Bożena Piotrowska Maria Oskiera nauczycielki Gimnazjum Specjalnego przy SOSW w Żyrardowie Szkolny program profilaktyki Nowoczesna szkoła to taka, która zajmuje się dydaktyką, wychowaniem, ale także profilaktyką. Co to jest profilaktyka? Profilaktyka, to całokształt działań mających na celu zapobiec patologiom społecznym głównie przez opóźnienie inicjacji zachowań patologicznych. Należy zdać sobie sprawę z działań, jakie do tej pory były podejmowane. Były to działania wyłącznie doraźne tj. podejmowane w chwili, kiedy problem zaistniał. Teraz możemy się zająć profilaktyka wczesną. Wczesna profilaktyka zaczyna się wtedy, kiedy nie ma jeszcze problemu. Dlatego należy położyć nacisk na treści profilaktyczne w procesie wychowania. Temu celowi ma służyć nabycie następujących umiejętności przez ucznia: - Umiejętność mówienia Nie i przyjmowania odmowy. - Umiejętność poznania własnych potrzeb. - Umiejętność zaspakajania własnych potrzeb. - Umiejętność funkcjonowania w sytuacjach konfliktowych. - Umiejętność znoszenia stresu i napięcia. - Umiejętność poznania celu życia i dążenia do jego realizacji. - Umiejętność poznania swego środowiska i wartości w nim obowiązujących. Co to jest profilaktyka szkolna? Musimy zdać sobie sprawę z różnicy między programem profilaktyki dla szkoły a szkolnymi programami profilaktyczno wychowawczymi. Szkolny program profilaktyki zawiera zestaw działań profilaktycznych dla całej placówki. Koordynuje on działalność profilaktyczną na terenie całej placówki i w nim zawierają się poszczególne programy profilaktyczne. Taki program musi być skorelowany z programem wychowawczym placówki, ponieważ działania dotyczące uczniów muszą być spójne. Program profilaktyki powinien być dostosowany do problemów, jakie zaistniały na terenie placówki oraz do potrzeb rozwojowych ucznia. Według Z. Gasia proces profilaktyki i wychowania zazębia się. Podaję niżej pojęcia wychowania i profilaktyki wg tego autora. 1
Wychowanie to proces wspierania dziecka w rozwoju ukierunkowanym na osiąganie dojrzałości fizycznej, społecznej, psychicznej i duchowej. Profilaktyka to proces wspierania dziecka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi rozwojowi oraz eliminacji czynników zagrażających zdrowiu. Wniosek! Profilaktyka nabiera sensu w kontekście wychowania. Jaki jest cel profilaktyki? PROFILAKTYKA Eliminacja lub redukcja czynników ryzyka Wzmacnianie czynników chroniących Czynniki ryzyka cechy, sytuacje, warunki, które sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych. Czynniki chroniące cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące występują we wszystkich sytuacjach i warunkach w jakich, przebywa uczeń ( dziecko). Rodzina, szkoła, środowisko rówieśnicze. Dużą rolę odgrywają też cechy osobowościowe danego dziecka, one są także chroniące albo sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych. Zajęcia dzisiejsze mają przybliżyć czynniki chroniące i czynniki ryzyka występujące w szkole. Czynniki chroniące - położenie szkoły - działania integrujące w szkole - różnorodność zajęć pozalekcyjnych Czynniki ryzyka - słaba baza szkoły - anonimowość uczniów - brak autorytetu nauczyciela - przeładowanie programów 2
- wskazanie alternatyw - personalizacja uczniów ( uczeń znany z imienia i nazwiska) - nauczyciel jest pozytywnym wzorcem - dobra atmosfera w szkole - dobra współpraca ze środowiskiem rodzinnym - szkoła z tradycjami - większy nacisk położony na nauczanie a nie na wychowanie - brak współpracy z rodzicami. - brak zajęć pozalekcyjnych - dwuzmianowość szkoły - obecność grup nieformalnych - brak jasno określonych norm i zasad. Profilaktyka współczesna ma na celu głównie wzmacnianie czynników chroniących. Profilaktyka ukierunkowana jest na: 1. Opóźnienie czasu inicjacji. Jest to profilaktyka I rzędowa, wczesna, skierowana do grup niskiego ryzyka. Tą grupą ma właśnie zajmować się szkoła. 2. Skierowana do grup podwyższonego ryzyka, jest to profilaktyka II rzędowa, która ma na celu ograniczenie głębokości i czasu trwania zachowań ryzykownych: - uzależnienie w rodzinie - eksperymentowanie - okres dojrzewania, podatność na wpływy. 3. Skierowana do grup podwyższonego ryzyka profilaktyka III rzędowa, która zajmuje się osobami uzależnionymi, wymagającymi specjalistycznej opieki i leczenia. Z powyższego wynika, że szkoła ma za zadanie zająć się młodzieżą z grupy niskiego i podwyższonego ryzyka. Teraz należy przejść do meritum tematu, czyli omówić krok po kroku działania zmierzające do stworzenia programu profilaktyki w szkole. Struktura procesu przedstawia się następująco. 1. Faza wstępnej identyfikacji. - Krok 1 ) identyfikacja objawów - Krok 2 ) werbalizacja problemu - Krok 3) teoretyczna perspektywa 3
2. Faza diagnozy - Krok 4 ) identyfikacja populacji badawczej - Krok 5) dobór metod badawczych - Krok6 ) realizacja procedury badawczej - Krok7) analiza wyników badań - Krok8) werbalizacja rokowań dla programu 3. Faza konceptualizacji - Krok 9) określenie celu programu profilaktycznego - Krok10) określenie zadań - Krok 11) struktury i treści programu - Krok 12) sposobu realizacji - Krok13 ) strategii ewaluacyjnej 4. Faza wdrożenia programu - Krok 14) kto ma to robić i jak? - Ad2. Niezbędną czynnością przy pisaniu programu jest dokonanie diagnozy i stwierdzenie, jakie są potrzeby w placówce i problemy. Po opracowaniu wyników na ich podstawie należy ułożyć program profilaktyki. Ad3. Cel powinien mieć charakter mierzalny, być zgodny z założeniami teoretycznymi, wykorzystać powinien zalecenia wynikające z badań, odwoływać się do zidentyfikowanych przejawów dysfunkcjonalności. Sformułowane zadania stanowią operacjonalizację celu programu a więc określają szczegółowe działania, jakie zostaną zrealizowane dla osiągnięcia zamierzonego celu. Struktura i treści programu W tej części programu należy zastanowić się kto będzie zaangażowany w realizację projektu, jaka strategia będzie wykorzystana (informacyjna, alternatyw, edukacyjna, wczesnej interwencji), jakie treści zostaną umieszczone. ( na przykład w klasie I gimnazjum treści związane z integracją, w klasie II treści dotyczące rozwoju osobowości, komunikacji, w klasie III treści dotyczące odpowiedzialności, podejmowania decyzji). Sposób realizacji: - zwerbalizowanie wymagań wobec realizatorów - parametry czasowe całego programu i jego elementów - kolejność realizacji poszczególnych elementów programu - szczegółowy harmonogram całego programu Ewaluacja programu: - jaka będzie procedura badań 4
- co będzie przedmiotem oceny - kto będzie badał skuteczność programu Jak ma wyglądać program jako dokument? Program powinien zawierać wstęp, w którym należy opisać placówkę i jej problemy. Z tego wstępu mają wyniknąć obszary, jakimi szkoła będzie się zajmować w programie. Następnie stawiamy cel strategiczny, który jest celem dalekosiężnym np. Uczeń wolny od nałogów lub Uczeń podejmujący świadome, racjonalne decyzje prozdrowotne. Następnie rozpisujemy obszary, którymi się zajmiemy. 1) Kontakt ucznia z używkami 2) Zachowania agresywne i przemoc w szkole 3) Relacje nauczyciel uczeń 4) Współpraca z rodzicami 5) Samorządność uczniowska 6) Czas wolny 7) Współpraca ze środowiskiem lokalnym W obszarach wpisujemy cele i zadania. Następny krok to struktura i treści programu. Tu wpisujemy, kto powinien być zaangażowany w realizację, opisujemy strategie postępowania i wpisujemy treści odpowiednie do wieku ucznia. Ostatni krok to zapis, kto jest odpowiedzialny za realizację programu i jakie są zadania działania terminy i ewaluacja dla poszczególnych osób. Procedura oceny skuteczności programu STEPP wg Z. Gasia. 1. Dobór zagadnień do oceny. 2. Opis procedury oceny skuteczności programu. 3. Opis narzędzi pomiarowych. 4. Opracowanie planu prowadzenia badań. 5. Analiza uzyskanych wyników. 6. Prezentacja wybranych wyników. 5