wykonane (2) 24, ,427,791 R-W rozwiązane (1) 41, ,894 1,587 rozwiązane (2) 44, ,847 1,458 znalezione (1) 31, ,729,869 Couvé znalezione (2) 29, ,216,932 średni czas reakcji rostej na wszystkie bodźce (1) 281, ,203 4,400 czas reakcji rostej czas reakcji złożonej średni czas reakcji rostej na wszystkie bodźce (2) 292, ,419 11,177 średni czas reakcji złożonej na wszystkie bodźce (1) 51, ,73010,58223 średni czas reakcji złożonej na wszystkie bodźce (2) 50, ,87428,72307 krzyżowy czas wykonania (1) 56, ,334 1,282 czas wykonania (2) 51, ,294 1,029 odebrane (1) 42, ,308,906 odebrane (2) 44, ,648,701 Metoda test-retest. Analiza rzetelności metodą test-retest okazała, że trzy nastęujące testy osiągnęły rzetelność na oziomie zadowalającym od względem stabilności czasowej: test R-W - średnia liczba orawnie rozwiązanych zadań (rozwiązane) w badaniu 1. jest istotnie mniejsza w orównaniu z badaniem 2. a wartość d Cohena = 0,46 wskazuje na małą wielkość efektu; wsółczynnik korelacji r-pearsona między wynikami obu omiarów jest istotny statystycznie. test czasu reakcji złożonej - średni czas reakcji złożonej na wszystkie bodźce w badaniu 1. jest dłuższy w orównaniu z badaniem 2. ale różnica ta nie jest istotna statystycznie; wsółczynnik korelacji r-pearsona między wynikami obu omiarów jest istotny statystycznie. test krzyżowy w zakresie wskaźnika: czas wykonania - czas wykonania zadania w temie dowolnym - rzeciętny czas wykonania testu krzyżowego w badaniu 1. jest istotnie dłuższy w orównaniu z badaniem 2. a wartość d Cohena = 0,91 wskazuje na dużą wielkość efektu; wsółczynnik korelacji r-pearsona między wynikami obu omiarów jest istotny statystycznie odebrane - liczba odebranych bodźców w temie narzuconym - liczba odebranych bodźców w temie narzuconym odczas badania 1. jest istotnie mniejsza w orównaniu z badaniem 2. a wartość d Cohena = 0,60 wskazuje na dużą

5 Walidacja sychologicznych metod oceny redysozycji do zawodu kierowcy (doniesienie z badań) 9 Tabela 2. Wyniki analizy rzetelności testów Test Tablice Poelreutera R-W Couvé Wskaźnik testu wykonane rozwiązane znalezione korelacjan 0, , , test-retest różnica t -1,667-1,977 0,052-3,470-3,762 1,133 1,353 0,181 Rzetelność ołówkowa korelacja n różnica t Alfa Cronbacha czas reakcji rostej czas reakcji złożonej średni czas reakcji rostej na wszystkie bodźce średni czas reakcji złożonej na wszystkie bodźce 0, ,043 0, ,609-0,971 0,335 0,260 0,446 0,657 0, , ,892 10,873-3,420-9,371 0,958 0,834 czas wykonania 0, ,477 7,377 krzyżowy odebrane 0, ,431-4,834 korelacja różnica t n wsółczynnik korelacji r-pearsona średnia wartość różnicy między rzeciętnymi wynikami 1. i 2. badania wartość statystyki t testu t-studenta dla rób zależnych liczebność oziom istotności rzetelność na oziomie zadowalającym

6 10 Anna Łuczak, Adam Tarnowski wielkość efektu; Wsółczynnik korelacji r-pearsona między wynikami obu omiarów jest istotny statystycznie. Metoda ołówkowa. Wyniki analizy zgodności wewnętrznej wskazują na zadowalającą zgodność wewnętrzną Testu czasu reakcji rostej. Dla średniego czasu reakcji rostej na wszystkie bodźce wsółczynnik zgodności wewnętrznej wyniósł 0,82. Alfa Cronbacha. Wyniki analizy rzetelności szacowanej metodą alfa Cronbacha wskazują na zadowalającą rzetelność od względem homogeniczno- Tabela 3. Wyniki analizy trafności testów sychologicznych Test Wskaźnik testu Grua osób badanych n Średnia Odchylenie standardowe Błąd standardowy średniej Tablice Poelreutera wykonane 96 24,37 20,48 7,567 7,488,709,764 R-W rozwiązane ,82 41,17 11,348 13,014 1,063 1,270 Couvé znalezione ,95 31,00 6,572 7,922,618,870 czas reakcji rostej średni czas reakcji rostej na wszystkie bodźce ,11 347,20 50,287 68,891 4,710 10,759 czas reakcji złożonej średni czas reakcji złożonej na wszystkie bodźce , ,5667 6, ,15768, ,07191 krzyżowy czas wykonania 16 56,21 63,31 11,169 11,235 1,046 2,809 krzyżowy odebrane 16 42,70 39,31 9,637 8,897,903 2,224 różnica istotna statystycznie (<0,05)

7 Walidacja sychologicznych metod oceny redysozycji do zawodu kierowcy (doniesienie z badań) 11 ści ozycji testowych Testu czasu reakcji rostej (0,958) oraz Testu czasu reakcji złożonej (0,834). Trafność testów W analizie trafności testów wykorzystano wyniki GRUPY II (kierowcy amatorzy bezwyadkowi ) i GRUPY III (kierowcy amatorzy wyadkowi ). Tabela 3. rzedstawia wyniki orównania obu gru ze względu na osiągnięte w testach wyniki omiarów. Analiza istotności różnic między rzeciętnymi wynikami testów w dwóch orównywanych ze sobą gruach wykazała, że istotne statystycznie różnice (<0.05) wystąiły w rzyadku nastęujących testów: test Tablic Poelreutera rzeciętny wynik w teście uzyskany w gruie kierowców wyadkowych (Grua III), okazał się istotnie niższy od wyniku w gruie kierowców bezwyadkowych (Grua II). Oznacza to, że kierowcy wyadkowi wykonali istotnie mniej zadań w orównaniu z bezwyadkowymi [t(208)=3,73; =] test R-W średni wynik w Gruie III był istotnie niższy niż rzeciętny wynik uzyskany w Gruie II. Oznacza to, że kierowcy wyadkowi rozwiązali orawnie znacząco mniej zadań w teście niż kierowcy bezwyadkowi [t(217)=4,65; =] test czasu reakcji rostej - wynik rzeciętny odnoszący się do średniego czasu reakcji rostej na wszystkie bodźce w Gruie III okazał się istotnie wyższy od wyniku Gruy II. Oznacza to, że średni czas reakcji na wszystkie bodźce w rostej sytuacji zadaniowej był gorszy w gruie kierowców wyadkowych od rzeciętnego czasu reakcji w gruie kierowców bezwyadkowych [t(56,070)=- 4,35; =] test krzyżowy - czas wykonania testu krzyżowego w temie dowolnym w Gruie III był istotnie dłuższy od czasu wykonania testu w Gruie II, co oznacza, że kierowcy wyadkowi dłużej wykonywali test krzyżowy niż kierowcy bezwyadkowi [t(128)=-2,38; =0,019]. WNIOSKI Wyniki rzerowadzonych badań okazały, że cztery sośród sześciu analizowanych testów sychologicznych można uznać za trafne od względem różnicowania oziomu srawności sychomotorycznej i rocesów oznawczych między kierowcami srawcami tragicznych wyadków drogowych i kierowcami, którzy nie mają na swoim koncie tego tyu doświadczeń. Do testów tych należy test Tablic Poelreutera, R-W, Test czasu reakcji rostej oraz Test krzyżowy. Natomiast za rzetelne na oziomie zadowalającym można uznać test R-W, Test czasu reakcji rostej i złożonej oraz Test krzyżowy. W związku z tym, z unktu widzenia diagnozy redysozycji do zawodu kierowcy i do rowadzenia ojazdów uzasadnione jest rekomendowanie testu R-W, Testu czasu reakcji rostej i Testu krzyżowego do stosowania w badaniach sychologicznych kierowców. Wydaje się, że rzydatny w tym celu może być także test Tablic Poelreutera, który okazał się trafny ale słaby od względem stabilności czasowej. W rzyadku stosowania tego testu w diagnozie redysozycji kierowców warto mieć świadomość, że błąd omiaru wynikający ze zmienności w czasie funkcji mierzonej testem, tj. koncentracji i odzielności uwagi jest znaczny. W związku z tym, aby jednak móc dokonać oceny tej srawności, zaleca się kilkukrotny omiar u tej samej osoby, n. rzez kilka dni, w różnych orach doby, rzed- i o racy. Podobnie, Test czasu reakcji złożonej, który okazał się rzetelny ale nietrafny na granicy istotności (=0,05) w zakresie różnicowania kierowców wyadkowych od bezwyadkowych może być rzydatny w badaniach sychologicznych kierowców, jako dodatkowa metoda charakteryzująca srawność sychomotoryczną kierowcy. Wyniki rzerowadzonych badań okazały, że kierowców wyadkowych cechuje istotnie niższy w orównaniu z kierowcami bezwyad-

8 12 Anna Łuczak, Adam Tarnowski kowymi oziom takich cech jak koncentracja i odzielność uwagi, szybkość i dokładność racy, refleks oraz koordynacja wzrokowo ruchowa. Wynik ten można zatem uznać za dowód, że wymienione cechy są krytyczne, czyli niezbędne z unktu widzenia bezieczeństwa rowadzenia ojazdów. W związku z tym uzasadnione jest ocenianie oziomu wymienionych srawności zarówno w rzyadku orzekania o osiadaniu lub braku redysozycji u kierowców zawodowych do wykonywania racy na stanowisku kierowcy jak również orzekania o osiadaniu lub braku redysozycji do rowadzenia ojazdów w rzyadku kierowców amatorów. Pełna charakterystyka sychometryczna analizowanych sześciu testów sychologicznych została rzedstawiona w osobnej ublikacji (Łuczak i Tarnowski, 2011). LITERATURA CYTOWANA Bąk, J. (2003). Wyadki drogowe a kształcenie młodych kierowców (s ). Warszawa: Instytut Transortu Samochodowego. Brzeziński, J. (2007). Metodologia badań sychologicznych (s. 506). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hornowska E. (2001). Testy sychologiczne. Teoria i raktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Jaworowska, A. (1996). Co to jest test sychologiczny?, [w:] A. Ciechanowicz, A. Jaworowska, T. Szutrowa (red.), Testy, rawo, raktyka (s. 9-25). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Łuczak A. (2001). Wymagania sychologiczne w doborze osób do zawodów trudnych i niebeziecznych. Warszawa: Centralny Instytut Ochrony Pracy. Łuczak, A., Tarnowski, A. (2011). Badania sychologiczne kierowców. Charakterystyka sychometryczna wybranych testów srawności sychomotorycznej i rocesów oznawczych. Warszawa: Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy (w druku) Merecz, D., Waszkowska, M. (2007). Źródła i konsekwencje stresu zawodowego w racy kierowcy, [w:] E. Wągrowska-Koski (red.), Zagrożenia zdrowia kierowców ojazdów silnikowych związane ze szkodliwymi i uciążliwymi warunkami środowiska racy (s ). Łódź: Instytut Medycyny Pracy im. rof. J. Nofera. Standardy dla testów stosowanych w sychologii i edagogice. (2007). American Educational Research Association, American Psychological Association, National Council on Measurement in Education, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Tarnowski, A. (2007). Temerament jako redykator zachowań kierowców, [w:] W. M. Horst, G. Dahlke (red.), Bezieczeństwo na drogach edukacja i diagnostyka kierujących ojazdami (s ). Poznań: Wydawnictwo Instytutu Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej. Widerszal-Bazyl, M., Cieślak, R., Derlicka, M., Kurkus-Rozowska, B., Łuczak, A., Martyka, J., Najmiec, A., Nowak, K., Tausz K., Żołnierczyk-Zreda, D. (1998). Przewodnik o zawodach. Tom I-V. Warszawa: Krajowy Urząd Pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej.

9 Walidacja sychologicznych metod oceny redysozycji do zawodu kierowcy (doniesienie z badań) 13 Anna Łuczak Central Institute for Labour Protection National Research Institute Ergonomic Deartment Laboratory of Physiology and Hygiene of Work Warsaw Adam Tarnowski Faculty of Psychology University of Warsaw Warsaw VALIDATION OF PSYCHOLOGICAL METHODS FOR ASSESSING PREDISPOSITION TOWARDS SAFE DRIVING ABSTRACT The study verified the methodology of drivers sychological testing regarding the validity and reliability of selected sychomotor and cognitive tests used in assessing drivers redisosition towards safe driving: simle reaction, combined reaction, cross, R-W, Poelreuter and Couvé tests. Three grous of drivers (n=1266), aged 21-74, articiated in the study: rofessional and amateurs drivers never involved in heavy road crashes, and amateurs drivers offenders in heavy road crashes. Validity was evaluated with criterion-related validity, whereas reliability with test-retest and slit-half methods as well as Cronbach s alha. The results indicated that R-W, simle reaction and cross tests, could be recommended as valid and reliable in assessing sychological redisosition towards safe driving. Keywords validation of sychological tests, drivers redisosition