Mojej Promotor Pni prof. dr hb. Jdwidze Andrzejewskiej z pomoc, wsprcie i cierpliwość okzną w trkcie prowdzeni bdń i pisni niniejszej prcy s e r d e c z n i e d z i ę k u j ę
Dziękuję Rodzinie i Przyjciołom z słow otuchy i wirę w moje poczynni
SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 9 2. PRZEGLĄD LITERATURY... 10 3. MATERIAŁ I METODY... 17 3.1. Loklizcj bdń... 17 3.2. Doświdczenie 1: Plon i wrtość pszow zielonki z odmin ows w zleżności od terminu siewu... 17 3.2.1. Doświdczenie polowe... 17 3.2.2. Chrkterystyk odmin ows siewnego... 18 3.2.3. Anlizy chemiczne... 19 3.3. Doświdczenie 2: Porównnie plonów suchej msy ows i gorczycy biłej w zleżności od terminu siewu orz ich wpływ n plony zirn jęczmieni jrego... 19 3.4. Oprcownie sttystyczne... 20 4. WARUNKI POGODOWE... 21 5. WYNIKI BADAŃ... 24 5.1. Rozwój roślin, plony i wrtość pszow zielonki ows... 24 5.1.1. Rozwój roślin... 24 5.1.2. Wysokość roślin... 25 5.1.3. Plony suchej msy... 26 5.1.4. Porżenie liści przez rdzę koronową... 32 5.1.5. Wrtość pszow zielonki... 35 5.1.5.1. Zwrtość biłk ogółem... 35 5.1.5.2. Zwrtość neutrlnej frkcji włókn (NDF)... 36 5.1.5.3. Zwrtość kwśniej frkcji włókn (ADF)... 42 5.1.5.4. Strwność in vitro... 45
5.2. Rozwój orz plony ows i gorczycy biłej uprwinych n mulcz orz ich wrtość przedplonow dl jęczmieni jrego... 49 5.2.1. Rozwój roślin... 49 5.2.2. Plon suchej msy... 52 5.2.3. Zwrtość i pobrnie zotu w ndziemnej msie roślin... 56 5.3. Pokrycie gleby przez mulcz... 61 5.4. Plon zirn jęczmieni jrego... 66 6. DYSKUSJA... 72 7. WNIOSKI... 80 LITERATURA... 82 STRESZCZENIA... 88
1. WSTĘP Polityk roln Unii Europejskiej wspier poprzez dopłty uprwę różnych form międzyplonów, w tym międzyplonów ścierniskowych przeznczonych do mulczowni gleby. Njbrdziej populrnym gtunkiem stosownym przez polskich rolników jest gorczyc bił (Sinpis lb L.). Gorczyc jest jednk żywicielem dl tych smych ptogenów co rzepk (Brssic npus L.), w tym czerni krzyżowych (Alternri lternt, A. brssice, A. brssicicol), zgnilizny twrdzikowej (Sclerotini sclerotiorum) i szrej pleśni (Botrytis cinere) (Kurowski i Jnkowski 2003). W osttnich ltch, ze względu n rosnący udził rzepku w zminowniu, notuje się również nsilenie porżeni go przez choroby. Producenci rzepku będą więc wkrótce zmuszeni zstąpić gorczycę innym gtunkiem. Problemem jest jednk brdzo ogrniczon liczb gtunków ndjących się do późnoletnich siewów. Oprócz gorczycy biłej może to być jeszcze rzodkiew oleist (Rphnus stivus L.) i fceli błękitn (Phceli tncetifoli Benth.). Alterntywą może być owies siewny (Aven stiv L.), który dodtkowo w okresie jesiennym dje sznsę uzyskni jkościowo dobrej pszy, zwłszcz w porównniu z roślinmi z rodziny kpustowtych. Znn jest technologi uprwy ows n zielonkę z siewu wiosennego (Jelinowsk 1983). Dotychczs nie zlecno uprwy tego zboż w międzyplonch ścierniskowych ze względu n porżenie rdzą koronową (Puccicni coront Cd. F. sp. vene P. Syd. & Syd.) (Zjąc i Antonkiewicz 2006). Opóźnienie siewu może jednk zkłócić cykl rozwojowy ptogen, tym smym zmniejszyć nsilenie objwów. Hodowl nieustjąco prcuje tkże nd poprwą odporności n choroby, ztem wrz z wprowdzniem nowych odmin możn oczekiwć, że ich podtność n rdzę będzie corz mniejsz. Celem prcy jest ocen poziomu plonowni i jkości pszy ze zróżnicownych pod względem wczesności i pochodzeni odmin ows siewnego uprwinych w późnoletnim międzyplonie ścierniskowym orz porównnie wrtości przedplonowej mulczu z ows i gorczycy biłej dl jęczmieni jrego. 9
2. PRZEGLĄD LITERATURY Od wielu lt dominującą grupą roślin uprwinych w Polsce są zboż. Ich udził w strukturze zsiewów w 2014 roku wynosił 71.8% (GUS 2014). Ozncz to, że normą polskiego rolnictw są zminowni z dużą przewgą zbóż, nwet ich monokultury. Uprw tej grupy roślin w monokulturze wiąże się z wielom niepożądnymi skutkmi, które są w literturze nukowej są obszernie już opisne. Wymieni się przede wszystkim nsilenie zchwszczeni, ntężenie występowni chorób, w tym głównie chorób podstwy źdźbł i korzeni, orz mniejszą efektywność nwożeni minerlnego (Blechrczyk i in. 2005, Młeck i Blechrczyk 2000). Jednym ze sposobów n złgodzenie negtywnych skutków uproszczonego zminowni zbożowego jest uprw międzyplonów. Dodtkowo uprw międzyplonów ozimych lub ścierniskowych może być przeznczon do mulczowni gleby, by chronić ją przed erozją w okresie zimowym. Od kilkunstu lt środowisko nukowe wspier i propguje ideę uprwy różnych form międzyplonów n obszrze cłego krju jko elementu ochrony gleby przed erozją i wód przed znieczyszczeniem wymywnymi z pól zotnmi i fosfornmi (Duer 1996, Duer 2007, Jskulski i in. 2000, Kuś i Jończyk 2000). W prktyce dl rolników istotne są przede wszystkim wymierne korzyści finnsowe wynikjące z dopłt dl uczestników progrmów rolnośrodowiskowych. Relizcj pkietu 2. Ochron gleb i wód, w tym spekcie poleg n utrzymniu pokrywy roślinnej w formie międzyplonów n gruntch ornych, w okresie między dwom plonmi głównymi (ARiMR 2015). Stosownie w uprwie polowej międzyplonów pozwl zwiększyć liczbę gtunków w zminowniu, szczególnie wtedy gdy międzyplony uprwi się jko miesznki (Woźnik 2005, Zjąc i Antonkiewicz 2006). Wpisuje się to ztem w ideę propgowni bioróżnorodności. Bioms obumrłych resztek pozbiorowych lub mulcz sprzyj kumulcji wielu mikroorgnizmów, przez to umożliwi przywrócenie i zchownie równowgi w grocenozie (Jskulsk i Głęzewski 2009). Lehmn i in. (2012) udowodnili wzrost liczebności grzybów mikoryzowych w glebie, n której w formie międzyplonów uprwino owies, rzepk czy wykę siewną, przy czym njwiększy przyrost grzybów odnotowno po uprwie ows. Runowsk-Hryńczuk i in. (1998) podją, że ktywność biologiczn gleby lekkiej był njwiększ wtedy, gdy stosowno nwożenie obornikiem lub przyorno międzyplony z roślin bobowtych, średni po międzyplonie z rzepku, njsłbsz po międzyplonie z żyt. 10
W okresie pomiędzy uprwą plonów głównych pokrycie gleby roślinmi chroni ją przed erozją wodną i wietrzną. Jednk efektywność tej ochrony zleży od gtunku i plonu tzw. rośliny okrywowej czy okrywjącej. Ndziemne części roślin osłniją i chronią powierzchnię gleby, korzenie wiążą jej wierzchnie wrstwy (Kspr i in. 2001). Stwierdzono, że rośliny spoz rodziny bobowtych uprwine w międzyplonie ścierniskowym, kumulują zncząco więcej zotu i potsu niż wynikłoby to z zstosownego przed ich siewem nwożeni minerlnego. Świdczy to o pobierniu z gleby związków nie wykorzystnych przez roślinę poprzedzjącą, ztem celowe jest stosownie międzyplonów do ochrony gleb przed wypłukiwniem niewykorzystnych przez rośliny przedplonowe skłdników (Duer 1996, Wilczewski 2004). Nie bez znczeni jest to, że rośliny uprwine w międzyplonch przyswjją dwutlenek węgl, co w konsekwencji prowdzi do zwiększeni zwrtości węgl orgnicznego w glebie (Kulig i in. 2004). Skłd chemiczny wprowdznej do gleby biomsy z roślin międzyplonowych może też mieć wpływ n wrtość stnowisk dl rośliny nstępczej. Powszechnie widomo jest, że rośliny bobowte uprwine jko międzyplon pozostwiją njlepsze stnowisko dl większości roślin uprwnych. Jednk rośliny te wymgją wczesnego siewu, mterił siewny jest z reguły drogi. Njwyższe plony biomsy uzyskuje się z siewu lipcowego, w obecnych wrunkch kombjnowy zbiór zbóż przewżnie przeprowdz się n początku sierpni. Ze względu n niskie i niezbyt wierne plony orz wysoki koszt mteriłu siewnego rośliny bobowte w międzyplonch njczęściej zstępowne są przez rośliny z innych rodzin botnicznych, w tym głównie gorczycę biłą (Sinpis lb L.), rzodkiew oleistą (Rphnus stivus L.) i fcelię błękitną (Phceli tncetifoli Benth.) (Gonet 1990, Jskulski i in. 2000). Osttnie bdni Wilczewskiego i in. (2015) orz Wilczewskiego i Skinder (2015) wskzują jednk, że przydtność roślin bobowtych do uprwy międzyplonowej może być zleżn nie tylko od gtunku, le tkże od odminy. Autorzy uzyskli wysokie plony zielonej msy z grochu odminy Wito mimo, że siew przeprowdzno stosunkowo późno, czyli w pierwszej połowie sierpni. Jednym z podstwowych wymgń stwinych roślinom uprwinym jko międzyplony są szybkie wschody, nstępnie dynmiczny rozwój i przyrosty zielonej msy. Wrunkom tym w pełni odpowid gorczyc bił i między innymi dltego jest jedną z njczęściej uprwinych roślin w międzyplonch ścierniskowych. Jest 11
to typow roślin dni długiego i dltego wysin w drugiej połowie sierpni rozwij przede wszystkim msę wegettywną. Dzięki temu dobrze osłni glebę, przyorn bioms może być porównywln z dwką obornik równą 20 t h -1 (Hrsimowicz-Hermnn i Hermnn 2006, Toboł i Muśnicki 1999). Według Runowskiej-Hryńczuk i in. (1998) rośliny uprwine n glebie lekkiej po międzyplonch z bobowtych lub kpustowtych plonują n poziomie podobnym jk rośliny uprwine po oborniku. Gorczyc bił uprwin po zbożch jko międzyplon ścierniskowy zmniejsz niebezpieczeństwo występowni chorób i szkodników zgrżjących zbożom, tym smym może być trktown jko roślin fitosnitrn (Kurowski i Jnkowski 2003, Włkowski 1997). Niektóre nowe odminy gorczycy biłej wykzują tkże włściwości mątwikobójcze. M to istotne znczenie w zminownich z burkiem cukrowym, gdzie nsilenie mątwik burkowego jest wysokie (Szymczk-Nowk i Nowkowski 2000 i 2002). Zielonk z gorczycy może być tkże w pewnym stopniu wykorzystywn n pszę dl bydł. Jednk dwk nie powinn przekrczć 30 kg n sztukę dziennie i to z dodtkiem suchej pszy objętościowej. W większych dwkch zielonk z gorczycy ndje mleku nieprzyjemny zpch i smk (Włkowski 1997). Jednym z podstwowych problemów w uprwie międzyplonów ścierniskowych jest uzleżnienie terminu ich siewu do terminu zbioru przedplonu. Plon wytworzonej przez rośliny międzyplonowe biomsy w zncznym stopniu zleży od długości ich okresu wegetcji. Ztem im wcześniejszy termin siewu międzyplonu tym plon zielonki jest wyższy. Zniewicz-Bijkowsk i in. (2013) podją, że njwyższe plony msy orgnicznej i skłdników minerlnych uzyskno z międzyplonów wysinych 21 lipc, njniższe gdy siew wykonno 18 sierpni. Biorąc pod uwgę plon świeżej i suchej msy to do wysiewu 21 lipc njbrdziej odpowiednim gtunkiem okzł się słonecznik, do wysiewu 4 sierpni słonecznik i fceli, le gdy siew wykonno 18 sierpni to dobrym gtunkiem był tylko fceli. W bdnich Wilczewskiego (2004) njwyżej plonującymi gtunkmi były gorczyc bił i rzodkiew oleist. Wilczewski (2004) wskzuje również, że lepsze wyniki w uprwie międzyplonów uzyskuje się, gdy stosuje się tylko nwożenie minerlne, stosownie nwożeni słomą może prowdzić do obniżeni plonów rośliny. Międzyplony kumulują duże ilości potsu, jego zwrtość w suchej msie części ndziemnych może nwet przekrczć 4%. Z tego względu wskzne jest ogrniczenie nwożeni potsem lub 12
skrminie psz z dodtkiem komponentów o mniejszej koncentrcji tego pierwistk (Wilczewski 2004, Wilczewski i in. 2006). W zminownich z dużym udziłem zbóż wrtościowymi gtunkmi do międzyplonów są gtunki spoz rodziny Pocee i podrodziny wiechlinowych. Wyjątkiem może być tylko owies, który nie jest żywicielem większości ptogenów tkujących pszenicę, żyto, pszenżyto orz jęczmień i z tego względu często określny minem rośliny fitosnitrnej. Co więcej udowodniono, że zboż uprwine po owsie są w mniejszym stopniu porżone przez ptogeny grzybowe (Admik i in. 1994, Kuś i in. 2000, Weber i in. 2003, Wend-Piesik i in. 2000). Jest to szczególnie istotne wtedy, gdy rośliną nstępczą jest jęczmień jry. Gtunek ten w porównniu z innymi zbożmi jest w njwiększym stopniu porżny przez choroby grzybowe, w konsekwencji strty plonu są też njwiększe (Pecio i Dnyte 2008). W tym kontekście uzsdnion wydje się tkże uprw ows jko rośliny międzyplonowej z przeznczeniem n pszę lub n mulcz. Szczególne znczenie może mieć to w zminownich, gdzie występuje duży udził rzepku i uprw międzyplonów z roślin kpustowtych jest dyskusyjn z uwgi n kumulcję ptogenów. Owies jest zlecny do uprwy jko roślin międzyplonow w wielu stnch USA (Clrk 2007). Podkreśl się, że jest to gtunek niezwodny, koszty uprwy są reltywnie niskie. W zlecenich eksponuje się to, że oprócz produkcji biomsy rolą ows jest zhmownie rozwoju chwstów, ogrniczenie erozji, pobrnie niewykorzystnych skłdników odżywczych. Może być uprwiny w siewie jednogtunkowym lub w miesznkch z koniczyną, grochem, wyką i innymi gtunkmi z rodziny bobowtych lub ze zbożmi. Obecnie do polskiego rejestru wpisnych jest 27 odmin ows zwyczjnego (Aven stiv L.) i 5 ngiego (Aven nud L.). Większość ndje się do uprwy n terenie cłego krju, cztery przeznczone są do uprwy w terench górskich. W krjowym rejestrze dominują odminy rodzimej hodowli (COBORU 2015). Owies uprwiny wiosną silnie reguje n kżde opóźnienie terminu siewu ze względu n duże potrzeby wodne szczególnie w początkowym okresie wzrostu. Owies mjąc do dyspozycji większe ilości opdów w późniejszym okresie zncznie wydłuż okres wegetcji, stąd odminy nizinne nie ndją się do wysiewu w rejonch górskich. Odminy przeznczone do uprwy w górch wysiewne n terench nizinnych szybciej kończą wegetcję i niżej plonują, jednk lepiej ndją się do miesznek z jęczmieniem ze względu n mniejsze różnice w tempie 13
dojrzewni (COBORU 2013, Dubis i Budzyński 2003, Noworolnik 2011). Dobór odmin m istotne znczenie nie tylko wtedy, gdy owies uprwiny jest n zirno, le tkże wtedy, gdy uprwiny jest n zielonkę. Z dostępnej litertury wynik, że genotyp częściej różnicuje jkość pszy (Aydin i in. 2010; Contrers-Gove i Albrecht, 2006) niż plony zielonki (Aydin i in. 2010). Jednk w njwiększym stopniu i w kżdej strefie klimtycznej termin siewu m istotne znczenie dl poziomu i jkości plonów (Albrecht i in. 2012, Aydin i in. 2010; Contrers-Gove i Albrecht, 2006; Gunsulis i in. 2008). Ze względu n to, gtunkom uprwinym w międzyplonch stwi się między innymi wymgni dotyczące szybkiego początkowego temp wzrostu roślin to zsdnym wydje się być dobór odmin o większej dynmice przyrostu biomsy i szybciej dojrzewjących. Nowe odminy ows wyróżniją się wysoką plennością, tkże większą w porównniu do strych odmin odpornością n choroby grzybowe. Mimo to ndl spośród chorób grzybowych njwiększe zgrożenie dl tego gtunku stnowi rdz koronow (wieńcow). Czynnikiem infekcyjnym jest grzyb Puccicni coront Cd. F. sp. vene P. Syd. & Syd., który porż głównie liście. Rdz koronow jest rozpowszechnion n cłym świecie, wszędzie tm gdzie uprwi się owies. Strty plonu zirn wywołne porżeniem mogą sięgć nwet 50% (Šebest i in. 1995). Ze względu n to, że rozwojowi choroby sprzyj wysok tempertur (Pczos-Grzęd i in. 2014 z innymi utormi) to siewy letnie ows są szczególnie nrżone n skutki infekcji. Z tej przyczyny Zjąc i Antonkiewicz (2006) uwżją, że owies jest mniej odpowiednim gtunkiem do uprwy międzyplonowej w porównniu z gryką, roślinmi oleistymi, bobikiem i 2-, 3-gtunkowymi miesznkmi. Polskie odminy uprwne ows są w większości podtne n porżenie rdzą koronową. W osttnich ltch zidentyfikowno jednk genotypy, które chrkteryzuje pewien stopień odporności n Puccicni coront (Czjowski i in. 2013; Grichen i in. 2010; Pczos-Grzęd i in. 2014, Śmiłowski 2006). Owies porżny jest również przez mącznik prwdziwego (Blumeri grminis Frser et E. Henn.). Chorob t występuje powszechnie w wilgotnym i chłodnym klimcie, strty w plonch zirn ocenine są n 5-10% (Šebest i in. 1995). Owies jko roślin przeznczon do mulczowni gleby był często i z dobrym rezulttem testowny w uprwie wrzyw. Bdni Jbłońskiej-Ceglrek i in. (2006) wykzły korzystny wpływ ows przyornego wiosną n plonownie kpusty. Konopiński (2004) nieco 14
wyżej ocenił wpływ mulczu z ows n plony skorzonery niż mulczu z fcelii, gorczycy biłej czy wyki siewnej. Błżewicz-Woźnik i Konopiński (2009) wykzli, że owies uprwiny jko międzyplon w przyczynił się w większym stopniu niż fceli czy wyk siewn do zmniejszeni zchwszczeni rośliny nstępczej (cykorii). Korzystny wpływ przyorni ows lub jego miesznki z peluszką n plony burk ćwikłowego odnotowli Jbłońsk-Ceglrek i Ros (2003), n plonownie pietruszki Błżewicz-Woźnik (2005). Dobrze udokumentowne są plony i wrtość pszow zielonki z ows uprwinego z siewu wiosennego zrówno w Polsce (Jelinowsk 1983, Nowk i Sowiński 2006, Michlski i in. 2015, Micek i in. 2003) jk i w innych krjch (Clbro` i in. 2005, Cosentino i in. 2013; Dhim i in. 2013, Keles i in. 2016, Todd i Spner 2003). Możn też n zielonkę wykorzystć owies uprwiny jko roślinę ochronną dl lucerny (Micek i in. 2003) lub koniczyny inkrntki (Ross i in. 2005 i 2005b). Według Jelinowskiej (1983) okres użytkowni ows n zielonkę rozpoczyn się w fzie wyrzucni wiech i trw do fzy dojrzłości mleczno-woskowej. Rośliny zebrne w fzie dojrzłości mlecznej są też dobrym surowcem kiszonkrskim. Zielonk t m wyższe wlory żywieniowe niż z roślin kpustowtych i może stnowić dobrą pszę dl bydł. Z roślin ows zebrnego we wczesnych fzch rozwojowych uzyskuje się zielonkę o dużej przydtności do kiszeni, uzyskn w ten sposób psz cechuje się wysoką wrtością zwłszcz dl przeżuwczy (Micek i in. 2003, Pyś i Micek 1997). Nleży tkże ndmienić, że zielonk ows głównie ze względu n zwrtość polifenoli, uznwne jest z skłdnik suplementów diety. Witkowicz i in. (2015) wykzli, że genotypy ows różnią się pod względem zwrtości polifenoli, le jednocześnie nie stwierdzili związku pomiędzy poziomem ich koncentrcji ktywnością przeciwutlenijącą ziel. Doświdczeni Borowc i in. (1998) wskzują, że opóźninie terminu zbioru z zielonek cłych roślin zbóż skutkuje niekorzystnymi zminmi w ich skłdzie chemicznym. Wrz ze wzrostem zwrtości skrobi i skłdników ścin komórkowych nstępuje zmniejszenie koncentrcji biłk. Wzrst zwrtość włókn surowego, co stnowi główny czynnik obniżjący strwność i przyswjlność skłdników pokrmowych pszy. N podstwie dostępnej litertury postwiono hipotezę bdwczą obejmującą nstępujące złożeni: 1) owies może być uprwiny n zielonkę nie tylko z siewu wiosennego, le tkże jko późny międzyplon ścierniskowy, 15
2) występuje zróżnicownie między odminmi ows w zkresie poziomu plonowni zielonej msy, wrtości pszowej zielonki i odporności roślin n porżenie rdzą koronową, 3) opóźnienie terminu siewu wpłynie n ogrniczenie plonów zielonki, le również stopni porżeni roślin przez rdzę koronową, 4) z późnoletniego siewu ows możn uzyskć zielonkę o dobrej jkości pszowej, 5) owies uprwiny w międzyplonie ścierniskowym może zstąpić gorczycę jko roślinę przeznczoną do mulczowni gleby, 6) wrtość przedplonow ows jest porównywln do wrtości przedplonowej gorczycy. 16
3. MATERIAŁ I METODY 3.1. LOKALIZACJA BADAŃ Doświdczeni polowe przeprowdzono w ltch 2011-2014 w Stcji Bdwczej Mochełek, nleżącej do Uniwersytetu Technologiczno- -Przyrodniczego w Bydgoszczy (53 o 13 N; 17 o 51 E). Doświdczeni przeprowdzono n glebie płowej, pod względem stopni zwięzłości określonej jko lekk, n zwięzłym podłożu (pisek glinisty lekki n glinie lekkiej), kompleksu żytniego dobrego, klsy bonitcyjnej IVb, o wysokiej zsobności w pots, wysokiej w fosfor, średniej lub niskiej w mgnez i ph w przedzile od 5.5 do 5.8. Prowdzono dw oddzielne doświdczeni. W pierwszym ocenino plony i wrtość pszową zielonki z odmin ows w zleżności od terminu siewu. W doświdczeniu drugim porównywno plony jednej odminy ows i gorczycy biłej orz ich nstępczy wpływ n plonownie jęczmieni jrego. 3.2. DOŚWIADCZENIE 1: PLON I WARTOŚĆ PASZOWA ZIELONKI Z ODMIAN OWSA W ZALEŻNOŚCI OD TERMINU SIEWU 3.2.1. DOŚWIADCZENIE POLOWE Czynniki doświdczeni: I termin siewu*: początek sierpni (w tbelch oznczono 01.08) połow sierpni (w tbelch oznczono 15.08) początek wrześni (w tbelch oznczono 01.09) II odminy ows: Berdysz (PL), Zuch (PL), Forge Plus (USA). * dty siewu w kolejnych ltch: 2011 01.08, 16.08, 01.09; 2012 03.08, 14.08, 03.09; 2013 31.07, 12.08, 02.09. Doświdczeni złożono w ukłdzie podbloków, w czterech powtórzenich. Powierzchni poletk wynosił 15 m 2, plon zbierno z powierzchni 12 m 2. Wszystkie odminy ows były wysiewne w obsdzie 180 ziren n 1 m 2. Ilość wysiewu dl odmin wynosił: Berdysz 140, Zuch 160 i Forge Plus 130 kg h -1. Rozstw rzędów wynosił 12 cm, głębokość siewu 3 cm. Przed siewem zstosowno 17
nwożenie zotem w dwce 50 kg h -1. Rośliny z dwóch pierwszych terminów siewu zebrno: 2011 r. 20 pździernik, 2012 22 pździernik, 2013 20 pździernik; w 2013 roku sprzęt ows z njpóźniejszego terminu siewu, ze względu n zbyt młe przyrosty roślin, przesunięto n 2 listopd. Przed zbiorem opisno fzy rozwojowe poszczególnych odmin, zmierzono wysokość roślin orz pobrno po 10 roślin z kżdego poletk w celu oznczeni stopni porżeni liści przez rdzę koronową. N czterech njstrszych liścich wizulnie oceniono procent powierzchni blszki liściowej pokrytej zrodnikmi rdzy. Zbiór roślin przeprowdzono z pomocą kosirki listwowej. Zwżono zieloną msę zielonki i pobrno próby mteriłu roślinnego po ok. 600 g z kżdego poletk. Rośliny wysuszono w temp. 60 o C i obliczono zwrtość orz plon suchej msy. 3.2.2. CHARAKTERYSTYKA ODMIAN OWSA SIEWNEGO Odmin Berdysz wpisn zostł do krjowego rejestru odmin w 2008 roku. Odmin pochodzi ze Stcji Hodowli Odmin Dnko i jest odminą wczesną. Plon zirn stnowi 96% wzorc tj. 6.26 t h -1. Porżenie przez choroby tkie jk: mącznik prwdziwy, rdz wieńcow, rdz źdźbłow, helmintosporioz i septorioz liści wynoszą odpowiednio: 7.8, 7.9, 7.8, 7.5, 7.8 w 9 o skli. Odporność n toksyczne jony glinu Al +++ zostł ocenion n 5 o, wylegnie n 5,5 o w 9 o skli. Wysokość roślin tej odminy to 97 cm. Liczb dni do wiechowni wynosi 166, do dojrzłości woskowej 201dni (COBORU 2013). Odmin Zuch wpisn zostł do krjowego rejestru odmin w 2008 roku. Odmin pochodzi ze Stcji Hodowli Odmin Dnko i jest odminą średniopóźną. Plon zirn stnowi 99% wzorc tj. 6.45 t h -1. Porżenie przez choroby tkie jk: mącznik prwdziwy, rdz wieńcow, rdz źdźbłow, helmintosporioz i septorioz liści wynoszą odpowiednio: 7.4, 7.5, 7.7, 7.6, 7.8 w 9 o skli. Odporność n toksyczne jony glinu Al +++ zostł ocenion n 5 o, wylegnie n 6.0 o w 9 o skli. Wysokość roślin tej odminy to 101cm. Liczb dni do wiechowni wynosi 165, do dojrzłości woskowej 202 dni (COBORU 2013). Odmin Forge Plus jest odminą merykńską, wyhodowną specjlnie do użytkowni zielonkowego. Jest odminą późną (Coblentz i in. 2011). Mterił siewny otrzymno z Ktedry Agronomii Uniwersytetu Wisconsin-Mdison, USA. 18
3.2.3. ANALIZY CHEMICZNE Wysuszone próby zielonki przeznczone do nliz chemicznych zmielono tk, by przesiewły się przez sito o średnicy 1 mm. Oznczenie zwrtości zotu ogólnego wykonno metodą szybkiego splni n utomtycznym nliztorze (LECO Model FP-528; LECO Corp, St Joseph, Ml). Zwrtość biłk ogólnego wyliczono stosując przelicznik 6.25. Zwrtość neutrlnej (NDF) i kwśnej (ADF) frkcji włókn oznczono metodą sekwencyjną opisn przez Vn Soest i in. (1991) n prturze ANKOM Technology Corp. (Firport, NY). Oznczenie strwności pszy in vitro wykonno z wykorzystniem płynu żwcz krowy rsy Holstein i roztworu buforowego opisnego przez Goering i Vn Soest (1970). Oznczenie strwności wykonno w inkubtorze Disy II 200 i nliztor włókn ANKOM 200 fiber nlyzer (ANKOM Technology Corp., Firport, NY). 3.3. DOŚWIADCZENIE 2: PORÓWNANIE PLONÓW SUCHEJ MASY OWSA I GORCZYCY BIAŁEJ W ZALEŻNOŚCI OD TERMINU SIEWU ORAZ ICH WPŁYW NA PLONY ZIARNA JĘCZMIENIA JAREGO Czynniki doświdczeni: I termin siewu*: połow sierpni (w tbelch oznczono 15.08) koniec sierpni/początek wrześni (w tbelch oznczono 01.09) połow wrześni (w tbelch oznczono 15.09) II gtunki: owies siewny (odmin Berdysz ), gorczyc bił (odmin Nkielsk ) * dty siewu w kolejnych ltch: 2011 16.08, 01.09, 15.09; 2012 14.08, 03.09, 17.09; 2013 12.08, 02.09, 20.09. W doświdczeniu II pod międzyplony nie stosowno nwożeni zotem. Ilość wysiewu ows wynosił 180 kg h -1, ntomist gorczycy 15 kg h -1. Powierzchni poletek do siewu wynosił 15 m 2, do zbioru 9 m 2. Rozstw rzędów wynosił 12 cm, głębokość siewu 2-3 cm. Doświdczenie złożono w 6 powtórzenich, z czego 3 zebrno jesienią w celu oznczeni plonów zielonej i suchej msy. Zbiór roślin przeprowdzono z pomocą kosirki listwowej. W 2011 i 2012 rośliny 19
zebrno odpowiednio 20 i 23 pździernik, w 2013 roku zbiór przeprowdzono 2 listopd. Zwżono zieloną msę zielonki i pobrno próby mteriłu roślinnego po ok. 600 g z kżdego poletk. Rośliny wysuszono w temp. 60 o C i obliczono zwrtość orz plon suchej msy. Oznczono zwrtość zotu ogólnego według metody opisnej dl pierwszego doświdczeni. N podstwie plonów suchej msy i zwrtości w nich zotu ogólnego wyliczono pobrnie tego skłdnik przez ndziemne części ows i gorczycy. Trzy kolejne powtórzeni zostwiono n polu w celu mulczowni gleby. Poletk z mulczem zorywno wiosną i wysino jęczmień jry. Jęczmień wysino w ilości 160 kg h -1 i stosowno nstępujące nwożenie minerlne: 80 kg. h -1 N, 50 kg. h -1 P 2 O 5 i 80 kg. h -1 K 2 O. Po pełni wschodów policzono obsdę roślin n 1m 2, przed zbiorem liczbę kłosów n 1 m 2. Jęczmień zebrno kombjnem poletkowym i oznczono plon zirn. 3.4. OPRACOWANIE STATYSTYCZNE Wyniki oprcowno sttystycznie, posługując się nlizą wrincji dnych z doświdczeń 2-czynnikowych w ukłdzie losownych podbloków. Istotność różnic pomiędzy średnimi obiektowymi określono testem Tukey przy p = 0.05. Wykonno syntezę wyników wielokrotnych w modelu łączonych nieścisłości (czynniki stłe; wpływ lt jko skłdnik błędów). Przedstwiono njpierw wyniki z kżdego roku bdń, nstępnie jko syntezę z trzech lt. Jeżeli w pojedynczym roku stwierdzono istotny wpływ współdziłni czynników n bdną cechę to wyniki przedstwiono n rysunkch. Pod tbelmi podno wrtości NIR, w tbelch dodtkowo oznczono różnymi istotne różnice dużymi litermi w pionie, młymi litermi w poziomie. Korzystno z progrmu sttystycznego ANWAW-LRP-w2.xlsx utorstw F. Rudnickiego. 20
4. WARUNKI POGODOWE Wrunki termiczne w czsie wegetcji międzyplonów w ltch bdń były korzystne, w ltch 2012 i 2013 brdzo zbliżone do wrunków pnujących w osttnim 63-letnim okresie (tbel 1). W kolejnych miesiącch od sierpni do pździernik nstępowł systemtyczny spdek tempertury powietrz, le odbiegjące n niekorzyść wrunki temperturowe wystąpiły we wrześniu 2013, kiedy średni dobow tempertur powietrz był o 3 i 4 o C niższ w porównniu do lt poprzednich. Tbel 1. Średnie dobowe tempertury powietrz ( o C) w miesiącch wegetcji międzyplonów ścierniskowych (Stcj Bdwcz Mochełek) Miesiąc 2011 2012 2013 Średni 1949-2012 Sierpień 17.7 17.6 18.1 17.5 Wrzesień 14.3 13.3 10.7 13.2 Pździernik 8.4 7.4 8.2 8.1 Średni 13.5 12.8 12.3 12.9 Wrunki wilgotnościowe były brdziej korzystne w ltch 2012 i 2013 niż w roku 2011, tkże w porównniu do okresu wieloletniego (tbel 2). Sum opdów był njwyższ w lipcu i n ogół zmniejszł się w kolejnych miesiącch. Tkie wrunki sprzyjły kiełkowniu i wschodom roślin uprwinych w międzyplonch. W tbeli 2 uwzględniono tkże opdy występujące w miesiącu poprzedzjącym siew, gdyż wg Wilczewskiego i in. (2012) orz Wilczewskiego i Skinder (2015) o powodzeniu uprwy międzyplonów z różnych gtunków decyduje sum opdów w lipcu i sierpniu. Sumy te wynosiły w kolejnych ltch bdń: 198.2, 197.4 i 135.6 mm, przy średniej wieloletniej 127.0 mm. 21
Tbel 2. Sumy opdów (mm) w miesiącu poprzedzjącym siew i w miesiącch wegetcji międzyplonów ścierniskowych (Stcj Bdwcz Mochełek) Miesiąc 2011 2012 2013 Średni 1949-2012 Lipiec 132.5 115.6 79.0 73.8 Sierpień 67.7 81.8 56.6 53.2 Wrzesień 37.0 25.1 64.1 41.1 Pździernik 13.2 40.3 18.6 32.6 Sum VII-X 250.4 262.8 218.3 200.7 Sum VIII-X 117.9 147.2 139.3 126.9 W okresie wegetcji jęczmieni jrego średnie dobowe tempertury były w kolejnych ltch bdń wyższe odpowiednio o 0.5, 0.7 i 1.5 o C niż w okresie wieloletnim (tbel 3). Tendencj t dotyczył kżdego miesiąc, z wyjątkiem czerwc, kiedy w 2011 i 2014 roku tempertury były niższe od tempertur z okresu 1949-2013. Tbel 3. Średnie dobowe tempertury powietrz ( o C) w miesiącch wegetcji jęczmieni jrego (Stcj Bdwcz Mochełek) Miesiąc 2012 2013 2014 Średni 1949-2013 Kwiecień 8.4 7.0 9.9 7.4 Mj 14.5 14.2 13.3 12.8 Czerwiec 15.2 17.4 16.0 16.3 Lipiec 18.8 18.9 21.5 18.1 Średni (IV-VII) 14.2 14.4 15.2 13.7 Njwyższą sumę opdów w okresie wegetcji jęczmieni jrego odnotowno w 2012 roku, chociż w dwóch pierwszych miesiącch 22
wrunki wilgotnościowe nie były korzystne (tbel 4). Zwłszcz w mju opdy były zncząco niższe n tle lt 2013 i 2014, tkże n tle dnych wieloletnich. Njniższą sumę opdów odnotowno w 2014 roku, le były one wtedy njbrdziej równomiernie rozłożone w cłym okresie wegetcji jęczmieni. Tbel 4. Sumy opdów (mm) w miesiącu poprzedzjącym siew i w miesiącch wegetcji jęczmieni jrego (Stcj Bdwcz Mochełek) Miesiąc 2012 2013 2014 Średni 1949-2013 Kwiecień 26.5 13.6 40.7 27.2 Mj 25.4 91.7 65.7 43.6 Czerwiec 133.8 49.3 44.9 54.9 Lipiec 115.6 79.0 55.4 73.9 Sum 301.3 233.6 206.7 199.6 23
5. WYNIKI BADAŃ 5.1. ROZWÓJ ROŚLIN, PLONY I WARTOŚĆ PASZOWA ZIELONKI OWSA 5.1.1. ROZWÓJ ROŚLIN Polskie odminy ows były zncznie wcześniejsze niż merykńsk odmin Forge Plus (tbel 5). Szczególnie duże różnice w zwnsowniu rozwoju roślin występowły przy pierwszym terminie siewu. Podczs zbioru roślin z tego terminu siewu odminy Berdysz i Zuch osiągły pełnię lub nwet końcową fzę kłoszeni, Forge Plus zwnsowną fzę strzelni w źdźbło. Przy stosowniu późniejszych terminów siewu różnice te uległy zmniejszeniu, chociż ndl pozostwły widoczne. Spośród polskich odmin nieco wcześniejsz był odmin Zuch niż Berdysz, le obserwowno to tylko n roślinch z pierwszego terminu siewu. Tbel 5. Fzy rozwojowe roślin odmin ows w czsie ich sprzętu w zleżności od lt bdń i terminu siewu (skl BBCH) Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus 2011 01.08 53-54 56-58 35-37 15.08 35-37 36-39 30-32 01.09 27-29 25-27 23-24 2012 01.08 53-55 58-59 38-39 15.08 36-38 36-38 31-33 01.09 27-29 26-27 25-26 2013 01.08 51-52 57-59 37-39 15.08 32-35 32-35 30-31 01.09. 26-27 26-27 22-23 24
5.1.2. WYSOKOŚĆ ROŚLIN Średni wysokość roślin był w ltch bdń brdzo podobn (tbel 6). Njwyższe rośliny były zwsze z pierwszego terminu siewu. W 2011 i 2012 roku rośliny z drugiego i trzeciego siewu nie różniły się istotnie pod względem tej cechy. W 2013 roku wykzno istotne różnice pomiędzy wysokością roślin z kżdego kolejnego terminu siewu. W pierwszym roku bdń odminy ows różniły się istotnie. Njdłuższe źdźbł wytworzył odmin Berdysz. Rośliny odminy Zuch były od 2.6 cm niższe, rośliny odminy Forge Plus ż o 7.3 cm niższe od roślin odminy Berdysz. W drugim i trzecim roku bdń nie wykzno istotnych różnic pomiędzy odminą Berdysz i Zuch, tkże pomiędzy odminą Zuch Forge Plus (tbel 6). Tbel 6. Wysokość roślin ows przez zbiorem w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej w ltch bdń (cm) Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 01.08 39.4 A 40.2 A 40.7 A 15.08 27.2 B 27.2 B 27.5 B 01.09 23.5 B 24.8 B 23.4 C Odmin uprwn Berdysz 33.3 A 33.2 A 33.3 A Zuch 30.7 B 31.3 AB 30.3 AB Forge Plus 26.0 C 27.7 B 28.1 B Średni 30.0 30.7 30.6 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 5.20; 2012 4.81; 2013 3.44 Czynnik II: odmin 2011 2.51; 2012 3.22; 2013 3.85 Syntez wyników z lt bdń potwierdz, że rośliny z kżdego kolejnego terminu były istotnie corz niższe (tbel 7). Różnic 25
pomiędzy wysokością roślin z pierwszego i drugiego terminu siewu wynosił 12.8 cm, pomiędzy wysokością z drugiego i trzeciego terminu siewu 3.4 cm. Njdłuższe źdźbł tworzył odmin Berdysz, istotnie krótsze (o 2.6 cm) odmin Zuch, istotnie njkrótsze odmin Forge Plus - o 6.0 i 3.4 cm odpowiednio w porównniu z odminą 'Berdysz' i 'Zuch'. Nie stwierdzono wpływu współdziłni czynników doświdczeni n wysokość roślin, co ozncz że wszystkie odminy regowły jednokierunkowo n opóźnienie terminu siewu. Tbel 7. Wysokość roślin ows przez zbiorem w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej w ltch bdń średni z lt 2011-2013 (cm) Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus Średni dl terminu siewu 01.08 45.3 41.4 33.6 40.1 A 15.08 26.1 28.8 27.0 27.3 B 01.09 28.4 22.0 21.2 23.9 C Średni dl odmin 33.3 30.7b 27.3c 30.4 NIR 0.05 : Czynnik I: termin siewu 0.662 Czynnik II: odmin 0.297 Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i. 5.1.3. PLONY SUCHEJ MASY W pierwszym i drugim roku bdń uzyskno średnie plony ows n podobnym poziomie, w trzecim roku plony były o ok. 1.0 t h -1 wyższe (tbel 8). W 2011 i 2012 roku njwyższe plony zebrno z roślin wysinych njwcześniej tj. 1 sierpni, w 2013 roku plony z pierwszego i drugiego terminu siewu były sttystycznie podobne. Njniższe plony uzyskiwno zwsze z ows wysiewnego 1 wrześni. W pierwszym roku były one dwukrotnie mniejsze w porównniu do plonów z siewu njwcześniejszego, w drugim i trzecim roku były średnio 3-krotnie mniejsze. W kżdym roku njwyżej plonowł odmin Berdysz, z tym że w 2012 roku n podobnym jk Berdysz poziomie plonowł tkże 26
odmin Zuch (tbel 8). W kżdym roku bdń njniższe plony zbierno z roślin odminy Forge Plus, chociż w 2013 roku plony odminy Zuch były porównywlne z plonmi odminy Forge Plus. Tbel 8. Plony suchej msy zielonki ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej w ltch bdń (t. h -1 ) Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 01.08 2.07 A 2.07 A 2.85 A 15.08 1.72 B 1.61 B 3.94 A 01.09 1.11 C 0.72 C 1.02 B Odmin uprwn Berdysz 2.05 A 1.65 A 3.02 A Zuch 1.82 B 1.53 A 2.51 B Forge Plus 1.04 C 1.23 B 2.28 B Średni 1.63 1.47 2.60 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 0.245; 2012 0.259; 2013 1.328 Czynnik II: odmin 2011 0.207; 2012 0.190; 2013 n.i. W kżdym roku bdń stwierdzno wpływ interkcji czynników n plony suchej msy zielonki ows. W 2011 roku wszystkie odminy ows wysinego w pierwszym terminie różniły się istotnie njwyższe plony uzyskno z odminy Berdysz, njniższe z odminy Forge Plus. W obu późniejszych terminch siewu obie polskie odminy nie różniły się istotnie i plonowły wyżej od odminy Forge Plus (rys. 1). 27
t h -1 3,00 2,50 2,00 b Berdysz Zuch Forge Plus 1,50 1,00 c b b 0,50 0,00 01.08. 15.08 01.09. Rys. 1. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n plon suchej msy zielonki w 2011 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 0.328) W 2012 roku, gdy siew wykonno njwcześniej to wyższe plony zebrno z roślin odminy Forge Plus niż z odminy Zuch (rys. 2). Poziom plonu odminy Berdysz był pośredni. W drugim terminie siewu plony polskich odmin tkże nie różniły się istotnie, le były zncząco wyższe od plonów odminy Forge Plus. Przy wykonniu njpóźniejszego siewu plony odminy Berdysz były istotnie wyższe od plonów z obu pozostłych odmin. Nie stwierdzono wtedy różnicy pomiędzy odminmi Zuch i Forge Plus. 28
3,00 2,50 2,00 b b Berdysz Zuch 1,50 Forge Plus 1,00 0,50 b b b 0,00 01.08. 15.08. 01.09. Rys. 2. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n plon suchej msy zielonki w 2012 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 0.311) W 2013 roku, podobnie jk w 2012 roku, wtedy gdy siew wykonno njwcześniej to istotnie wyższe plony zebrno z roślin odminy Forge Plus niż z odminy Zuch (rys. 3), poziom plonu odminy Berdysz był pośredni. Kiedy siew przeprowdzono w połowie sierpni to wszystkie odminy różniły się istotnie njwyższe plony zebrno z odminy Berdysz, nstępnie z odminy Zuch, njniższe z odminy Forge Plus. Plony zebrne z roślin wysinych njpóźniej nie różniły w zleżności od odminy. 29
t h -1 5,50 5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 b Berdysz b Zuch Forge Plus c b 01.08. 15.08. 01.09. Rys. 3. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n plon suchej msy zielonki w 2013 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 0.538) Syntez wyników z trzech lt bdń wskzuje, że plony suchej msy zielonki z ows wysiewnego 1 i 15 sierpni nie różniły się istotnie i było zncząco, bo o około 1.40 t. h -1 wyższe od plonów ows sinego 1 wrześni (tbel 9). Odminy Berdysz i Zuch plonowły n podobnym poziomie i były to plony istotnie wyższe od plonów uzysknych z odminy Forge Plus. 30
Tbel 9. Plony suchej msy zielonki ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej średni z lt 2011-2013 (t. h -1 ) Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus Średni dl terminu siewu 01.08 2.54 2.20 2.25 2.33A 15.08 3.03 2.69 1.54 2.42 A 01.09 1.14 0.97 0.75 0.95 B Średni dl odmin 2.24 A 1.95 A 1.52 B 1.90 NIR 0.05 : Czynnik I: termin siewu 0.56 Czynnik II: odmin 0.30 Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i Wykzno wpływ współdziłni czynników doświdczeni n plony zielonki ows (rys. 4). Wszystkie odminy wysine 1 sierpni plonowły n sttystycznie zbliżonym poziomie. Z drugiego terminu siewu plony odminy Berdysz i Zych były sttystycznie podobne, plony odminy Forge Plus istotnie niższe od obu polskich odmin. Z trzeciego terminu siewu uzyskno sttystycznie jednkowe plony ze wszystkich testownych odmin. 31
t h -1 3,5 3,0 2,5 Berdysz Zuch Forge Plus 2,0 1,5 1,0 b 0,5 0,0 01.08. 15.08. 01.09. Rys. 4. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n plon suchej msy zielonki średnio w ltch 2011-2013 (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 0.40) 5.1.4. PORAŻENIE LIŚCI PRZEZ RDZĘ KORONOWĄ W kżdym roku bdń obie polskie odminy były z zncznym stopniu (od 44 do 72% powierzchni blszek liściowych) porżone przez rdzę koronową, przy czym rośliny odminy Zuch były w większym stopniu (od 10 do 20%) ztkowne przez chorobę niż rośliny odminy Berdysz (tbel 10). Porżenie to występowło tylko n roślinch wysinych w njwcześniejszym terminie, bo przy późniejszych terminch siewu objwy porżeni były niewielkie. Liście odminy Forge Plus były tylko w minimlnym stopniu zinfekowne przez P. coront. Jednk w trzecim roku bdń zuwżono pewną tendencję tej odminy do większego porżeni liści rdzą niż w ltch poprzednich. W drugim i trzecim roku bdń obserwowno tkże porżenie mącznikiem liści wszystkich odmin ows. 32
Tbel 10. Porżenie ows przez rdzę koronową przed zbiorem (% zinfekownej powierzchni blszki liściowej) w zleżności od terminu siewu w ltch bdń (średni z czterech njstrszych liści) Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus 2011 01.08 44 62 2 15.08 1 1 1 01.09 1 0 0 2012 01.08 54 65 2 15.08 1 1 1 01.09 1 1 0 2013 01.08 62 72 8 15.08 5 1 3 01.09 2 1 0 Średni 2011-2013 01.08 53 66 4 15.08 2 1 2 01.09 1 1 0 Wyniki zwrte w tbeli 11 obrzują, że porżone były głównie liście njstrsze, szczególnie dw pierwsze. W przypdku odminy Zuch w kżdym roku dw pierwsze liście były nieml cłkowicie porżone. Niezncznie mniej ztkowne były liście odminy Berdysz. Zobserwowno tendencję do wzrostu porżeni liści odminy Forge Plus, szczególnie w trzecim roku bdń. 33
Tbel 11. Porżenie ows przez rdzę koronową przed zbiorem (% zinfekownej powierzchni blszki liściowej) w zleżności od terminu siewu w ltch bdń (średni z dwóch njstrszych liści) Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus 2011 01.08 85 98 0 15.08 2 2 1 01.09 0 1 0 2012 01.08 86 98 3 15.08 2 2 2 01.09 2 2 0 2013 01.08 90 99 11 15.08 8 2 5 01.09 3 2 1 Średni 2011-2013 01.08 87 98 6 15.08 4 2 3 01.09 2 2 0 34
5.1.5. WARTOŚĆ PASZOWA ZIELONKI 5.1.5.1. ZAWARTOŚĆ BIAŁKA OGÓLNEGO W plonch zielonki z pierwszego roku bdń zwrtość biłk ogółem był njniższ, w kolejnych ltch odpowiednio około 2- -krotnie większ (tbel 12). Zwrtość biłk w zielonce w kżdym roku zleżł od terminu siewu i zwsze njwięcej biłk zwierł zielonk z osttniego terminu siewu. W pierwszym w trzecim roku poziom biłk w plonie z pierwszego i drugiego terminu siewu był sttystycznie jednkowy. W drugim roku bdń njmniej biłk zwierł zielonk z pierwszego terminu siewu i zwrtość t rosł istotnie wrz z opóźniniem terminów siewu. W pierwszym roku bdń stwierdzono różnice międzyodminowe. Istotnie więcej biłk zwierły wtedy rośliny odminy Forge Plus niż rośliny odminy Berdysz. Poziom pośredni stwierdzono w zielonce odminy Zuch. W żdnym roku nie stwierdzono wpływu współdziłni czynników doświdczeni n ksztłtownie zwrtości biłk w zielonce ows. Tbel 12. Zwrtość biłk ogółem (g kg -1 s.m.) w zielonce ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej w ltch bdń Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 01.08 126.8 B 161.6 C 145.2 B 15.08 117.0 B 256.2 B 176.9 B 01.09 158.0 A 354.0 A 322.0 A Odmin uprwn Berdysz 129.3 B 253.9 211.5 Zuch 131.5 AB 262.6 217.2 Forge Plus 141.1 A 255.3 215.4 Średni 133.9 257.3 214.7 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 9.61; 2012 21.7; 2013 51.0 Czynnik II: odmin 2011 10.85; 2012 n.i.; 2013 n.i. 35
Syntez wyników z trzech lt bdń dowodzi, że zwrtość biłk było njniższ w roślinch wysiewnych 1 sierpni i zwiększł się w roślinch z kolejnych terminów siewu, przy czym istotną różnicę odnotowno pomiędzy pierwszym trzecim orz drugim trzecim terminem siewu (tbel 13). Nie stwierdzono wpływu genotypu (odminy) ni współdziłni czynników doświdczeni n poziom kumulcji biłk w zielonce ows. Tbel 13. Zwrtość biłk ogółem (g kg -1 s.m.) w zielonce ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej średni z lt 2011-2013 Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus Średni dl terminu siewu 01.08. 141.3 151.0 141.3 144.5 B 15.08. 177.3 176.4 196.4 183.4 B 01.09. 276.0 196.4 274.1 278.0 A Średni dl odmin 198.0 203.7 203.9 202.0 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 43.59 Czynnik II: odmin n.i. Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i 5.1.5.2. ZAWARTOŚĆ NEUTRALNEJ FRAKCJI WŁÓKNA (NDF) Zwrtość NDF z zielonce ows zleżł przede wszystkim od terminu jego siewu, tylko w pierwszym roku bdń tkże od odminy (tbel 14). W kżdym roku njwyższy poziom NDF stwierdzno w zielonce z pierwszego terminu siewu, istotnie mniej w zielonce z drugiego terminu siewu. Njniższy poziom NDF występowł z zielonce z trzeciego terminu siewu. Wyjątkiem był jedynie rok 2011, kiedy opóźnienie terminu siewu z 15 sierpni n 1 wrześni nie spowodowło spdku zwrtości NDF. Tkże w 2011 roku stwierdzono, że w zielonce odminy Zuch zwrtość tej frkcji włókn był istotnie wyższ w porównniu z zielonką z odminy Berdysz i Forge Plus. 36
Tbel 14. Zwrtość neutrlnej frkcji włókn (g kg -1 s.m.) w zielonce ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej w ltch bdń Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 01.08 487.8 A 509.6 A 469.0 A 15.08 333.9 B 439.7 B 438.9 B 01.09 341.4 B 379.6 C 382.2 C Odmin uprwn Berdysz 384.1 B 454.9 438.1 Zuch 398.5 A 448.9 431.5 Forge Plus 380.5 B 425.0 420.5 Średni 387.7 442.9 430.0 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 13.6; 2012 29.6; 2013 24.6 Czynnik II: odmin 2011 11.2; 2012 n.i.; 2013 n.i. W 2011 roku odminy różniły się istotnie pod względem zwrtości NDF w pszy wtedy, gdy siew wykonno w pierwszym i trzecim terminie (rys. 5). W pierwszym terminie siewu pożądną niską zwrtość NDF stwierdzono w pszy z odminy Forge Plus, ntomist w trzecim terminie zwrtość tej frkcji włókn był w pszy z tej odminy njwyższ. Obie polskie odminy nie różniły pod względem tej cechy. 37
500 g kg s.m. 400 b b b 300 Berdysz 200 Zuch 100 Forge Plus 0 1.08 15.08 1.09 Rys. 5. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n zwrtość NDF w zielonce w 2011 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 18.9) W 2012 roku, podobnie jk w roku 2011, w pierwszym terminie siewu pożądną niską zwrtość NDF stwierdzono w pszy z odminy Forge Plus (rys. 6). Kiedy siew wykonno w późniejszych terminch to genotyp nie mił wpływu n zwrtość tej frkcji włókn. 38
g kg -1 s.m. 600 500 400 b 300 200 100 0 Berdysz Zuch Forge Plus 1.08 15.08 1.09 Rys. 6. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n zwrtość NDF w zielonce w 2012 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 50.4) W osttnim roku bdń z roślin wysinych w pierwszym i trzecim terminie zwrtość neutrlnej frkcji włókn był sttystycznie jednkow we wszystkich odminch (rys. 7). Istotne różnice między odminmi stwierdzono w plonch z roślin wysinych w połowie sierpni. Wtedy pożądny, njniższy poziom NDF oznczono w plonie z odminy Forge Plus. 39
g kg -1 s.m. 500 400 b b 300 200 100 Berdysz Zuch Forge Plus 0 1.08 15.08 1.09 Rys. 7. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n zwrtość NDF w zielonce w 2013 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 32.5) Syntetyczn nliz wyników dowodzi, że zrówno termin siewu jk i dobór odminy miły istotny wpływ n zwrtość NDF (tbel 15). Wrz z opóźniniem terminu siewu istotnie zmniejszł się poziom neutrlnej frkcji włókn w zielonce; różnic między pierwszym drugim terminem siewu wynosił 67.9 g kg -1 s.m., różnic między drugim trzecim terminem siewu 42.4 g kg -1 s.m. Średni zwrtość NDF w zielonce odmin Berdysz i Zuch był sttystycznie jednkow i istotnie większ niż w zielonce odminy Forge Plus. W przypdku odminy Berdysz zwrtość NDF zmniejszł się systemtycznie wrz z opóźniniem terminu siewu (tbel 15). Dl dwóch pozostłych odmin istotne zmniejszenie zwrtości NDF stwierdzno tylko pomiędzy pierwszym drugim terminem siewu, dlsze opóźnienie siewu nie wpłynęło już istotnie n zmniejszenie kumulcji tej frkcji włókn. 40
Tbel 15. Zwrtość neutrlnej frkcji włókn (NDF) (g kg -1 s.m.) w zielonce ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej średni z lt 2011-2013 Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus Średni dl terminu siewu 01.08 493.3 498.2 435.6 475.7 A 15.08 419.8 406.4 397.3 407.8 B 01.09 364.1 356.2 375.8 365.4 C Średni dl odmin 425.7 420.3 402.9 416.3 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 20.82 Czynnik II: odmin 12.33 Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i W zielonce z njwcześniejszego terminu siewu istotnie niższą zwrtość NDF oznczono w zielonce z odminy Forge Plus (435.6 g kg -1 s.m.) niż w zielonce z obu polskich odmin ows (rys. 8). Kiedy siew wykonno 15 sierpni to zwrtość w zielonce odminy Forge Plus był tkże istotnie niższ, le tylko w porównniu z zielonką odminy Berdysz. Odmin Zuch pod względem tej cechy nie różnił się istotnie od obu pozostłych odmin. W zielonce pochodzącej z osttniego terminu siewu zwrtość NDF był jednkow we wszystkich odminch. 41
g kg s.m. 600 500 400 b b b 300 200 100 0 Berdysz Zuch Forge Plus 01.08. 15.08. 01.09. Rys. 8. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n zwrtość NDF w zielonce średni z lt 2011-2013 (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 16.62) 5.1.5.3. ZAWARTOŚĆ KWAŚNIEJ FRAKCJI WŁÓKNA (ADF) Średni zwrtość kwśniej frkcji włókn był njniższ w pierwszym roku bdń, w kolejnych był odpowiednio o 61.7 i 48 g kg -1 s.m. wyższ (tbel 16). Wpływ terminu siewu n zwrtość ADF był nieco odmienny w ltch bdń. W 2011 roku njwyższy poziom ADF stwierdzono w zielonce z roślin wysinych njwcześniej, ntomist w zielonce pochodzącej z siewu wykonnego w połowie sierpni i n początku wrześni zwrtość kwśniej frkcji włókn był sttystycznie jednkow. W 2012 roku stwierdzono istotną różnicę pomiędzy zwrtością ADF w zielonce z siewu wykonnego 15 sierpni (njniższy poziom) 1 wrześni (njwyższy poziom). Zwrtość ADF w zielonce z roślin wysinych 1 sierpni był ntomist pośredni. W 2013 roku njmniej ADF zwierł zielonk z roślin pochodzących z osttniego terminu siewu, njwięcej z pierwszego terminu siewu. W roślinch z siewu przeprowdzonego w połowie sierpni zwrtość kwśnej frkcji włókn był ntomist pośredni. Dobór odminy mił wpływ n zwrtość kwśnej frkcji włókn w zielonce ows, le tylko w pierwszym roku bdń. W 2011 roku zielonk z odmin Berdysz 42
i Zuch mił podobny poziom zwrtości ADF, zielonk odminy Forge Plus istotnie mniej, le tylko w porównniu z odminą Zuch. W żdnym roku bdń nie stwierdzono istotnego wpływu współdziłni czynników doświdczeni n zwrtość ADF w plonie zielonki ows. Tbel 16. Zwrtość kwśniej frkcji włókn (g kg -1 s.m.) w zielonce ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej w ltch bdń Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 01.08 222.8 A 257.0 AB 255.1 A 15.08 179.0 B 244.8 B 248.2 AB 01.09 181.6 B 266.5 A 223.9 B Odmin uprwn Berdysz 197.9 AB 251.7 248.7 Zuch 199.7 A 260.8 237.6 Forge Plus 185.7 B 255.8 240.9 Średni 194.4 256.1 242.4 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 23.2; 2012 15.5; 2013 29.9 Czynnik II: odmin 2011 12.4; 2012 n.i.; 2013 n.i. Syntez wyników z cłego okresu bdwczego wskzuje, że zwrtość kwśnej frkcji włókn zleżł przede wszystkim od terminu siewu (tbel 17). Istotnie njwięcej ADF gromdziły rośliny ows wysiewnego 1 sierpni. Opóźnienie terminu siewu o dw tygodnie skutkowło istotnym zmniejszeniem poziomu tej frkcji włókn (o 22.6 g kg -1 s.m.), opóźnienie o kolejne dw tygodnie nie miło już wpływu n kumulcję ADF. Biorąc pod uwgę średnią, niezleżną od terminu siewu, nie stwierdzono w tym zkresie różnic między odminmi. 43
Tbel 17. Zwrtość kwśnej frkcji włókn (ADF) (g. kg -1 s.m.) w zielonce ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej średni z lt 2011-2013 Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus Średni dl terminu siewu 01.08 246.1 250.7 237.9 247.5 A 15.08 232.9 222.9 216.2 224.9 B 01.09 220.2 224.4 228.3 224.0 B Średni dl odmin 232.8 232.7 227.5 232.2 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu - 17.62 Czynnik II: odmin - n.i. Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i Wykzno, że odminy regowły odmiennie n stosownie różnych terminów siewu (rys. 9). W pierwszym i trzecim terminie siewu nie stwierdzono różnic w zwrtości ADF u testownych odmin. Różnice te odnotowno ntomist w drugim terminie siewu. Wtedy w zielonce odminy Forge Plus wykzno istotnie niższy poziom ADF (216.2 g kg -1 s.m.) niż w zielonce odminy Berdysz (232.9 g kg -1 s.m.). Zwrtość ADF w zielonce odminy Zuch (222.9 g kg -1 s.m.) nie różnił się istotnie od obu pozostłych odmin. 44
g kg s.m. 260 250 Berdysz Zuch 240 230 220 b b Forge Plus 210 200 190 01.08. 15.08. 01.09. Rys. 9. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n zwrtość ADF w zielonce średni z lt 2011-2013 (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 16.1) 5.1.5.4. STRAWNOŚĆ IN VITRO Anlizy strwności metodą in vitro wykonno w drugim i trzecim roku bdń (tbel 18). W 2012 roku njwyższym poziomem strwności (90.2%) chrkteryzowł się zielonk pochodząc z siewu wykonnego w połowie sierpni, nstępnie zielonk z siewu njpóźniejszego, istotnie njniższą strwność oznczono w zielonce z siewu njwcześniejszego (81.1%). W 2013 roku zielonk z siewu przeprowdzonego w połowie sierpni i n początku wrześni nie różnił się istotnie pod względem strwności, zielonk z siewu njwcześniejszego cechowł się istotnie njniższym poziomem strwności (87.3%). Strwność zielonki z porównywnych odmin był sttystycznie zbliżon. 45
Tbel 18. Strwność in vitro (%) zielonki ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej w ltch bdń Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 01.08 nie oznczno 81.1 C 87.3 B 15.08 nie oznczno 90.2 A 91.4 A 01.09 nie oznczno 88.1 B 90.2 A Odmin uprwn Berdysz nie oznczno 86.1 88.8 Zuch nie oznczno 85.1 89.5 Forge Plus nie oznczno 88.1 90.6 Średni - 86.5 89.6 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2012 2.04; 2013 2.50 Czynnik II: odmin 2012 n.i.; 2013 1.64 W 2012 roku stwierdzono, że strwność in vitro pszy zebrnej z roślin wysinych njwcześniej zleżł od odminy (rys. 10). Njwyższym poziomem strwności cechowł się zielonk z odminy Forge Plus. Polskie odminy nie różniły się pod względem tej cechy. Kiedy siew przeprowdzono w późniejszych terminch, to nie stwierdzono wpływu odminy n strwność pszy. W 2013 roku nie udowodniono wpływu współdziłni czynników doświdczeni n zminy strwności in vitro pszy z zielonki ows. 46
% 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 b b Berdysz Zuch Forge Plus 01.08. 15.08. 01.09. Rys. 10. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n strwność in vitro pszy w 2012 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 4.80) Średni z lt bdń strwność in vitro zielonki z ows wynosił 88.0% (tbel 16). Istotnie wyższą strwnością chrkteryzowł się zielonk z siewów przeprowdzonych w połowie sierpni lub n początku wrześni niż zielonk z siewu njwcześniejszego. Spośród oceninych odmin njwyższą strwnością cechowł się zielonk z odminy Forge Plus. Strwność pszy z obu polskich odmin był tylko o 2 punkty procentowe mniejsz, le był to różnic potwierdzon sttystycznie. 47
Tbel 19. Strwność in vitro (%) zielonki ows w zleżności od terminu siewu i odminy uprwnej średni z lt 2012-2013 Termin siewu Odmin uprwn Berdysz Zuch Forge Plus Średni dl terminu siewu 01.08. 82.3 82.1 88.1 84.1 B 15.08. 90.5 89.6 92.3 90.8 A 01.09. 89.6 90.1 87.7 89.1 A Średni dl odmin 87.5 B 87.3 B 89.4 A 88.0 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu - 2.27 Czynnik II: odmin - 1.76 Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i Anliz dnych z dwóch lt bdń wskzuje, że pod względem strwności zielonki z pierwszego terminu siewu korzystnie wyróżnił się odmin Forge Plus (rys. 11). Nie stwierdzono ntomist wpływu odminy n strwność zielonek pochodzących z drugiego i trzeciego terminu siewu. 48
% 94 92 90 88 86 84 82 b b Berdysz Zuch 80 Forge Plus 78 76 01.08. 15.08. 01.09. Rys. 11. Wpływ współdziłni terminu siewu i odmin ows n strwność in vitro pszy średni z lt 2012-2013 (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 2.89) 5.2. ROZWÓJ ORAZ PLONY OWSA I GORCZYCY BIAŁEJ UPRAWIANYCH NA MULCZ ORAZ ICH WARTOŚĆ PRZEDPLONOWA DLA JĘCZMIENIA JAREGO 5.2.1. ROZWÓJ ROŚLIN Tempo rozwoju roślin w ltch bdń było podobne (tbel 20). Owies wysiny 15.08. osiągł końcowe fzy strzelni w źdźbło, gorczyc fzę kwitnieni. W drugim terminie siewu owies był w fzie pełni krzewieni, u gorczycy pojwił się pęd kwitostnowy lbo rozwinięt rozet liściow. Rośliny z siewu wykonnego w połowie wrześni były niewielkie, bo owies osiągł początkową fzę krzewieni, rozet gorczycy skłdł się z 2-8 liści. Rośliny gorczycy były n ogół wyższe od roślin ows, co szczególnie było widoczne przy porównniu wysokości obu gtunków wysinych w pierwszym terminie. Stopień zwnsowni rozwoju obu gtunków w kolejnych terminch siewu w 2012 roku prezentują fot. 1, 2 i 3. 49
Fot. 1. Owies i gorczyc z siewu 15.08.2012 r. Zdjęcie wykonno 20.10.2012 r. Fot. 2. Owies i gorczyc n pierwszym plnie z siewu 01.09.2012 r. Zdjęcie wykonno 20.10.2012 r. 50
Fot. 3. Owies i gorczyc n pierwszym plnie z siewu 15.09.2012 r. Zdjęcie wykonno 20.10.2012 r. Tbel 20. Wysokość roślin orz fz rozwojow ows siewnego i gorczycy biłej w czsie ich zbioru w zleżności od lt bdń i terminu siewu Termin siewu Owies siewny Gorczyc bił cm BBCH cm fz rozwojow 1 2 3 4 5 2011 15.08 30-40 35-37 50-60 kwitnienie 01.09 15-30 27-29 20-30 początek wydłużni pędu 15.09 10-15 23-24 10-20 4-6 liście 51
cd. tbeli 20 1 2 3 4 5 2012 15.08 35-45 36-38 50-60 01.09 20-30 27-29 25-35 początek kwitnieni początek wydłużni pędu 15.09 10-15 22-24 10-15 6-8 liści 2013 15.08 30-35 32-35 45-55 kwitnienie 01.09 15-20 26-27 15-20 8-10 liście 15.09 10-12 21-22 10-15 2-4 liście 5.2.2. PLON SUCHEJ MASY Średnie plony suchej msy zielonki z obu gtunków były w 2011 i 2012 jednkowe, w 2013 tylko niezncznie niższe (tbel 21). W pierwszym i drugim roku bdń plony były różnicowne zrówno przez terminy siewu jk i przez genotyp. W trzecim roku plony zleżły wyłącznie od terminu siewu. W kżdym roku istotnie njwyższe plony suchej msy zbierno wtedy, gdy rośliny wysiewno 15 sierpni. Opóźnienie siewu o 2 tygodnie powodowło zwsze istotny spdek plonu, opóźnienie o kolejne 2 tygodnie skutkowło dlszym spdkiem plonu, le sttystycznie potwierdzono to tylko w 2011 roku. W pierwszym i drugim roku bdń istotnie wyższe plony zebrno z gorczycy niż z ows, le w osttnim roku plony z obu gtunków były jednkowe (tbel 21). 52
Tbel 21. Plon suchej msy (t h -1 ) ows siewnego i gorczycy biłej w zleżności od terminu siewu w ltch bdń Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 15.08 1.97 A 2.49 A 2.61 A 01.09 1.39 B 1.05 B 0.64 B 15.09 0.83 C 0.63 B 0.38 B Gtunek Owies siewny 1.18 B 1.00 B 1.20 Gorczyc bił 1.61 A 1.78 A 1.21 Średni 1.39 1.39 1.21 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 0.338; 2012 0.672; 2013 0.535 Czynnik II: gtunek 2011 0.346; 2012 0.534; 2013 n.i. W 2011 roku nie udowodniono wpływu interkcji terminu siewu i gtunków roślin n plon suchej msy. Wpływ ten wykzno ntomist w obu nstępnych ltch. W 2012 roku, kiedy siew wykonno w połowie sierpni to uzyskno istotnie wyższe plony z gorczycy biłej niż z ows. W kolejnych terminch siewu ob gtunki plonowły n zbliżonym poziomie (rys. 12). 53
t h -1 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Owies Gorczyc b 15.08. 01.09. 15.09 Rys. 12. Wpływ współdziłni terminu siewu i gtunków roślin n plon suchej msy w 2012 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 0.729) W 2013 roku istotne różnice między gtunkmi odnotowno wtedy, gdy siew wykonno njpóźniej (rys. 13). Uzyskno wtedy istotnie wyższe plony z gorczycy niż z ows. Syntez wyników z trzech lt bdń wskzuje, że średnie plon z gorczycy były istotnie wyższe od plonów ows, różnic wynosił 0.40 t h -1 (tbel 22). Njwyższe plony zebrno z siewu wykonnego 15 sierpni. Plony z terminów późniejszych były istotnie niższe, le nie stwierdzono różnicy pomiędzy plonmi uzysknymi siewu przeprowdzonego 1 wrześni i 15 wrześni. 54
t h -1 3,00 2,50 2,00 1,50 Owies Gorczyc 1,00 0,50 0,00 b 15.08. 01.09. 15.09 Rys.13. Wpływ współdziłni terminu siewu i gtunków roślin n plon suchej msy w 2013 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 0.40) Tbel 22. Plon suchej msy (t h -1 ) ows siewnego i gorczycy biłej w zleżności od terminu siewu średni z lt 2011-2013 Termin siewu Owies siewny Gtunek Gorczyc bił Średni dl terminu siewu 15.08 1.92 2.79 2.36 A 01.09 0.98 1.06 1.02 B 15.09 0.48 0.75 0.61 B Średni dl gtunku 1.13 1.53 1.33 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 0.436 Czynnik II: gtunek 0.307 Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i Odmienną rekcję gtunków n termin siewu wykzno dl siewu z połowy sierpni (rys. 14). Stwierdzono, że wtedy plony gorczycy były 55
istotnie wyższe od plonów ows. Plony ows i gorczycy z kolejnych terminów siewu nie różniły się istotnie. t h -1 3,0 2,5 2,0 b Owies siewny Gorczyc bił 1,5 1,0 0,5 0,0 15.08. 01.09. 15.09. Rys.14. Wpływ współdziłni terminu siewu i gtunków roślin n plon suchej msy średnio w ltch 2012-2013 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 0.39) 5.2.3. ZAWARTOŚĆ I POBRANIE AZOTU W NADZIEMNEJ MASIE ROŚLIN Zwrtość zotu ogólnego w msie ndziemnej bdnych gtunków w kżdym roku zleżł od terminu siewu, czyli wieku zbiernych roślin (tbel 23). Wrz z opóźniniem terminu siewu nstępowł systemtyczny i znczący wzrost zwrtości zotu od 1.87% w njbrdziej zwnsownych w rozwoju roślinch do 6.74% w roślinch njmłodszych. Zwrtość zotu ogólnego w msie ndziemnej obu gtunków był podobn, chociż w kżdym roku gorczyc wykzywł nieco większą tendencję do kumulcji tego skłdnik. 56
Tbel 23. Zwrtość zotu ogólnego w plonie suchej msy ows siewnego i gorczycy biłej w zleżności od terminu siewu w ltch bdń (%) Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 15.08 1.96 C 1.94 C 1.87 C 01.09 2.84 B 3.18 B 4.19 B 15.09 4.47 A 4.63 A 6.74 A Gtunek Owies siewny 3.00 3.22 4.20 Gorczyc bił 3.18 3.28 4.33 Średni 3.09 3.25 4.26 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 0.733; 2012 0.485; 2013 0.608 Czynnik II: gtunek 2011 n.i.; 2012 n.i.; 2013 n.i. Syntetyczne oprcownie wyników z trzech lt bdń potwierdz zleżność pomiędzy terminem siewu zwrtością zotu w roślinch obu gtunków (tbel 24). Nie wykzno ntomist różnic międzygtunkowych ni wpływu współdziłni czynników doświdczeni n poziom kumulcji zotu w msie ndziemnej roślin. Tbel 24. Zwrtość zotu ogólnego w plonie suchej msy ows siewnego i gorczycy biłej w zleżności od terminu siewu średni z lt 2011-2013 (%) Termin siewu Owies siewny Gtunek Gorczyc bił Średni dl terminu siewu 15.08 1.85 2.00 1.92 B 01.09 3.23 3.38 3.30 B 15.09. 5.35 5.21 5.28 A Średni dl gtunku 3.48 3.53 3.50 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 1.92 Czynnik II: gtunek n.i. Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i. 57
Średnie pobrnie zotu ogólnego przez msę ndziemną mieściło się w zkresie od 33.1 kg h -1 (2013 rok) do 38.1 kg h -1 (2011 rok). W pierwszym roku bdń ilość pobrnego zotu nie zleżł od terminu siewu, le zleżł od gtunku rośliny (tbel 25). Gorczyc pobrł wtedy o 14.4 kg h -1 zotu więcej niż owies. W 2012 roku wykzno istotną różnicę pomiędzy ilością pobrnego zotu przez rośliny z pierwszego (48.2 kg h -1 ) osttniego terminu siewu (25.4 kg h -1 ). Tkże w tym roku gorczyc pobrł istotnie więcej zotu (o 16.6 kg h -1 ) niż owies. W 2013 roku średnio ob gtunki wysine 15.08. pobrły istotnie więcej zotu niż wtedy, gdy wysiewno je później. Ilość zotu pobrnego przez rośliny wysiewne 01.09 i 15.09 był brdzo zbliżon. W trzecim roku bdń nie stwierdzono istotnej różnicy pomiędzy pobrniem zotu przez gorczycę i przez owies. Tbel 25. Pobrnie zotu w plonie msy ndziemnej ows siewnego i gorczycy biłej w zleżności od terminu siewu w ltch bdń (kg h -1 ) Czynnik doświdczeni 2011 2012 2013 Termin siewu 15.08 38.8 48.2 A 48.8 A 01.09 38.8 33.7 AB 26.7 B 15.09 36.7 25.4 A 24.7 B Gtunek Owies siewny 30.9 B 28.9 B 29.1 Gorczyc bił 45.3 A 45.5 A 37.8 Średni 38.1 37.2 33.4 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 2011 n.i.; 2012 18.2; 2013 18.1 Czynnik II: gtunek 2011 7.04; 2012 7.2; 2013 n.i. W 2011 roku nie udowodniono wpływu interkcji terminu siewu i gtunków roślin n pobrnie zotu przez rośliny ows i gorczycy biłej. Wpływ ten wykzno ntomist w obu nstępnych ltch. W 2012 roku, kiedy siew wykonno w połowie sierpni to uzyskno istotnie wyższe 58
pobrnie zotu przez rośliny gorczycy biłej niż ows. W kolejnych terminch siewu ob gtunki nie różniły się pod względem pobrni zotu (rys. 15). kg h -1 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Owies Gorczyc b 15.08. 01.09. 15.09 Rys. 15. Wpływ współdziłni terminu siewu i gtunków roślin n pobrnie zotu ogółem w plonie suchej msy w 2012 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 21.31) W 2013 roku istotne różnice między gtunkmi dotyczące pobrni zotu odnotowno więcej zotu niż rośliny ows (rys. 16). 59
kg h -1 60,0 50,0 40,0 Owies Gorczyc 30,0 20,0 10,0 0,0 15.08. 01.09. 15.09 b Rys. 16. Wpływ współdziłni terminu siewu i gtunków roślin n pobrnie zotu ogółem w plonie suchej msy w 2013 roku (w obrębie jednego terminu siewu plony oznczone różnymi litermi różnią się istotnie; NIR 22.99) Syntez wyników dotyczących pobrni zotu przez msę ndziemną wykzł, że ilość zotu skumulownego w roślinch njstrszych wynosił 45.2 kg h -1 i był istotnie wyższ w porównniu do ilości tego skłdnik w roślinch z siewów późniejszych (tbel 26). Poziom zotu pobrnego przez rośliny wysine 01.09 i 15.09 był sttystycznie jednkowy. Wykzno tkże, że gorczyc pobierł średnio o 13.3 kg h -1 zotu więcej niż owies i był to różnic sttystycznie istotn. 60
Tbel 26. Pobrnie zotu w plonie msy ndziemnej ows siewnego i gorczycy biłej w zleżności od terminu siewu średni z lt 2011-2013 (kg h -1 ) Termin siewu Owies siewny Gtunek Gorczyc bił Średni dl terminu siewu 15.08 38.4 55.5 45.2 A 01.09 30.9 35.2 33.1 B 15.09 22.8 37.8 30.3 B Średni dl gtunku 29.5 42.8 36.1 NIR 0,05 : Czynnik I: termin siewu 12.0 Czynnik II: gtunek 10.4 Interkcj I/II (kolumny): n.i. Interkcj II/I (wiersze): n.i. 5.3. POKRYCIE GLEBY PRZEZ MULCZ Stopień pokryci gleby przez rośliny ows i gorczycy przedstwiono n fotogrfich 4-10 wykonnych w dniu 9 lutego 2014 roku. Njdokłdniej przykryt był gleb przez rośliny ows z njwcześniejszego terminu siewu (fot. 4). Gorczyc z njwcześniejszego terminu siewu choć mił wysokie łodygi to gleb pozostwł w większości odkryt (fot. 5). Brdzo podobny stn występowł n poletkch, gdzie owies (fot. 6) i gorczycę (fot. 7) wysiewno n początku wrześni. Rośliny obu gtunków wysiewnych w połowie wrześni były njmniejsze, w konsekwencji zkres pokryci gleby też był niestteczny (fot. 8 i 9). 61
Fot. 4. Mulcz z ows wysinego 15.08.2013 r. Zdjęcie wykonno 09.02.2014 r. Fot. 5. Mulcz z gorczycy biłej wysinej 15.08.2013 r. Zdjęcie wykonno 09.02.2014 r. 62
Fot. 6. Mulcz z ows wysinego 01.09.2013 r. Zdjęcie wykonno 09.02.2014 r. Fot.7. Mulcz z gorczycy biłej wysinej 01.09.2013 r. Zdjęcie wykonno 09.02.2014 r. 63
Fot. 8. Mulcz z ows wysinego 15.09.2013 r. Zdjęcie wykonno 09.02.2014 r. Fot. 9. Mulcz z gorczycy biłej wysinej 15.09.2013 r. Zdjęcie wykonno 09.02.2014 r. 64
W okresie kiedy prowdzono bdni njobfitsze opdy śniegu wystąpiły zimą w 2013 roku. Fotogrfie wykonne w dniu 10 kwietni 2013 roku pokzują, że rośliny gorczycy wysinej 15 sierpni 2012 roku były w stnie ztrzymć brdzo dużo śniegu (fot. 10). Owies z tego smego terminu siewu tkże ztrzymywł śnieg, le w zncznie mniejszym zkresie (fot. 11). N pozostłych poletkch śnieg stopnił wcześniej, bo jego wrstw śniegu był zncznie cieńsz. Fot. 10. Śnieg ztrzymny przez mulcz z gorczycy biłej wysinej 15.08.2012 r. Zdjęcie wykonno 10.04.2013 r. 65
Fot. 11. Śnieg ztrzymny przez mulcz z ows wysinego 15.08.2012 r. Zdjęcie wykonno 10.04.2013 r. 5.4. PLON ZIARNA JĘCZMIENIA JAREGO Plony zirn jęczmieni uprwinego po mulczu były zbliżone w ltch bdń (tbel 27). W pierwszym i drugim roku bdń plony zirn jęczmieni były istotnie wyższe, gdy stosowno njwcześniejszy i njpóźniejszy termin siewu niż wtedy gdy stosowno termin pośredni. Tylko w 2012 roku plon zirn jęczmieni uprwinego po mulczu z gorczycy był istotnie wyższy od plonu jęczmieni uprwinego po mulczu z ows. Różnice pomiędzy plonmi zirn jęczmieni uprwinego w stnowisku z mulczem i bez mulczu w kżdym roku bdń mieściły się w grnicch 10%. 66