Cechy osobowości a style radzenia sobie ze stresem w okresie wczesnej starości. Ks. dr Paweł Brudek Instytut Psychologii KUL Jana Pawła II

Transkrypt

1 Cechy osobowości a style radzenia sobie ze stresem w okresie wczesnej starości Ks. dr Paweł Brudek Instytut Psychologii KUL Jana Pawła II

2 Starość wyzwaniem współczesności Demograficzne starzenie się społeczeństw jest procesem, który objął niemal wszystkie kraje europejskie, a zwłaszcza kraje Zachodniej Europy. Wzrastający odsetek ludzi starszych w społeczeństwie ma istotne znaczenie społeczne, ekonomiczne i polityczne (Błędowski, 2003).

3 Starość jako ostatni etap rozwoju Starość, to naturalny, schyłkowy okres życia człowieka, charakteryzujący się przewagą zmian regresywnych nad progresywnymi. Z psychologicznego punktu widzenia może być postrzegana jako ostatnia szansa rozwojowa. (Straś-Romanowska, 2011)

4 Periodyzacja okresu starości wg WHO (za: Steuden, 2011a) Wczesna starość (60 74 lat) Późna starość (75 89 lat) Długowieczność (powyżej 90 lat)

5 Specyfika okresu późnej dorosłości w wymiarze psychologicznym (Steuden, 2011a) Sprawność funkcji poznawczych: Uwaga Pamięć Myślenie Uczenie się Osobowość osób starszych

6 Badania nad osobowością w późnej dorosłości obejmują kwestie dotyczące: Cech osobowości Emocji oraz stresu i sposobów radzenia sobie Samooceny Dążeń i postaw życiowych Mądrości (Straś-Romanowska, 2011)

7 Wielka Piątka Struktura osobowości ujmowana w kategoriach cech jest najbardziej stałym obok temperamentu elementem osobowości (Oleś, 2012). Środowisko posiada modyfikujący wpływ na cechy temperamentu oraz cechy osobowości (Strelau, 2006). Największa stabilność cech osobowości ma miejsce między 30 a 50 rokiem życia. W ciągu następnych lat następuje stopniowe i nieznaczne, choć istotne Neurotyczności, Ekstrawersji i Otwartości a Ugodowości i Sumienności (McCrae, Costa, 2005).

8 Oko w oko ze stresem starości Starość jest okresem traumatycznym dla człowieka, zwłaszcza w świecie szybkich przemian cywilizacyjnych. Zdaniem psychologów człowiek lepiej znosi trudne sytuacje wówczas, jeżeli istnieje perspektywa korzystnych zmian. W okresie starości w ostatniej fazie życia takiej perspektywy często już się nie dostrzega, dlatego wiele zdarzeń krytycznych wpływa na osobę w starszym wieku wyjątkowo stresogennie (Straś-Romanowska, 2007).

9 Starość okres strat Utrata zdrowia i witalności (choroby) Utrata atrakcyjności fizycznej Utrata sprawności fizycznej Ograniczenie aktywności zawodowej Utrata prestiżu zawodowego Utrata bliskich osób (A. Brzezińska, 2005)

10 Radzenie sobie ze stresem Radzenie sobie ze stresem ma jeden cel: odzyskanie równowagi między człowiekiem a otoczeniem, co ma doprowadzić do poprawy stanu emocjonalnego jednostki (M. Brzezińska, 2011).

11 Radzenie sobie jako proces Radzenie sobie ze stresem to stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby (Lazarus, Folkman, 1984)

12 Radzenie sobie jako styl Radzenie sobie ze stresem to względnie stała, specyficzna dla jednostki tendencja, która wyznacza przebieg radzenia sobie ze stresem. Styl ma status zmiennej osobowościowej i jest charakterystycznym dla osoby repertuarem strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008)

13 Style radzenia sobie ze stresem W ujęciu Endlera i Parkera (1990) styl radzenia sobie ze stresem można rozumieć jako typowy dla danej jednostki sposób zachowania w różnych sytuacjach stresowych. Wyróżniają oni trzy zasadnicze style radzenia sobie: Skoncentrowany na zadaniu Skoncentrowany na emocjach Skoncentrowany na unikaniu

14 Styl skoncentrowany na zadaniu Osoby charakteryzujące się tym stylem mają tendencję do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania sytuacji trudnej poprzez poznawcze przekształcanie lub próby zmiany sytuacji, a główny nacisk kładą na zadanie lub planowe rozwiązanie problemu (Wrześniewski, 1996).

15 Styl skoncentrowany na emocjach Ten styl jest domeną osób, które w sytuacjach stresowych mają skłonność do stresowania się na sobie i swoich przeżyciach emocjonalnych. Osoby takie często fantazjują i myślą w sposób życzeniowy, aby obniżyć napięcie emocjonalne (Wrześniewski, 1996).

16 Styl skoncentrowany na unikaniu Tym stylem cechują się osoby wykazujące tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania stresu. Może on przybierać dwie postaci: Zaangażowania się w czynności zastępcze Poszukiwania kontaktów towarzyskich (Wrześniewski 1996)

17 Przegląd badań (za: M. Brzezińska, 2011) Stwierdza się znaczne różnice indywidualne w zdolności do tolerowania stresu. Istotne znaczenie na skuteczność radzenia sobie ma płeć. M racjonalistyczne strategie K poszukują wsparcia emocjonalnego Brak jednoznacznych danych na temat związku płci ze sposobem radzenia sobie ze stresem

18 Przegląd badań Istnieje dodatnia korelacja między neurotycznością a stylami radzenia sobie ze stresem skoncentrowanymi na emocjach (Costa, McCrae, 2005). Ekstrawersja koreluje z poszukiwaniem kontaktów towarzyskich, jak również ze stylem skoncentrowanym na zadaniu (za: Zawadzki, Szczepaniak Strelau, 1995) Badania Endlera i Parkera wskazują na związek między ekstrawersją a stylami skoncentrowanymi na zadaniu, oraz neurotycznością a stylami skoncentrowanymi na emocjach. (za: Terelak, Stefańczyk, 2010)

19 Przegląd badań Brak jest wyników dotyczących związku sposobów radzenia sobie ze stresem z otwartością. Dominujący wydaje się pogląd, że osoby z dużym nasileniem ugodowości ze względu na to, że są milsze, lepiej współpracujące i wiarygodne niż jednostki mniej ugodowe, mają silniej rozwinięte sieci społeczne dostępne w czasie doznawania stresu. Należy więc oczekiwać, że ugodowość pozytywnie koreluje z takim stylem radzenia sobie ze stresem, jak poszukiwanie kontaktów społecznych (Terelak, Stefańczyk, 2010 ).

20 Problem badawczy Czy istnieje istotna współzależność między cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem w okresie późnej dorosłości?

21 Hipotezy H1: Im wyższy poziom neurotyczności tym bardziej preferowany jest styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na emocjach i unikowy. H2: Im wyższy poziom ekstrawersji tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany na zadaniu i poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. H3: Im wyższy poziom otwartości na doświadczenia tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich.

22 Hipotezy H4: Im wyższy poziom ugodowości tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. H5: Im wyższy poziom sumienności tym bardziej preferowany jest styl skoncentrowany na zadaniu.

23 Zastosowane metody badawcze Kwestionariusz Osobowości NEO-PI-R autorstwa P. T. Costy oraz R. R. McCrae obejmujący 240 twierdzeń, których prawdziwość badany ocenia w skali pięciostopniowej. Odnoszą się one do pięciu czynników osobowości (skale), a w ramach każdego z nich do sześciu składników (podskale). Są to: Neurotyczność (Lęk, Agresywna wrogość, Depresyjność, Nadmierny krytycyzm, Impulsywność i Nadwrażliwość), Ekstrawertyczność (Serdeczność, Towarzyskość, Asertywność, Aktywność, Poszukiwanie doznań i Emocje pozytywne), Otwartość na doświadczenie (Wyobraźnia, Estetyka, Uczucia, Działanie, Idee i Wartości), Ugodowość (Zaufanie, Prostolinijność, Altruizm, Ustępliwość, Skromność i Skłonność do rozczulania się), Sumienność (Kompetencja, Skłonność do porządku, Obowiązkowość, Dążenie do osiągnięć, Samodyscyplina i Rozwaga).

24 Zastosowane metody badawcze Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS N.S. Endlera i J.D. A. Parkera, który pozwala na diagnozę trzech stylów radzenia sobie ze stresem: styl radzenia skoncentrowany na zadaniu (SSZ); styl radzenia skoncentrowany na emocjach (SSE); skoncentrowany na unikaniu (SSU), przejawiający się w dwóch formach: angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ) oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PTK).

25 Osoby badane Badaniami objęto ogółem 120 osób Wszystkie badane osoby pozostawały w związku małżeńskim Uczestnicy badania byli w wieku od 60 do 75 lat. Średnia wieku w grupie mężczyzn wynosiła M=67,04 (SD=4,83), a w grupie kobiet M=64,90 (SD= 4,37). Najbardziej liczną grupę stanowiły osoby posiadające wykształcenie wyższe (57,2%), natomiast najmniej liczną grupę tworzyły osoby z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym (9,0%).

26 Wyniki badań

27 Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p 0,05) ZMIENNE Kwestionariusz CISS SSZ SSE SSU ACZ PKT N1 Lęk -0,26 0,51 0,32 0,32 - N2 Agresywna wrogość -0,42 0,44 0,45 0,43-0,22 N3 Depresyjność -0,38 0,52 0,33 0,38 - N4 Nadmierny krytycyzm - 0, N5 Impulsywność -0,36 0,33 0,26 0,30-0,20 N6 Nadwrażliwość -0,50 0,37 0,29 0,29-0,27 NEUROTYCZNOŚĆ -0,51 0,57 0,43 0,44-0,23 SSZ Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE Styl skoncentrowany na emocjach; SSU Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

28 Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p 0,05) ZMIENNE Kwestionariusz CISS SSZ SSE SSU ACZ PKT E1 Serdeczność 0, ,29-0,23 0,43 E2 Towarzyskość ,41 E3 Asertywność E4 Aktywność 0, ,19-0,19 0,24 E5 Poszukiwanie doznań -0,21-0,29 0,24 - E6 Emocje pozytywne 0, ,23-0,22 0,25 EKSTRAWERSJA 0, ,43 SSZ Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE Styl skoncentrowany na emocjach; SSU Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

29 Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p 0,05) ZMIENNE Kwestionariusz CISS SSZ SSE SSU ACZ PKT O1 Wyobraźnia -0,30 0,22 0,25 0,26 - O2 Estetyka 0,24-0,21-0,22-0,24 O3 Uczucia 0, ,30 O4 Działania - -0, ,20 O5 Idee 0, ,18 O6 Wartości OTWARTOŚĆ 0, ,25 SSZ Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE Styl skoncentrowany na emocjach; SSU Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

30 Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p 0,05) ZMIENNE Kwestionariusz CISS SSZ SSE SSU ACZ PKT U1 Zaufanie 0,34-0,23-0,31-0,29 0,24 U2 Prostolinijność 0,24-0,33-0,38-0,35 - U3 Altruizm 0,32-0,21-0,39-0,33 0,29 U4 Ustępliwość - -0,33-0,35-0,29 - U5 Skromność - -0,19-0,25-0,18 - U6 Skłonność do rozczulania się UGODOWOŚĆ 0,27-0,29-0,40-0,35 0,19 SSZ Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE Styl skoncentrowany na emocjach; SSU Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

31 Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Współczynnik korelacji r Pearsona pomiędzy cechami osobowości a stylami radzenia sobie ze stresem (p 0,05) ZMIENNE Kwestionariusz CISS SSZ SSE SSU ACZ PKT S1 Kompetencja 0, ,20-0,21 0,30 S2 Skłonność do porządku 0,37-0, ,24 S3 Obowiązkowość 0,47-0,21-0,29-0,29 0,20 S4 Dążenie do osiągnięć 0, ,19 - S5 Samodyscyplina 0,56-0,33-0,32-0,34 0,26 S6 Rozwaga 0,48-0,27-0,31-0,29 0,26 SUMIENNOŚĆ 0,67-0,29-0,32-0,33 0,32 SSZ Styl skoncentrowany na zadaniu; SSE Styl skoncentrowany na emocjach; SSU Styl skoncentrowany na unikaniu; ACZ Angażowanie się w czynności zastępcze; PKT Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

32 Wyniki badań W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie i które parametry osobowości mierzone za pomocą Kwestionariusza NEO-PI-R wyjaśniają poszczególne style radzenia sobie ze stresem przeprowadzono analizę regresji.

33 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSZ Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Styl skoncentrowany na zadaniu: R = 0,70; R 2 = 0,49; F(3,116) = 38,55; p<0,001 SUMIENNOŚĆ 0,54 6,92 0,000 NEUROTYCZNOŚĆ -0,17-2,18 0,031 EKSTRAWERSJA 0,14 2,07 0,041

34 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSE Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Styl skoncentrowany na emocjach: R = 0,60; R 2 = 0,36; F(5,114) = 12,811; p<0,001 NEUROTYCZNOŚĆ 0,60 6,60 0,000

35 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSU Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Styl skoncentrowany na unikaniu: R = 0,51; R 2 = 0,27; F(5,114) = 8,23; p<0,001 NEUROTYCZNOŚĆ 0,34 3,49 0,001 UGODOWOŚĆ -0,28-2,96 0,004

36 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej ACZ Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Angażowanie się w czynności zastępcze: R = 0,50; R 2 = 0,25; F(5,114) = 7,42; p<0,001 NEUROTYCZNOŚĆ 0,37 3,69 0,001 UGODOWOŚĆ -0,20-2,07 0,041

37 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej PKT Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Poszukiwanie kontaktów towarzyskich: R = 0,48; R 2 = 0,23; F(5,114) = 6,90; p<0,001 EKSTRAWERSJA 0,36 3,59 0,000

38 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSZ Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Styl skoncentrowany na zadaniu: R = 0,75; R 2 = 0,56; F(7,112) = 20,71; p<0,001 S1 Kompetencja 0,36 3,81 0,000 S6 Rozwaga 0,17 2,07 0,041 O3 - Uczucia 0,15 2,31 0,023 S4 Dążenie do osiągnięć 0,20 2,35 0,021 N2 Agresywna wrogość -0,20-2,54 0,012

39 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSE Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Styl skoncentrowany na emocje: R = 0,50; R 2 = 0,25; F(5,114) = 7,68; p<0,001 E3 - Asertywność -0,26-2,93 0,004 U4 Ustępliwość -0,24-2,29 0,024

40 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej SSU Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Styl skoncentrowany na unikaniu: R = 0,54; R 2 = 0,29; F(6,113) = 7,73; p<0,001 N2 Agresywna wrogość 0,34 3,37 0,000

41 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej ACZ Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Angażowanie się w czynności zastępcze: R = 0,59; R 2 = 0,35; F(9,110) = 6,67; p<0,001 N3 Asertywność 0,31 3,05 0,000 U3 Altruizm -0,29-2,55 0,003 S1 Kompetencja 0,36 2,87 0,005

42 Wyniki wielokrotnej regresji krokowej udział skal Kwestionariusza NEO-PI-R w wyjaśnianiu zmiennej PKT Kwestionariusza CISS ZMIENNE t p Poszukiwanie kontaktów towarzyskich: R = 0,58; R 2 = 0,34; F(5,114) = 11,89; p<0,001 E1 Serdeczność 0,20 2,15 0,034 E2 Towarzyskość 0,37 4,63 0,000

43 Wnioski z badań Osobowość pozostaje w licznych interesujących związkach ze stylami radzenia sobie ze stresem w okresie późnej dorosłości. Uzyskane wyniki badań pozwoliły na pozytywną weryfikację wszystkich postawionych hipotez. Styl skoncentrowany na zadaniu współwystępuje z: Sumiennością, Neurotyzmem (-), Ekstrawersją, Kompetencją, Rozwagą, Uczuciami, Dążeniem do osiągnięć, Agresywną wrogością (-).

44 Wnioski z badań Styl skoncentrowany na emocjach współwystępuje z: Neurotyzmem, Asertywnością (-) i Ustępliwością (-). Styl skoncentrowany na unikaniu koreluje z: Neurotycznością, Ugodowością (-) i Agresywną wrogością. Angażowanie się w czynności zastępcze współwystępuje z: Neurotycznością, Ugodowością (-), Asertywnością, Altruizmem (-) i Kompetencją. Poszukiwanie kontaktów towarzyskich koreluje z Ekstrawersją, Serdecznością i Towarzyskością.

45 Dziękuję za uwagę!