Wstęp Postawa proekologiczna wyrazem troski o środowisko i własne zdrowie Wanda Jarosz, Jolanta Brol, Barbara Jarzębska, Zofia Nowińska, Patrycja Przewoźnik Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach Istoty ludzkie stanowią centrum zainteresowania w procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju. Mają prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą. Pierwsza Zasada Deklaracji z Rio de Janeiro Deklaracja z Rio de Janeiro utwierdza nas w przekonaniu, że każdy człowiek ma prawo do zdrowego życia w harmonii z przyrodą [Deklaracja, 1992]. Zdrowia nie należy rozumieć wyłącznie jako braku choroby, lecz jako stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej [Constitution of World Health Organization, 1946]. Aby troszczyć się o własne zdrowie, należy wziąć pod uwagę różne aspekty życia, uwarunkowania społeczne, przyrodnicze, kulturowe i gospodarcze, ponieważ zdrowie jest wypadkową wielu czynników. Na ogólny stan zdrowia wpływają zarówno czynniki genetyczne (20%), środowiskowe (20%), jak również styl życia (50%) i opieka medyczna (10%) [Lalonde, 1974]. Zły stan zdrowia może być skutkiem sytuacji socjalno-ekonomicznej ludności, czyli biedy, bezrobocia, złych warunków mieszkaniowych, szkodliwych warunków pracy, niedostatku pomocy socjalnej i wykształcenia oraz zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Równie istotne są postawy i zachowania zdrowotne, a więc styl życia każdego człowieka [Janikowski, 2004]. We współczesnym świecie zwracamy większą uwagę na nasze zdrowie, zdajemy sobie sprawę z tego, jak jest ono ważne, choć nie zawsze w odpowiedni sposób się o nie troszczymy. Wpływ środowiska na zdrowie jest niewątpliwy, choć nie wszyscy jeszcze jesteśmy tego świadomi. Negatywne skutki zdrowotne zanieczyszczenia środowiska dostrzegane są coraz częściej, dlatego tak ważne jest promowanie proekologicznej postawy społeczeństwa. Postawa proekologiczna, rozumiana jako konkretne działania na rzecz ochrony środowiska, jest efektem nabycia wiedzy i wrażliwości ekologicznej człowieka świadomego. Człowiek taki jest odpowiedzialny i troszcząc się o otaczające środowisko, dba o własne zdrowie [Kalinowska, 1991; Golinowski, 2000; Markowski, 2001]. Kształtowanie postawy proekologicznej i zdrowego stylu życia wśród społeczeństwa, a szczególnie wśród dzieci i młodzieży, poprzez oddziaływanie na ich świadomość, jest głównym celem edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju [UNECE STRATEGY, 2005]. Zarówno postawa proekologiczna, jak i styl życia dotyczą czterech sfer życia: społecznej, przyrodniczej, kulturowej i gospodarczej, między którymi powinna być zachowana harmonia. Aby podjąć konkretne działania, mające na celu kształtowanie postawy proekologicznej, należy najpierw określić, jaki jest stosunek człowieka do środowiska. Badania ankietowe, przeprowadzone w ramach Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie 1 wpisują się w strategię edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, gdyż 1 Program został przyjęty przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów i ustanowiony Uchwałą nr 64/2001 Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2001 r. Jest realizowany przez Ministerstwo Środowiska i Ministerstwo Zdrowia w latach 2003 2005. Głównym wykonawcą części środowiskowej jest Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach. Instytut medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu realizuje zadania resortu zdrowia. Część środowiskowa Programu jest dofinansowana ze środków Narodowego Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. 1
pozwalają określić jak wygląda postawa proekologiczna polskiego społeczeństwa, jakie są braki i w jakim kierunku powinien pójść przekaz informacji, aby kształtować świadomość obywateli [UNECE STRATEGY, 2005]. Celem Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie jest stworzenie skutecznego systemu przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia poprzez zintegrowanie działań zmierzających do ograniczenia zanieczyszczenia środowiska i eliminacji negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski. Promocja działań na rzecz środowiska i zdrowia wśród różnych grup społecznych jest jednym z elementów Programu Środowisko a Zdrowie. W jej ramach przeprowadzono pięć badań ankietowych, mających na celu poznanie stanu wiedzy i poglądów społeczeństwa na temat środowiskowych zagrożeń zdrowia, zakresu dotychczas prowadzonych działań, kierunków dalszego postępowania, oceny dostępności i przydatności informacji o środowiskowych czynnikach narażenia zdrowia. W obszarze badań znalazły się: społeczeństwo, organizacje pozarządowe, podmioty gospodarcze, jednostki samorządowe oraz uczniowie szkół podstawowych i gimnazjalnych [Jarosz i in., 2003, 2004]. W niniejszym referacie przedstawiono wyniki badań ankietowych dorosłych mieszkańców Polski oraz młodzieży, realizowanych w latach 2003-2005. Cele i metody badań W sondażach zastosowano metodę reprezentacyjną pozwalającą na opisanie i wyjaśnienie różnych zjawisk i masowych procesów społecznych, które nie dają się zbadać w sposób całościowy [Sztumski, 1995]. Ze względu na złożoność problematyki skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska przy formułowaniu pytań zastosowano tradycyjną koncepcję informacyjną. Jej założeniem jest uświadomienie respondentowi zjawiska poprzez zadanie odpowiedniego pytania. Pytanie traktowane jest jako żądanie udzielenia jednostkowej informacji, a uzyskaną odpowiedź można potraktować jako samodzielną wypowiedź ankietowanego [Gruszczyński, 1999]. Tworząc kwestionariusze badawcze ograniczono liczbę pytań otwartych, a pytania zamknięte obejmują pytania w formie alternatywy (pytania z żądaniem wyboru) pytania wieloalternatywne (pytania dyzjunktywne, koniunktywne, pytaniaskale, pytania wielokrotnego wyboru). Przy realizacji badania społeczeństwa współpracowano z Instytutem Badania Opinii i Rynku Pentor S.A. Badanie zostało zrealizowane w listopadzie 2003r. metodą wywiadu telefonicznego wspomaganego komputerowo (CATI - Computer Assisted Telephone Interviewing) w oparciu o ustrukturalizowany kwestionariusz wywiadu. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej próbie 800 dorosłych mieszkańców z obszaru całej Polski. Badania sondażowe wśród młodzieży przeprowadzono za pomocą ankiety prasowej, zamieszczonej w miesięczniku ekologicznym Zielona Liga w grudniu 2004r. Ankieta zawierała 14 pytań. W badaniu wzięło udział 702 uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i licealnych w wieku od 8 do 18 lat. 61,4% stanowili uczniowie szkół podstawowych - główni czytelnicy miesięcznika. 31,2% ankiet wypełnili uczniowie szkół gimnazjalnych, a 7,4% licealiści. Ankiety nadesłano z 7 województw: śląskiego, małopolskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego, mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego i dolnośląskiego. 2
Wyniki badań społeczeństwa Wyniki badań ankietowych dostarczyły odpowiedzi między innymi na następujące pytania: czy społeczeństwo jest świadome związku pomiędzy zanieczyszczeniem środowiska i zdrowiem? jaka jest wiedza o wpływie środowiska na zdrowie człowieka? jaki jest dostęp do informacji o wpływie czynników środowiskowych na zdrowie? co każdy może zrobić dla swojego zdrowia? Świadomość ekologiczna, jako jeden z segmentów świadomości społecznej, jest strukturą skomplikowaną, złożoną z wielu elementów w różny sposób warunkowanych. Traktując świadomość ekologiczną jako kategorię opisową można przyjąć, że jest to zespół informacji i przekonań o stanie środowiska oraz jego związkach z warunkami i jakością życia ludzi. Świadomość ekologiczna kształtowana jest przez system wartości funkcjonujący w danej społeczności, tradycję przekazywaną w rodzinie, wiedzę uzyskiwaną w trakcie procesu edukacyjnego, informacje dostarczane przez media, a także jako efekt doświadczenia indywidualnego [Jarosz, Wysokińska, 1996; Poskrobko, 1998; Burger, 1999; Mirowski, 1999]. W latach 80. i 90. prowadzono szereg badań socjologicznych w celu określenia świadomości ekologicznej Polaków. Okazało się wówczas, że większość osób uznaje, w sensie werbalnym, ochronę środowiska przyrodniczego kraju za wartość istotną, rzadko jednak znajduje to odbicie w konkretnych wyborach wartości i zachowań proekologicznych na co dzień [Gliński, 1988; Burger, 1992, 1994; Jarosz i in., 1996; Burger, 1997]. Badania przeprowadzone w 2003r. w ramach Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie wykazały, że około 80% dorosłych Polaków dostrzega związek pomiędzy zdrowiem człowieka a stanem środowiska naturalnego. Spośród osób, które dostrzegają ten związek 85% uważa, że zanieczyszczenia środowiska mogą istotnie wpływać na pogorszenie stanu zdrowia. Znamienne jest to, że postrzeganie zagrożenia wynikającego ze stanu środowiska nie jest powiązane z miejscem zamieszkania. Tak samo zaniepokojony oddziaływaniem zanieczyszczeń na zdrowie człowieka jest mieszkaniec obszaru zdegradowanego, jak i terenu niezanieczyszczonego, a także miasta i wsi. Wzrasta wiara w możliwość indywidualnych działań, które mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska, a tym samym zdrowia człowieka. Połowa respondentów była zdania, że wejście Polski do Unii Europejskiej i związane z tym zaostrzenie odpowiednich przepisów oraz wzrost gospodarczy są szansą na poprawę stanu środowiska, a tym samym zdrowia Polaków. Odnosząc uzyskane wyniki do badań przeprowadzanych w latach 80. i 90. można stwierdzić, że świadomość społeczna znaczenia związku środowiska i zdrowia wzrosła. Drugim ważnym obszarem badań była ocena ogólnie dostępnej informacji na temat stanu środowiska oraz wpływu zanieczyszczeń na zdrowie człowieka. Co druga ankietowana osoba pozytywnie ocenia dostępność tego typu informacji, jednak ponad 1/3 respondentów uważa, że dostęp do nich jest ograniczony. Prawie 10% badanych jest zdania, że w ogóle nie ma dostępu do takich informacji. Z badań wynika, że społeczeństwo oczekuje kompetentnej informacji o zagrożeniach środowiskowych. Najczęściej wskazywane źródła informacji o stanie środowiska w relacji do zdrowia człowieka, z których korzystają Polacy, to programy telewizyjne, artykuły w prasie, programy radiowe, filmy edukacyjne oraz różnego rodzaju ulotki poświęcone tej tematyce. Społeczeństwo w minimalnym zakresie korzysta z biuletynów informacyjnych, stron internetowych czy baz danych, co świadczy o ciągle zbyt małej wiedzy o zasadach i możliwościach dostępu do informacji [Rys. 1]. 3
programy TV artykuły w prasie programy radiow e filmy edukacyjne ulotki broszury i biuletyny informacyjne biuletyny informacyjne strony internetow e serw ery, bazy danych seminaria, szkolenia itp. raporty z badań inne 47,8% 33,3% 24,6% 21,3% 20,6% 12,4% 9,4% 6,4% 5,5% 4,3% Pytanie wielokrotnego wyboru wyniki nie sumują się do 100% 1,6% 0,5% Rys. 1. Główne źródła informacji o stanie środowiska i zdrowiu człowieka. Polacy liczą na koordynację przez administrację samorządową działań podejmowanych przez różne grupy i organizacje oraz oczekują reakcji na formułowane opinie i oceny. Prowadzenie działań z zakresu szeroko rozumianej profilaktyki zdrowia środowiskowego jest zadaniem jednostek podległych resortom zdrowia i środowiska. W opinii ankietowanych personel medyczny przekazuje niewielką ilość informacji na temat wpływu zanieczyszczeń środowiska naturalnego na zdrowie człowieka (41%) lub też nie przekazuje takich informacji w ogóle (40%). Zaledwie 6% respondentów uważa, że uzyskuje z tego źródła dostateczną ilość informacji. Respondenci wyrazili także swoje opinie w odniesieniu do działań prowadzonych przez władze publiczne. Wynika z nich, że rosną wymagania w stosunku do władz publicznych. Najczęściej badani twierdzili, że zadaniem władz publicznych jest informowanie społeczeństwa o aktualnym stanie środowiska i potencjalnych zagrożeniach środowiskowych (43% wskazań). Władze powinny organizować współpracę z organizacjami społecznymi i biznesowymi (23,5% wskazań), a także powinny informować o pracy odpowiednich urzędów zajmujących się problematyką środowiska (22% wskazań). Co piąty ankietowany jest zdania, że władze powinny reagować na społeczne oceny i opinie. Wśród innych działań wymieniano: prowadzenie systematycznych badań opinii publicznej o problemach, preferencjach i ocenach pracy władz, współpracę z lokalnymi liderami, prowadzenie konsultacji społecznych oraz organizowanie współpracy ze środkami przekazu. Zdecydowana większość respondentów zgadza się z faktem, że każdy człowiek swoim postępowaniem może przyczynić się do poprawy stanu środowiska, a tym samym swojego zdrowia. Wśród odpowiedzi najczęściej pojawiały się: systematyczne sortowanie odpadów, ogólna dbałość o czystość, nie wycinanie drzew i pielęgnowanie zieleni. W dalszej kolejności wymieniane były: stosowanie benzyny bezołowiowej, nie palenie śmieci zanieczyszczających powietrze, stosowanie ekologicznych opakowań [Rys.2]. Niepokojące jest jednak to, iż badani najczęściej wymieniali działania powszechnie znane, nie będąc świadomym nowych zagrożeń środowiskowych. Nieustanny rozwój cywilizacyjny powoduje jednak powstawanie nowych czynników zagrożenia. Do środowiska wprowadzane są nieznane i nieistniejące w nim dotąd związki chemiczne [Starzewska-Sikorska, Jarosz, 2005]. Niebezpieczne dla naszego zdrowia są także: promieniowanie, powszechna hermetyzacja i chemizacja żywności, żywność modyfikowana genetycznie oraz hałas, zarówno przemysłowy, jak i komunalny, w 4
tym szczególnie pochodzący ze środków transportu. Żaden z respondentów nie wspomniał o działaniach mających na celu likwidację szkodliwego dla zdrowia azbestu, który w minionych latach znajdował powszechne zastosowanie w technologiach przemysłowych, budownictwie i energetyce. sortowanie śmieci/recy cling 46,7% nie śmiecenie/dbałość o czystość 36,8% nie wy cinanie drzew/dbanie o zieleń stosowanie benzy ny bezołowiowej/uży wanie katalizatorów nie palenie śmieci zanieczy szczający ch powietrze (np. plastiku) stosowanie ekologicznych opakowań budowanie oczy szczalni ściekó zakładanie f iltrów na kominy propagowanie akcji takich jak "Sprzątanie świata" sadzenie drzew oszczędzanie prądu, wody i inny ch zasobów naturalny ch w miarę możliwości rezy gnować z jazdy samochodem stosowanie baterii słoneczny ch 16,1% 11,8% 8,5% 7,8% 7,4% 6,5% 5,8% 4,7% 4,5% 2,5% 1,3% uży wać nawozów naturalny ch (nie sztuczny ch) uży wać mniej detergentów inne 1,3% 1,3% 0,9% Pytanie wielokrotnego wyboru wyniki nie sumują się do 100% Rys. 2. Działania podejmowane przez Polaków w celu poprawy stanu środowiska. Na chemiczne, fizyczne i biologiczne czynniki środowiskowe narażone są przede wszystkim dzieci. W porównaniu z dorosłymi dzieci, w stosunku do wagi swego ciała, piją więcej wody, spożywają większą ilość żywności a oddychając przyjmują więcej powietrza, co powoduje, iż są bardziej narażone na wchłanianie do organizmu substancji toksycznych. Czynniki środowiskowe zagrażają dzieciom we wszystkich miejscach ich przebywania w domu, w szkole, w przedszkolu, a także na placu zabaw [Pruchnicka, 2005]. Badania przeprowadzone w ramach Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie wykazały, że społeczeństwo jest świadome tego, iż szczególnie narażone na szkodliwy wpływ zanieczyszczeń środowiska są dzieci do lat pięciu. Nie ulega wątpliwości, że zadaniem rodziców jest ochrona dzieci przed tymi czynnikami. Wśród działań, które prowadzą rodzice, najczęściej wymieniano: nauczenie swoich dzieci przestrzegania podstawowych zasad higieny (65% wskazań), dbanie o regularne i prawidłowo zbilansowane odżywianie dziecka (31% wskazań), pilnowanie, by dziecko spożywało tylko produkty żywnościowe posiadające atesty jednostek odpowiedzialnych za kontrolę żywności i odpowiedni termin przydatności do spożycia (27% wskazań) oraz staranne wybieranie miejsca zabaw, dbając, aby dziecko nie przebywało przy ruchliwych ulicach, w pobliżu garaży czy parkingów (27% wskazań). Równie ważne jest dopilnowanie, aby dziecko nie piło wody z kranu (23% wskazań), nie spożywało warzyw i owoców uprawianych w przydomowych ogródkach lub działkach, jeśli ich gleba jest zanieczyszczona metalami ciężkimi (22% wskazań). 5
Wyniki badań uczniów Prawie cała badana grupa uczniów dostrzega związek pomiędzy stanem środowiska a jakością życia. Aż 94% uważa, że zanieczyszczenia środowiska wpływają w bardzo dużym i dużym stopniu na zdrowie. Brak takiej zależności zauważyło niespełna 0,5% badanych uczniów. Świadomość ta nie jest jednak adekwatna do ogólnej wiedzy uczniów na temat środowiskowych zagrożeń zdrowia. Test wiedzy wykazał, iż zaledwie połowa ankietowanych uczniów wie, że zanieczyszczenia mogą wnikać do organizmu człowieka równocześnie drogą oddechową, pokarmową oraz przez skórę. Wśród błędnych odpowiedzi, najczęściej zaznaczano zanieczyszczone powietrze. W zdecydowanie mniejszym stopniu dostrzegany jest wpływ zanieczyszczeń znajdujących się w żywności i wodzie. Uczniowie nie widzą natomiast związku pomiędzy zanieczyszczeniem gleby i żywnością. Aż 55% respondentów wymienia zanieczyszczenie żywności jako jeden z najbardziej niepokojących czynników, ale zaledwie 11% dostrzega negatywny wpływ zanieczyszczonej gleby na zdrowie. W dzisiejszym świecie na zdrowie człowieka wpływa wiele różnych czynników - przyrodnicze, społeczne, gospodarcze i kulturowe. Nieustannie powstają też nowe zagrożenia dla zdrowia. Warto podkreślić, że uczniowie zauważają nie tylko zagrożenia wynikające z zanieczyszczenia środowiska naturalnego, lecz również zagrożenia społeczne. Jednym z najbardziej niepokojących zjawisk jest stres. Prawie 74% badanych uczniów wymienia ten czynnik wśród pięciu najważniejszych przyczyn niepokoju. Na kolejnych miejscach podawane są: toksyczne substancje chemiczne obecne w środowisku oraz zanieczyszczenie żywności. W dalszej kolejności wymieniane są: hałas, uzależnienia, szkodliwe promieniowanie oraz stan środowiska przyrodniczego i zmniejszenie powierzchni terenów zielonych [Rys.3]. Zanieczyszczone środowisko, nie stosowanie zasad zdrowego stylu życia oraz złe nawyki mogą niekorzystnie wpłynąć na stan zdrowia. Konieczne jest zatem podejmowanie działań ograniczających negatywne skutki oddziaływania otoczenia. Zadając pytanie o to, co dzieci i młodzież robią, aby być zdrowym, można było przeanalizować konkretne działania, podejmowane przez młodych ludzi w trosce o własne zdrowie. Zdaniem prawie ¾ uczniów, aby być zdrowym należy przede wszystkim dbać o higienę osobistą, myć ręce przed każdym posiłkiem, jeść umyte i obrane owoce i warzywa, unikać picia wody prosto z kranu. Wśród pozostałych działań wymieniano: spędzanie czasu na świeżym powietrzu, uprawianie sportu, zmienianie obuwia po przyjściu do domu [Rys.4]. 6
stres toksyczne substancje chemiczne obecne w środowisku zanieczyszczenie żywności hałas uzależnienia szkodliwe promieniowanie stan środowiska przyrodniczego zmniejszenie powierzchni terenów zielonych drobnoustroje chorobowe niekorzystna sytuacja rodzinna brak poczucia bezpieczeństwa zła sytuacja materialna rodziny awarie przemysłowe inne 1,85% 73,65% 55,84% 55,41% 42,02% 41,17% 33,76% 32,05% 31,77% 27,21% 25,07% 24,93% 18,66% 18,66% Pytanie wielokrotnego wyboru wyniki nie sumują się do 100% Rys. 3. Źródła niepokojów uczniów. dbanie o higienę osobistą mycie rąk przed każdym posiłkiem spożywanie owoców i warzyw umytych i obranych unikanie picia wody prosto z kranu spędzanie dużej ilości czasu na świeżym powietrzu zmiana obuwia po przyjściu do domu uprawianie sportu 88,18% 79,34% 77,92% 69,52% 69,09% 67,52% 67,38% zmiana ubrania po przyjściu do domu dbanie o higienę otoczenia unikanie długiego przesiadywania przed terewizorem/komputerem spożywanie tylko ekologicznych produktów 47,58% 46,44% 42,17% 29,20% unikanie przebywania w pobliżu dróg 14,39% inne 2,56% Pytanie wielokrotnego wyboru wyniki nie sumują się do 100% Rys. 4. Działania podejmowane przez uczniów w trosce o własne zdrowie. Aby określić stopień przestrzegania przez uczniów zasad zdrowego stylu życia, poproszono ich o zaznaczenie trzech zasad, stosowanych na co dzień. Okazuje się, że uczniom zdrowy styl życia najczęściej kojarzy się z codziennym spożywaniem świeżych owoców i warzyw (63%), wystrzeganiem się używek, takich jak kawa, alkohol i papierosy (47%) oraz regularnym odpoczynkiem (46%). Około 41% młodych ludzi regularnie uprawia ćwiczenia gimnastyczne, 33% dba o odpowiednią dla wieku ilość snu. Nieco mniej zwraca uwagę na sposób odżywiania, na to, jakie produkty spożywa i czy są one zdrowe. Przy zakupie owoców i warzyw najważniejszy jest wygląd (52%). Zaledwie 27% badanych odpowiedziało, że pyta o to, czy zostały wyprodukowane metodami ekologicznymi, a około 15% pyta o miejsce pochodzenia upraw. Sposób spędzania wolnego czasu, o który zostali zapytani uczniowie, ma również duże znaczenie dla zdrowia. Młodzież biorąca udział w badaniach mogła wybrać pięć 7
ulubionych sposobów spędzania wolnego czasu. Z badań wynika, że uczniowie najczęściej słuchają muzyki (73%), spotykają się z przyjaciółmi (68%) i oglądają telewizję (61%). Na kolejnych miejscach wymieniane były: uprawianie sportu, jazda na rowerze, spacerowanie na świeżym powietrzu oraz spędzanie czasu przy komputerze. Dla nabrania nawyków zdrowego stylu życia, niezbędna jest wiedza zarówno o zagrożeniach, jak również sposobach ich ograniczania. Postawa proekologiczna młodego człowieka oraz wynikająca z niej troska o własne zdrowie są zatem ściśle związane z przekazem informacji. Ważna jest zarówno jakość informacji, jak i jej źródło. Uczniowie biorący udział w ankiecie o stanie otaczającego ich środowiska i jego wpływie na zdrowie dowiadują się najczęściej z radia i telewizji. Ważną rolę pełnią również: szkoła, rodzice i prasa. W przekazie informacji mniejsze znaczenie ma internet i wydawnictwa popularnonaukowe [Rys.5]. Około 56% ankietowanych brało udział w zajęciach podejmujących problematykę zagrożeń środowiskowych w szkołach, a w zajęciach tego typu poza szkołą uczestniczyło niecałe 30%. Uczniowie wyrazili także swoją opinię na temat formy zajęć z zakresu środowiska i zdrowia, które byłyby dla nich najbardziej odpowiednie. Najchętniej wzięliby udział w zajęciach mających formę wycieczek edukacyjnych, spotkań z ciekawymi ludźmi, gier i zabaw oraz wizyt w placówkach naukowych, odpowiednio 78%, 59%, 48% oraz 44% wskazań. 68,23% Pytanie wielokrotnego wyboru wyniki nie sumują się do 100% 51,99% 38,18% 34,62% 26,07% 14,81% 10,11% 2,85% telewizja, radio szkoła rodzice prasa internet wydawnictwa koledzy popularnonaukowe inne Rys. 5. Źródła informacji dla uczniów o środowiskowych zagrożeniach zdrowia. Wnioski Podsumowując, należy podkreślić, iż polskie społeczeństwo jest świadome związku pomiędzy zanieczyszczeniem środowiska a zdrowiem, przy czym wśród dzieci i młodzieży ta świadomość jest większa niż w przypadku dorosłych. Młode pokolenie jest także bardziej świadome zagrożeń płynących z innych sfer życia, zwłaszcza ze sfery społecznej. Badania wykazały, że konieczna jest zarówno popularyzacja problematyki zdrowia środowiskowego, jak i lepszy i łatwiejszy dostęp do informacji. Postawa proekologiczna polskiego społeczeństwa opiera się w dużej mierze na wiedzy nabywanej w szkole i nie uwzględnia zmian, które nieustannie zachodzą w otaczającym nas środowisku. Wśród działań podejmowanych na rzecz środowiska, a świadczących o postawach proekologicznych, dominują zachowania tradycyjne, choć coraz częściej zwraca się uwagę na zdrowy styl życia i ograniczanie niekorzystnego wpływu środowiska na zdrowie. Niepokojące jest jednak to, że dorośli nie są świadomi nowych zagrożeń i w związku z tym, mimo podejmowanych działań, nie potrafią skutecznie chronić siebie i swoich dzieci. 8
Zarówno dorośli, jak i dzieci najczęściej czerpią informacje o środowiskowych zagrożeniach zdrowia z tradycyjnych źródeł, dlatego ważne jest zwrócenie uwagi na jakość przekazywanych informacji, ale jednocześnie promowanie nowych sposobów ich pozyskiwania. Społeczeństwo najczęściej korzysta z telewizji, radia i prasy, zatem w tych środkach masowego przekazu powinna się znaleźć największa ilość materiałów informujących o środowiskowych zagrożeniach zdrowia, szczególnie nowych i dotąd nieznanych, takich jak np.: azbest, chemikalia, hałas, pole elektromagnetyczne. Przeprowadzone badania dowodzą, że konieczna jest skuteczna kompleksowa edukacja ekologiczna, gdyż dzieci i młodzież nadal nie w pełni rozumieją zależności pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska naturalnego, nie widzą na przykład związku pomiędzy zanieczyszczeniem żywności i zanieczyszczeniem gleby. Należy zatem dbać o szerszą i pełniejszą edukację dotyczącą wpływu środowiskowych czynników na zdrowie. W dobie intensywnie rozwijającej się gospodarki i przemian zachodzących we współczesnym świecie, edukacja może dostarczyć metod, narzędzi i umiejętności, które pozwolą na poznanie nowych procesów zachodzących w świecie, może też nauczyć dokonywania krytycznych wyborów i decydowania o własnym zdrowiu i stanie środowiska. Najważniejszym zadaniem jest uświadomienie dzieciom i młodzieży, całemu społeczeństwu, że nie chodzi tylko o ich zdrowie i rozwój, ale także o zdrowie przyszłych pokoleń oraz o ich przyszłość w harmonijnie rozwijającym się środowisku społecznym, przyrodniczym, gospodarczym, kulturowym. Bibliografia 1. Burger T.: Konflikt i współdziałanie, [w:] Świadomość ekologiczna i społeczne ruchy Zielonych w Polsce, red. W. Mirowski, P. Gliński, Wydawnictwo IfiS PAN, Warszawa 1999. 2. Burger T.: Optymizm i lokalność. Społeczna świadomość ekologiczna 97, [w:] Agenda niespełnionych nadziei. Raport InE, nr 4, Warszawa, 1997. 3. Burger T.: Świadomość ekologiczna: między lękiem a działaniem. Raport InE, nr 1, Warszawa, 1992. 4. Burger T.: Świadomość ekologiczna, [w:] Świadomość społeczna: Niderlandy ekologiczne. Raport InE, nr 1, Warszawa, 1994. 5. Constitution of World Health Organization, 1946 [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://w3.whosea.org/aboutsearo/pdf/const.pdf 6. Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju (1992), [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.vilp.de/plpdf/p061.pdf 7. Gliński P.: Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego - dotychczasowe wyniki badań. Kultura i społeczeństwo, 1988. 8. Golinowski J.: Przesłanki i bariery promocji postaw proekologicznych w społeczeństwie okresu transformacji [w:] Polityka ekologiczna III Rzeczypospolitej, red. A. Papuziński, Bydgoszcz, 2000. 9. Gruszczyński L.: Kwestionariusze w socjologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999. 10. Janikowski R. (red.): Środowisko a Zdrowie. Polityka, zarządzanie, komunikowanie, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok, 2004. 9
11. Jarosz W., Korczak E., Kulka E., Nowińska Z.: Nasze środowisko jak w nim żyć, Raport ze szkolenia dla nauczycieli klas początkowych województwa wałbrzyskiego i legnickiego, Biblioteka IETU, Katowice, 1996 (praca niepublikowana). 12. Jarosz W., Nowińska Z., Brol J.: Promocja działań na rzecz środowiska i zdrowia wśród administracji rządowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych, środowisk naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich (Etap I). Biblioteka IETU, Katowice, 2003 (praca niepublikowana). 13. Jarosz W., Nowińska Z., Jarzębska B., Brol J.: Promocja działań na rzecz środowiska i zdrowia wśród administracji rządowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych, środowisk naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich (Etap II). Biblioteka IETU, Katowice, 2004 (praca niepublikowana). 14. Jarosz W., Wysokińska E.: Zarządzanie środowiskiem, zasady informowania i komunikacji ze społeczeństwem, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, 1996. 15. Kalinowska A.: Ekologia - wybór przyszłości, Editions Spotkania, Warszawa 1991. 16. Lalonde M.: A New Perspective on the Health Canadians. Government of Canada 1974. 17. Markowski A.: Ekologiczna świadomość Polaków, [w:] Biuletyn Polskiego Klubu Ekologicznego nr 9/2001. 18. Mirowski W.: Świadomość ekologiczna współczesnego społeczeństwa polskiego [w:] Świadomość ekologiczna i społeczne ruchy Zielonych w Polsce, red. W. Mirowski, P. Gliński, Wydawnictwo IfiS PAN, Warszawa 1999. 19. Poskrobko B.: Zarządzanie środowiskiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 1998. 20. Pruchnicka J.: Środowisko a Zdrowie program krajowy i priorytety europejskie [w:] Środowisko a Zdrowie 2005 VII Ogólnopolska Sesja Popularnonaukowa, 2-3 czerwca 2005r., Częstochowa, Jasna Góra. 21. Starzewska-Sikorska A., Jarosz W.: Przeciwdziałanie środowiskowym zagrożeniom zdrowia [w:] Środowisko a Zdrowie 2005 VII Ogólnopolska Sesja Popularnonaukowa, 2-3 czerwca 2005r., Częstochowa, Jasna Góra. 22. Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych, Śląsk, Katowice, 1995. 23. UNECE STRATEGY FOR EDUCATION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT, 2005. [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://www.unece.org/env/documents/2005/cep/ac.13/cep.ac.13.2005.3.rev.1.e.pdf 10