OeconomA coperncana 2011 Nr 3 Agneszka Ertman Unwersytet w Bałymstoku ZRÓŻNICOWANIE ELASTYCZNOŚCI RYNKÓW PRACY W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH ORAZ USA W ŚWIETLE METODY TOPSIS 1 Klasyfkacja JEL: J21(J20), J30, J28 Słowa kluczowe: elastyczny rynek pracy, elastyczność płac, ndeks ochrony zatrudnena (EPL), metoda TOPSIS Abstrakt: Elastyczny rynek pracy można zdefnować jako rynek posadający zdolność przystosowana sę do zmenających sę warunków ekonomcznych w sposób umożlwający utrzymane wysokego wskaźnka zatrudnena, nskej stopy bezroboca nflacj oraz zapewnający cągły wzrost dochodów realnych. Elastyczność rynku pracy ma zasadnczy wpływ na kształtowane sę rozmarów zatrudnena w gospodarce. W opn nektórych ekonomstów wyższemu pozomow protekcj na rynku pracy towarzyszą nższe stopy zatrudnena w danej gospodarce. Nska elastyczność rynku pracy jest współczesnym problemem welu krajów. Brak elastycznośc na tym rynku nejednokrotne utożsamany jest z jego regulacją w takch sferach jak: system zabezpeczena społecznego, regulacje płacy mnmalnej, ustawodawstwo dotyczące ochrony stosunku pracy czy też uprawnena zwązków zawodowych. Podstawowym mernkem opsującym stopeń regulacj rynku pracy jest ndeks EPL (Employment Protecton Level) nazywany wskaźnkem prawnej ochrony zatrudnena. Został on stworzony przez ekspertów OECD wykorzystuje sę go do porównań mędzynarodowych. 1 Praca naukowa współfnansowana ze środków Europejskego Funduszu Społecznego, środków Budżetu Państwa oraz ze Środków Budżetu Województwa Podlaskego w ramach projektu Podlaska Stratega Innowacj budowa systemu wdrażana.
44 Agneszka Ertman Celem artykułu jest zbadane stopna elastycznośc rynków pracy w krajach OECD oraz określene mejsca Polsk na tle tych krajów. W pracy wykorzystano metodę TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Soluton). Metoda ta polega na tworzenu mary syntetycznej sprowadza sę do wyznaczena odległośc każdego obektu od wzorca antywzorca rozwoju, a następne lnowym uporządkowanu badanych obektów. Syntetyczny wskaźnk elastycznośc rynku pracy przy wykorzystanu metody TOPSIS został zbudowany na podstawe 11 zmennych, wśród których domnowały zmenne nstytucjonalne jak: restrykcyjność ochrony zatrudnena, kln podatkowy, zasęg zwązków zawodowych czy odsetek zatrudnonych w nepełnym wymarze czasu pracy. Indeks obejmuje także zmenne opsujące rynek pracy tj. stopy zatrudnena wśród ludz młodych oraz starszych pracownków oraz stopę bezroboca długookresowego, gdyż zmenne te pokazują szybkość dostosowana sę rynku pracy do zman zewnętrznych. DIFFERENCES IN FLEXIBILITY OF LABOUR MARKETS IN OECD COUNTRIES THE TOPSIS METHOD JEL Classfcaton Codes: J21(J20), J30, J28 Keywords: labour market flexblty, wage flexblty, employment protecton level (EPL), TOPSIS method Abstract: Flexble labour market can be defned as the market wth capablty to adapt to changng economc condtons so as to keep hgh employment rate, unemployment and nflaton low and ensure contnued growth n real ncomes. Labour market flexblty has a sgnfcant nfluence on employment level n the economy. Some economsts beleve that hgher level of protecton n the labour market s accompaned wth lower employment rates n the economy. Low labour market flexblty s a contemporary problem of many economes. Lack of flexblty n ths market s often assocated wth regulaton of labour market n such areas as socal nsurance, mnmum wage, legslaton relatng to employment protecton and the strength of trade unons. EPL ndex (Employment Protecton Level) s a basc measure ndcatng degree of labour market regulaton. The ndex was created by the OECD experts and s used for nternatonal comparsons. The artcle ams to examne a degree of labour markets flexblty n OECD countres and dentfy poston of Poland compared to other OECD members. TOPSIS method (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Solu-
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 45 ton) s appled to acheve the goal. Ths method conssts n creatng synthetc ndex and calculates the dstance of each object between the deal soluton and negatve deal soluton, and then lnear orderng of researched objects. Synthetc ndcator of labour market flexblty was calculated usng 11 varables, among whch nsttutonal varables such as restrctveness of employment protecton, tax wedge, trade unon densty or percentage of part tme workers n total employment domnated. Synthetc ndex also covers varables descrbng labour market performance e.g. employment rate of young and older workers or long term unemployment rate as they ndcate a speed of labour market s responsveness on external changes. WPROWADZENIE Neodłączną cechą rzeczywstośc gospodarczej jest występowane tzw. sztywnośc utrudnających transmsję mpulsów dostosowane podmotów gospodarczych do zmenających sę realów rynkowych. Oznacza to, ż rynek doskonale elastyczny natychmast absorbujący szok jest modelem teoretycznym w praktyce nemożlwym do zaobserwowana. Identyczne wygląda sytuacja w przypadku rynku pracy. Dlatego też analzując elastyczność rynku pracy zazwyczaj kładze sę nacsk na jej zróżncowane w przekroju mędzynarodowym podejmuje próby porównawczej oceny względnej tej elastycznośc wraz ze wskazanem czynnków determnujących różnce mędzy poszczególnym krajam (Baranowska, Lewandowsk 2008, s. 41-42). Badane elastycznośc rynku pracy zajmuje ważne mejsce w analzach dotyczących korzyśc kosztów przystąpena Polsk do strefy euro. Zgodne z teorą optymalnych obszarów walutowych Mundella elastyczność płac oraz moblność sły roboczej są naczelnym kanałam dostosowań w momence utraty nezależnośc poltyk monetarnej. Znajomość stopna elastycznośc rynku pracy oraz czynnków ją determnujących jest zatem nezbędna do podjęca stosownych dzałań, aby korzyśc z przyjęca wspólnej waluty były jak najwększe. Dlatego też analza elastycznośc rynku pracy stała sę częścą Raportu na temat pełnego uczestnctwa Polsk w trzecm etape un gospodarczej walutowej (Lewandowsk, Koloch, Regulsk 2008). Celem nnejszego opracowana jest przedstawene stopna zróżncowana elastycznośc rynków pracy w krajach OECD ze szczególnym uwzględnenem pozycj Polsk. W pracy wykorzystano metodę TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Soluton). Metoda ta polega na tworzenu mary syntetycznej sprowadza sę do wyznaczena odległośc każdego obektu od wzorca antywzorca rozwoju,
46 Agneszka Ertman a następne lnowym uporządkowanu badanych obektów. Zadane badawcze zostało podzelone na dwa etapy. Perwszy z nch obejmuje zbadane zaprezentowane skal zróżncowana elastycznośc rynków pracy wśród krajów OECD. Kolejny etap to analza pozycj Polsk oraz czynnków, które zadecydowały o jej osągnęcu. Dokonano także krótkego porównana wynku otrzymanego dla Polsk metodą TOPSIS z wynkam nnego badana ocenającego elastyczność rynku pracy. ELASTYCZNY RYNEK PRACY POJĘCIA PODSTAWOWE Elastyczność w ujęcu mkroekonomcznym należy rozumeć jako relatywne zmany analzowanej zmennej na skutek relatywnych zman czynnka oddzałującego na jej kształtowane sę. Na grunce mkroekonom szeroko rozpowszechnone jest pojęce elastycznośc popytu oraz podaży. W lteraturze makroekonomcznej powszechne stosowanym termnem jest natomast elastyczność rynku. Pojęce to jest defnowane jako zdolność rynku do przywrócena dawnego bądź osągnęca nowego stanu równowag w następstwe wystąpena zewnętrznych wobec nego zaburzeń (Lewandowsk, Koloch, Regulsk 2008, s. 3). Elastyczny rynek pracy można zdefnować jako rynek posadający zdolność przystosowana sę do zmenających sę warunków ekonomcznych w sposób zapewnający utrzymane wysokego wskaźnka zatrudnena, nskej stopy bezroboca oraz nflacj, a także zapewnający cągły wzrost dochodów realnych (EMU and labour market flexblty 2003, s. 10). W skład pojęca elastycznośc rynku pracy wchodzą następujące elementy: (Wśnewsk 1999, s. 42-43, Kwatkowsk 2003, s. 18-19) elastyczność numeryczna, która oznacza zdolność do przystosowana lczby zatrudnonych do zmenających sę warunków gospodarczych zman strukturalnych wywołanych postępem techncznym. Innym słowy o tym type elastycznośc mów sę w sytuacj umejętnego dostosowywana zatrudnena do welkośc popytu wynkającej stąd skal produkcj. Elastyczność numeryczna określana jest w lteraturze także manem elastycznośc loścowej bądź też elastycznośc zatrudnena; elastyczność płac, czyl stopeń wrażlwośc płac na zmanę czynnków je determnujących, którym w szczególnośc są: wydajność pracy, aktualna sytuacja na rynku pracy oraz rentowność przedsęborstw. Wysoka wrażlwość płac na wymenone czynnk określana jest w lteraturze manem płac gętkch;
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 47 elastyczność czasu pracy defnowana jest jako możlwość dostosowana długośc czasu pracy do potrzeb podmotu gospodarczego. W skład tego pojęca wchodzą różnorodne elementy ustawodawstwa prawa pracy jak: regulacja czasu pracy, wek przechodzena na emeryturę czy długość płatnych urlopów, a także wszelke alternatywne formy zatrudnena w stosunku do tradycyjnej umowy o pracę na pełen etat; elastyczność funkcjonalna, nazywana także elastycznoścą zadanową albo elastycznoścą podaży pracy, defnowana jest z jednej strony jako wrażlwość rozmarów podaży pracy na zmanę czynnków ją determnujących, a z drugej strony jako zdolność dostosowana podaży pracy do zmenającej sę struktury popytu na pracę np. wynkającej ze zmenających sę warunków produkcj. Ważną rolę odgrywa tutaj moblność sły roboczej zarówno w ujęcu terytoralnym, jak też zdolność do przekwalfkowywana sę, czyl moblność w przekroju zawodów. Lteratura przedmotu wyróżna dwa podejśca do elastycznego rynku pracy. Perwsze podejśce kładze nacsk na sposób reagowana rynku pracy na stan okresowej nerównowag przez zmany w sferze płac oraz dostosowana popytu na pracę podaży pracy. Przejawam elastycznego rynku pracy w takm rozumenu są relatywne szybke dostosowana w zakrese welkośc struktury zatrudnena, które zachodzą mędzy sektoram gospodark, zawodam czy też regonam. Druga koncepcja elastycznośc rynku pracy odwołuje sę do czynnków nstytucjonalnych determnujących pozom bezroboca strukturalnego. W takej nterpretacj elastyczność rynku pracy przejawa sę wysokm zatrudnenem nską stopą bezroboca strukturalnego, zaś warunkam umożlwającym ch osągnęce są zmany w przepsach dotyczących rynku pracy np. płac, czasu pracy, ochrony stosunku pracy (Gawrońska-Nowak, Skorupńska 2006, s. 23). W ekonom znane jest pojęce przecwstawne do elastycznośc rynku pracy, a manowce sztywność rynku pracy. Oznacza ono brak albo bardzo ogranczoną zdolność przystosowawczą tego rynku do zmenających sę warunków rynkowych. Mówąc o sztywnośc rynku pracy akcentuje sę przede wszystkm sztywność płac jako element wyznaczający sztywność całego rynku. Rzadko natomast mów sę, ż rynek pracy jest sztywny z powodu braku elastycznośc czasu pracy bądź braku elastycznośc zatrudnena (Kwatkowsk 2003, s. 10). Zjawsko sztywnośc płac występuje wówczas, gdy płace ne reagują na zmany konunktury, zmany dokonujące sę na rynku pracy w zakrese popytu podaży na pracę oraz zmany wydajnośc pracy, zarówno na jej
48 Agneszka Ertman spadek, jak slny wzrost. Sztywność płac dotyczy w szczególnośc obnżana płac nomnalnych, co jest zadanem nezwykle trudnym z uwag na stnene zwązków zawodowych oraz fakt, ż jest to dzałane nepopularne społeczne. DETERMINANTY ELASTYCZNOŚCI RYNKU PRACY Elastyczność rynku pracy jest zjawskem weloaspektowym, zaś cechy ją opsujące często mają charakter jakoścowy, a przez to trudny do zmerzena. 2 Ponadto elastyczność rynku pracy determnowana jest szeregem czynnków, przy czym szczególną rolę odgrywają czynnk o charakterze nstytucjonalnym z przepsam dotyczącym zasad zatrudnana zwalnana pracownków na czele. Determnanty, efekty oraz otoczene nstytucjonalne elastycznego rynku pracy prezentuje rysunek 1. Brak elastycznośc rynku pracy nejednokrotne utożsamany jest z jego regulacją w takch sferach jak: system zabezpeczena społecznego, regulacje płacy mnmalnej, ustawodawstwo dotyczące ochrony stosunku pracy, czy też uprawnena zwązków zawodowych. Podstawowym mernkem opsującym stopeń regulacj rynku pracy, tym samym jego elastyczność, jest ndeks EPL (Employment Protecton Level) nazywany wskaźnkem prawnej ochrony zatrudnena. Wskaźnk ten został opracowany przez ekspertów Organzacj Współpracy Gospodarczej Rozwoju jest stosowany w porównanach mędzynarodowych. W konstrukcj tego wskaźnka uwzględnono trzy elementy składowe: (Wąsowcz 2009, s. 46) regulacje dotyczące ndywdualnej ochrony pracownka przed zwolnenem; dodatkowe uregulowana zabezpeczające pracownka przed zwolnenam dotyczące zwolneń grupowych; regulacje dotyczące zatrudnena w nepełnym wymarze czasu pracy. 2 Elastyczność rynku pracy jest cechą trudną do zmerzena ze względu na różne rodzaje elastycznośc, które tworzą ogólną elastyczność rynku pracy.
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 49 Rysunek 1. Determnanty elastycznośc rynku pracy Otoczene nstytucjonalne Regulacje czasu pracy Zatrudnene part tme System negocjacj płacowych Elastyczność czasu pracy Determnanty Koszty zatrudnana zwalnana Płaca mnmalna Elastyczność płac Reakcja rynku pracy na szok Moblność geografczna zawodowa Edukacja szkolena Pozapłacowe koszty pracy Rezultaty Aktywna poltyka rynku pracy Wynk rynku pracy Źródło: EMU and labour market flexblty 2003, s. 11. Wskaźnk przyjmuje wartośc od 0 do 6, przy czym m wyższa wartość wskaźnka tym wyższy pozom regulacj nterwencjonzmu państwowego, a tym samym mnejsza elastyczność rynku pracy. Wynka to stąd, ż wysoka ochrona zatrudnena zmnejsza elastyczność przedsęborstw w dostosowanu zatrudnena do własnych potrzeb. Ponadto ochrona zatrudnena przyczyna sę do wzrostu kosztów przedsęborstwa przy danym pozome płac. Przedsęborcy mają dwa wyjśca: albo poneść dodatkowe koszty w przypadku zwolnena (odprawy) bądź utrzymywać mejsca pracy mmo nskej ch wydajnośc. (Wąsowcz 2009, s. 46). Czynnkem nstytucjonalnym oddzałującym na elastyczność płac jest tzw. kln podatkowy defnowany jako procentowy udzał różncy mędzy całkowtym kosztem pracy a wynagrodzenem netto pracownka w całkowtych kosztach pracy. Na tę różncę składają sę podatk, zarówno bezpośredne jak pośredne, oraz parapodatk, wśród których naj-
50 Agneszka Ertman wększą rolę odgrywają składk na ubezpeczena społeczne. Pojęce klna podatkowego można równeż rozumeć jako tę część produktu, która ne służy opłacenu czynnka pracy (Góra 2003, s. 10). Kln podatkowy jest czynnkem hamującym elastyczność, poneważ zwększa obcążena dla pracodawców znechęca ch do tworzena nowych mejsc pracy. Slną negatywną zależność mędzy klnem podatkowym a wzrostem zatrudnena wykazał Bank Śwatowy, szczególne w krajach charakteryzujących sę względne dużą lczbą bezrobotnych z nskm pozomem kwalfkacj zawodowych. Bank Śwatowy dowódł, ż w państwach Europy Środkowowschodnej wzrost klna podatkowego o jeden punkt procentowy prowadz do spadku zatrudnena o 0,5-0,8% (Manak 2007, s. 71). O elastycznośc rynku pracy decyduje także sła zwązków zawodowych. Jej mernkem jest procentowy udzał pracownków należących do zwązków zawodowych w całkowtej lczbe zatrudnonych. Zwązk zawodowe oddzałują przede wszystkm na elastyczność płac, a raczej na jej brak. Negatywny wpływ zwązków zawodowych wynka stąd, ż wyższy pozom uzwązkowena zapewna slnejszą pozycję przetargową pozwalającą oddzaływać na poltykę płac w kerunku ch wyrównywana. Innym słowy, m wyższy pozom uzwązkowena, tym wększe wyrównane płac w gospodarce. Zwązk zawodowe mogą także oddzaływać na elastyczność płac przez uczestnctwo w ustalanu progów płacowych. Warto nadmenć, ż zwązk zawodowe ne tylko negatywne oddzałują na elastyczność płac, ale także na pozom bezroboca w gospodarce, co potwerdzają rezultaty welu badań emprycznych. Wysok udzał członków zwązków zawodowych wśród ogółu pracownków zmnejsza konkurencję na rynku pracy jednocześne prowadz do wyższych płac realnych podnoszących koszty pracy (Gawrońska-Nowak, Skorupńska 2006, s. 28). Istotnym parametrem oddzałującym na elastyczność rynku pracy jest płaca mnmalna. Kategora ta oznacza ustaloną ustawowo bądź na mocy porozumeń zborowych najnższą kwotę wynagrodzena brutto, jaka należy sę pracownkow zatrudnonemu w pełnym wymarze czasu pracy. Płaca mnmalna pełn zarówno funkcję społeczną polegającą na zapewnenu mnmum utrzymana, a także funkcję ekonomczną, gdyż jest składnkem kosztów przedsęborstwa elementem poltyk rynku pracy. Wysokość płacy mnmalnej uzależnona jest od pozomu rozwoju gospodarczego danego kraju, aktualnej konunktury w nm panującej oraz sytuacj na rynku pracy w tym kraju (Manak 2007, s. 68).
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 51 Wynagrodzene mnmalne usztywna płace od dołu. Kształtowane jej w sposób ustawowy sprawa, ż ne może być ona zmnejszana przez przedsęborców nawet w sytuacj braku proporcjonalnośc względem produktywnośc pracy. Należy zatem zauważyć, ż produktywność pracownków kształtująca sę na pozome ponżej ustawowego mnmum płacowego skutkuje dostosowanam loścowym w postac wzrostu bezroboca (Lewandowsk, Koloch, Regulsk 2008, s. 15). Nezwykle ważna jest także relacja płacy mnmalnej do średnej płacy w gospodarce, szczególne wśród pracownków młodych. Zbyt wysok udzał płacy mnmalnej w płacy przecętnej przyczyna sę do sztywnośc zatrudnena w tej kategor wekowej. Młodz pracowncy z uwag na małe jeszcze dośwadczene cechują sę zazwyczaj nską wydajnoścą pracy, co czyn ch pracę mało opłacalną z punktu wdzena pracodawcy (Borkowska 2003, s. 51). ISTOTA METODY TOPSIS Metoda TOPSIS (Technque for Order Preference by Smlarty to an Ideal Soluton) jest klasyczną metodą porządkowana lnowego obektów welocechowych. Istotą metody TOPSIS jest wyznaczene względnej blskośc każdej z badanych alternatyw (obektów) od rozwązana dealnego (wzorca) anty-dealnego (antywzorca). Najlepsza alternatywa pownna cechować sę najkrótszą odległoścą od rozwązana teoretyczne dealnego oraz jednocześne być najdalej oddaloną od anty-dealnego rozwązana (Roszkowska 2009, s. 119-122, Majchrzak 2008, s. 56-57). W nnejszym opracowanu metodę TOPSIS zastosowano do uporządkowana lnowego krajów OECD ze względu na stopeń elastycznośc rynku pracy. Podstawowym narzędzem wykorzystanym do zbadana zróżncowana elastycznośc rynków pracy jest syntetyczny mernk elastycznośc będący funkcją agregującą wskaźnk elastycznośc rynku pracy (cechy proste). Procedury oblczenowe metody TOPSIS prowadzące do wyznaczena wartośc syntetycznego mernka przedstawają sę następująco (Roszkowska 2009, s. 119-122, Majchrzak 2008, s. 56-57): 1. Wybór wskaźnków (cech prostych) opsujących elastyczność rynku pracy na podstawe przesłanek merytorycznych oraz statystycznych. Wybrane wskaźnk dla poszczególnych krajów tworzą macerz danych: X = [ x k ],
52 Agneszka Ertman gdze: x k wartość k-tego (k = 1,2,, m) wskaźnka elastycznośc rynku pracy dla -tego ( = 1,2,, n) kraju OECD, n lczba badanych krajów OECD ( n = 21), m lczba wskaźnków elastycznośc rynku pracy. 2. Normalzacja wartośc cech prostych (wskaźnków). Na tym etape badana po perwsze ocena sę charakter cech prostych (czy wskaźnk są stymulantam, destymulantam czy nomnantam) 3. Następne dokonuje sę normalzacj polegającej na ujednolcenu charakteru wskaźnków elastycznośc rynku pracy przez przekształcene destymulat nomnant w stymulanty oraz sprowadzene wszystkch wskaźnków do porównywalnośc. W tym celu stosuje sę następującą procedurę przekształcana: dla stymulant: z dla destymulant: dla nomnant: z k k z k mn{ xk } { x } mn{ x } x =, max k k k { xk } xk { x } mn{ x } max =, max x = max k k k mn{ xk } { x } mn{ x } k k { xk } xk { x } mn{ x } gdy x k nom{ max z k = gdy { max x > nom k k gdze: numer kraju OECD ( = 1,2,...,21), k numer wskaźnka elastycznośc rynku pracy (cechy prostej) ( k = 1,2,..., m), k x jk x } jk } 3 Stymulanta zmenna dodatno skorelowana ze zmenną objaśnaną. Destymulanta zmenna ujemne skorelowana ze zmenną objaśnaną. Nomnanta zmenna mająca cechy stymulanty do pewnego pozomu zwanego wartoścą nomnalną, po przekroczenu którego staje sę destymulantą. W zwązku z tym, ż w nnejszym badanu żadnej zmennej ne uznano za domnantę ne wyznaczano przedzału wartośc nomnalnych.
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 53 { } xk { } max maksymalna wartość k-tego wskaźnka elastycznośc rynku pracy, mn mnmalna wartość k-tego wskaźnka elastycznośc rynku pracy. xk 3. Oblczene odległośc eukldesowej krajów OECD od wzorca rozwoju + z = (1,1,...,1) oraz antywzorca rozwoju z = (0,0,...,0) zgodne ze wzoram: d + dla ( = 1, 2,, 21). = m m + 2 ( zk zk ), d = ( zk zk ) k = 1 k = 1 2 4. Wyznaczene syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy według ponższego wzoru: gdze ( = 1, 2,, 21). Wyższe wartośc mernka d q =, d + d + q [0, 1] śwadczą o wyższej elastycznośc rynku pracy tym samym wyższej pozycj -tego kraju w rankngu. 5. Uporządkowane lnowe typologa krajów OECD ze względu na wartość syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy. Typolog krajów dokonuje sę wykorzystując średną arytmetyczną odchylene standardowe z wartośc syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy: klasa I (pozom wysok) : q q + s, klasa II (pozom średn wyższy): klasa III (pozom średn nższy): klasa IV (pozom nsk) : q q q + s > q q, q q > q q s, < q s, gdze: q średna arytmetyczna wartośc mernka elastycznośc rynku pracy, odchylene standardowe. sq q q
54 Agneszka Ertman WYBÓR WSKAŹNIKÓW ELASTYCZNOŚCI RYNKU PRACY Wyberając zmenne opsujące elastyczny rynek pracy kerowano sę kryteram formalnym merytorycznym, 4 a także takm właścwoścam statystycznym zmennych jak słabe skorelowane zmennych ze sobą w celu unknęca powelana nformacj oraz odpowedne zróżncowane zmennych wyrażone w postac wskaźnka zmennośc wększego nż 10%. Wybór cech prostych rozpoczęto od wskaźnka EPL kluczowego mernka regulacj rynku pracy opracowanego przez ekspertów OECD. Z uwag na duże znaczene tego wskaźnka w analze uwzględnono trzy jego waranty. Pełen zestaw zmennych opsujących elastyczność rynku pracy przedstawa sę następująco: X 1 wskaźnk ochrony zatrudnena EPL - zatrudnene stałe, X 2 wskaźnk ochrony zatrudnena EPL zatrudnene tymczasowe, X 3 wskaźnk ochrony zatrudnena EPL zwolnena grupowe, X 4 kln podatkowy, X 5 zasęg zwązków zawodowych w gospodarce (ang. trade unon densty), X 6 odsetek pracownków, którzy pracują mnej nż zwykle z powodu martwego sezonu, przerw w zakładze lub z powodów techncznych (ang. share of economc short-tme workers n employment), X 7 odsetek zatrudnonych z umową na czas określony w zatrudnenu ogółem, X 8 bezroboce długookresowe jako % ludnośc aktywnej zawodowo, X 9 stopa zatrudnena starszych pracownków (55-64 lat), X 10 odsetek zatrudnonych w nepełnym wymarze czasu pracy w ogólnym zatrudnenu, X 11 stopa zatrudnena wśród osób ponżej 25 lat. Dane pochodzą z zasobów OECD oraz Eurostatu. Chocaż w momence przeprowadzana badana dla wększośc wskaźnków dostępne były już dane za 2009 rok, to jednak analza dotyczy 2008 roku. Najnowsze 4 Ops kluczowych czynnków warunkujących elastyczność rynku pracy opsano w częśc Determnanty elastycznego rynku pracy nnejszego artykułu. (Góra 2003, Manak 2007, Gawrońska-Nowak, Skorupńska 2006).
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 55 kluczowe wskaźnk elastycznośc rynku pracy jak EPL, zasęg zwązków zawodowych czy kln podatkowy dotyczą 2008 roku, co zadecydowało o wyborze tego roku jako roku analzy. W zwązku z tym, ż ne wszystke wybrane wskaźnk były dostępne dla każdego kraju OECD, badanem objęto 20 krajów europejskch (Austrę, Belgę, Czechy, Danę, Fnlandę, Francję, Nemcy, Grecję, Węgry, Irlandę, Włochy, Holandę, Norwegę, Polskę, Portugalę, Słowację, Hszpanę, Szwecję, Szwajcarę, Welką Brytanę) Stany Zjednoczone. Stany Zjednoczone zdecydowano sę włączyć do badana, gdyż rynek pracy tego kraju uważany jest za elastyczny może stanowć punkt odnesena w analze porównawczej dla krajów europejskch. Analzę wybranych wskaźnków rozpoczęto od wyznaczena współczynnków zmennośc dla wszystkch cech prostych. Dla każdej zmennej loraz odchylena standardowego średnej arytmetycznej przekroczył 10%. Oznacza to, ż wśród wybranych wskaźnków ne było tzw. zmennych quas-stałych. Następne w celu elmnacj cech nadmerne skorelowanych dokonano analzy elementów dagonalnych macerzy odwrotnej do macerzy korelacj mędzy cecham prostym. Stosunkowo nsk stopeń skorelowana zmennych pozwolł przyjąć do dalszych badań wszystke proponowane zmenne. 5 Tabela 1. Wybrane statystyk opsowe badanych zmennych Mnmum Maksmum Średna Odchylene standardowe Zmenna Współczynnk zmennośc X 1 00,17 04,17 02,17 00,83 038,28% X 2 00,25 03,63 01,66 01,03 062,10% X 3 01,88 04,88 03,14 00,74 023,62% X 4 20,20 49,80 37,04 07,67 020,72% X 5 07,70 68,30 30,20 19,45 064,39% X 6 000,028 03,55 00,81 00,84 104,6% X 7 04,20 29,30 12,84 06,92 053,88% X 8 00,30 06,60 02,22 01,55 070,01% 5 Wartość elementów dagonalnych macerzy odwrotnej do macerzy korelacj ne przekroczyła 10.
56 Agneszka Ertman c.d. tabela 1 Mnmum Maksmum Średna Odchylene standardowe Zmenna Współczynnk zmennośc X 9 31,40 70,10 49,49 12,31 24,88% X 10 02,67 36,06 15,05 08,18 54,31% X 11 20,02 69,18 42,29 15,48 36,61% Źródło: Oblczena własne na podstawe danych OECD oraz Eurostat. Zbór cech opsujących elastyczność rynku pracy zawera zarówno stymulanty, jak destymulanty. Destymulantam są: wskaźnk ochrony zatrudnena, zasęg zwązków zawodowych w gospodarce, bezroboce długookresowe jako odsetek ludnośc aktywnej zawodowo oraz kln podatkowy. Pozostałe cechy uznano za stymulanty. Po normalzacj cech prostych oblczono wartośc cechy syntetycznej, a następne dokonano uporządkowana lnowego krajów OECD ze względu na stopeń elastycznośc rynku pracy. OCENA ELASTYCZNOŚCI RYNKÓW PRACY W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH ORAZ USA Na podstawe wartośc syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy wyodrębnono cztery klasy typologczne krajów o różnym stopnu elastycznośc rynku pracy (tabela 2). Klasę perwszą, o wysokej elastycznośc rynku pracy, utworzyło pęć krajów: Stany Zjednoczone, Szwajcara, Holanda, Irlanda oraz Welka Brytana. Perwsze mejsce Stanów Zjednoczonych w rankngu jest potwerdzenem powszechne panującej opn o wyższej elastycznośc rynku pracy w tym kraju nż w welu gospodarkach europejskch. Stany Zjednoczone osągnęły najlepsze rezultaty pod względem dwóch wskaźnków ochrony zatrudnena (zatrudnena stałego oraz tymczasowego) oraz odsetka pracownków, którzy pracują mnej nż zwykle z powodu martwego sezonu, przerw w zakładze lub z powodów techncznych (ang. share of economc short-tme workers n employment). Rynek pracy Stanów Zjednoczonych cechował sę także stosunkowo nskm bezrobocem długookresowym oraz relatywne małym zasęgem zwązków zawodowych. Druge mejsce pod względem syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy zajęła Szwajcara. Pozycja ta jest rezultatem dobrych wynków w dzedzne zatrudnena ludz starszych (powyżej 55 roku życa) oraz młodych pracownków ponżej 25 roku życa, zatrudnena w nepeł-
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 57 nym wymarze czasu pracy oraz stosunkowo newelkego zasęgu zwązków zawodowych. Szwajcara cechuje sę także relatywne nskm stopnem ochrony zatrudnena stałego trzece mejsce po Stanach Zjednoczonych oraz Welkej Brytan. Tabela 2. Uporządkowane lnowe krajów OECD ch typologa według wartośc syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy otrzymanego metodą TOPSIS Wartość syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy Klasa Elastyczność rynku pracy > 0,585 I Wysoka 0,485-0,585 II 0,383-0,485 III Średna wyższa Średna nższa <0,383 IV Nska Wartośc syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy dla poszczególnych krajów Stany Zjednoczone (0,661), Szwajcara (0,657), Holanda (0,643), Irlanda (0,595), Welka Brytana (0,586) Dana (0,539), Norwega (0,503), Hszpana (0,496), Fnlanda (0,490) Austra (0,483), Portugala (0,481), Szwecja (0,472), Polska (0,461), Nemcy (0,456), Czechy (0,441), Francja (0,420) Węgry (0,372), Słowacja (0,372), Grecja (0,371), Włochy (0,368), Belga (0,301) Źródło: Oblczena własne na podstawe danych OECD oraz Eurostat. Holanda znalazła sę na trzecm mejscu w rankngu. Kraj ten zajął perwsze mejsce ze względu na zatrudnene w nepełnym wymarze czasu pracy. Taka forma zatrudnena jest tu bardzo rozpowszechnona pracowało tak ponad 36% ogółu zatrudnonych, najwęcej spośród analzowanych krajów. Powszechne stosowane zatrudnena w nepełnym wymarze czasu pracy wśród ludz młodych pomogło Holand osągnąć bardzo dobre wskaźnk zatrudnena w tej kategor wekowej. Dzęk temu Holanda przodowała ze względu na wskaźnk zatrudnena wśród ludz młodych, który wynósł prawe 70% w 2008 roku. Wynk analzy TOPSIS potwerdzły także opnę o Irland Welkej Brytan jako krajach cechującym sę wysoką elastycznoścą rynku pracy. Oba kraje mogą pochwalć sę stosunkowo nskm pozomem ochrony zatrudnena (zarówno stałego, jak tymczasowego), najnższym
58 Agneszka Ertman w Europe klnem podatkowym oraz względne dużym udzałem zatrudnena w nepełnym wymarze czasu pracy w zatrudnenu ogółem. Klasa druga obejmuje 4 kraje reprezentujące średną wyższą elastyczność rynku pracy. Zostały do nej zakwalfkowane: Dana, Norwega, Hszpana oraz Fnlanda. Obecność wększośc krajów skandynawskch oraz Hszpan w grupe krajów o średnej wyższej elastycznośc rynku pracy jest zaskoczenem wymaga komentarza. Mmo najwyższych w Europe wskaźnków zasęgu zwązków zawodowych stosunkowo wysokch obcążeń podatkowych (kln podatkowy) to rynk pracy tych krajów notują dobre wynk w zakrese bezroboca oraz zatrudnena. Norwega Dana zajęły odpowedno perwsze druge mejsce borąc pod uwagę stopę bezroboca długookresowego. Wśród analzowanych krajów Dana zajęła druge mejsce w rankngu krajów o najwyższej stope zatrudnena wśród osób ponżej 25 lat oraz wśród gospodarek o najwyższym odsetku pracownków, którzy pracują mnej nż zwykle z powodu martwego sezonu, przerw w zakładze lub z powodów techncznych. Wysoka pozycja Dan w rankngu jest zasługą rozwjanej z sukcesem koncepcj flexcurty 6, której celem jest ne tylko ochrona mejsc pracy, ale także bezpeczeństwo pracownka. Reformy zmerzające do zblansowana elastycznośc bezpeczeństwa socjalnego zostały podjęte w latach 90-tych XX weku dzęk nm duńsk rynek pracy może szczycć sę takm cecham odzwercedlającym elastyczność rynku pracy jak: (Skóra 2009, s. 114-117) wysoka fluktuacja pracownków potwerdzająca łatwość znalezena pracy; relatywne krótk czas zatrudnena w jednym mejscu pracy; stosunkowo szybk wzrost wynagrodzeń; wysok wskaźnk zatrudnena udzału kobet na rynku pracy; nske wskaźnk bezroboca: młodzeży, długookresowego strukturalnego. Hszpana znalazła sę wśród krajów o średnej wyższej elastycznośc rynku pracy dzęk reformom rynku pracy, jake mały mejsce w połowe lat 80-tych XX weku. Reformy te dotyczyły zwłaszcza wprowadzena kontraktów na czas określony (Gawrońska-Nowak, Skorupńska 2006, s. 23). Okazały sę one na tyle skuteczne, ż w 2008 roku Hszpana osągnęła najwyższy wskaźnk zatrudnena na czas określony oraz najnższą 6 Termn flexcurty odnos sę do wyważonego połączena elastycznośc rynku pracy (flexblty) z bezpeczeństwem socjalnym (securty).
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 59 wśród analzowanych krajów stopę bezroboca wśród młodych pracownków ponżej 25 lat. Trzecą grupę krajów, tj. gospodarek o średnej nższej elastycznośc rynku pracy, utworzyło sedem państw. Są to: Austra, Portugala, Szwecja, Polska, Nemcy, Czechy oraz Francja. Poza Polską Czecham tworzą ją węc kraje dawnej UE-15. Kraje te cechują sę wysoką ochroną zatrudnena oraz dość wysokm klnem podatkowym. Najnższe wartośc syntetycznego mernka elastycznośc rynku pracy otrzymano dla Słowacj, Węger, Grecj, Włoch oraz Belg. Kraje te utworzyły czwartą klasę typologczną, czyl grupę krajów o nskej elastycznośc rynku pracy. O zaklasyfkowanu ch do tej grupy zadecydowały nske stopy zatrudnena wśród ludz młodych oraz wysoke bezroboce długookresowe. ELASTYCZNOŚĆ RYNKU PRACY W POLSCE Stosując metodę TOPSIS Polska osągnęła wartość syntetycznego ndeksu elastycznośc rynku pracy 0,461. Wynk ten pozwolł zaklasyfkować polską gospodarkę do trzecej klasy typologcznej, czyl grupy krajów o średnej nższej elastycznośc rynku pracy. Polska zajęła 13 pozycję wśród analzowanych krajów. Wyprzedzły ją kraje anglosaske oraz wększość krajów UE-15. Gospodark transformujące sę, które są najbardzej adekwatnym punktem odnesena dla Polsk osągnęły słabsze wynk. O le Czechy ze wskaźnkem 0,441 także znalazły sę w trzecej klase typologcznej, to Węgry Słowacja zostały zaklasyfkowane do grupy państw o najnższej elastycznośc rynku pracy. Borąc pod uwagę podstawowy wskaźnk elastycznośc rynku pracy tj. wskaźnk ochrony zatrudnena ogółem można stwerdzć, ż Polska znajduje sę w połowe rankngu, a pozom ochrony zatrudnena w Polsce określć jako przecętny. Wśród badanych krajów najmnej restrykcyjne przepsy odnośne zatrudnena występują w Stanach Zjednoczonych, Welkej Brytan oraz Irland. Analza ndeksów cząstkowych wskaźnka EPL dla Polsk pozwala zauważyć, ż Polska osąga najlepsze rezultaty pod względem pozomu EPL zatrudnene stałe. W 2008 roku wartość tego ndeksu wynosła 2,06, co pozwolło Polsce zająć dzewąte mejsce wśród 21 badanych krajów. Pozom tego ndeksu także wskazuje, ż rynek pracy jest umarkowane zlberalzowany. Wartość wskaźnka EPL zatrudnene tymczasowe dla polskej gospodark wynosła 1,75. Mmo ż jest to mnej nż w przypadku EPL zatrudnene stałe, to pozycja Polsk przedstawa sę mne korzystne
60 Agneszka Ertman na tle nnych gospodarek. Pod względem EPL tymczasowego Polska zajmuje nższą pozycję nż nne kraje przechodzące transformację. Czechy, Słowacja Węgry zanotowały znaczne nższe, a tym samym lepsze wskaźnk. Może to śwadczyć o wększym zaawansowanu tych krajów w promowanu elastycznych form zatrudnena (Wąsowcz 2009, s. 48). Polska osągnęła najsłabsze noty na polu regulacj dotyczących zwolneń grupowych. W 2008 roku ndeks ten wynósł 3,63, w efekce czego polska gospodarka znalazła sę w perwszej dzesątce krajów o najwyższym stopnu restrykcyjnośc regulacj dotyczących zwolneń grupowych. Wykres 1. Indeks restrykcyjnośc ochrony zatrudnena ogółem (EPL) w Polsce na tle wybranych krajów OECD w 2008 roku 0,85 1,09 1,39 1,77 1,91 2,06 2,11 2,13 2,23 2,29 2,32 2,41 2,41 2,58 2,61 2,63 2,65 2,97 3 3,05 3,11 Źródło: opracowane własne na podstawe: OECD http://stats.oecd.org/index.aspx (stan na dzeń 10 lutego 2011). Polska osągnęła wysoką pozytywną notę pod względem zasęgu zwązków zawodowych. Odsetek członków zwązków zawodowych w stosunku do całkowtej lczby zatrudnonych wynósł 15,6% w 2008 roku. Pozwolło to zająć Polsce czwartą pozycję wśród badanych krajów o najmnejszej sle zwązków zawodowych w gospodarce. Lepsze wynk osągnęły jedyne Francja, Stany Zjednoczone oraz Hszpana. Zasęg zwązków zawodowych w Polsce jest ne tylko stosunkowo newelk, ale też wykazuje tendencję spadkową. W 1999 roku 26% zatrudnonych należało do zwązków zawodowych, co oznacza spadek o ponad 10 p.p. w porównanu z 2008 rokem. Mmo umarkowane restrykcyjnych regulacj dotyczących zatrudnena oraz stosunkowo nedużego zasęgu zwązków zawodowych, wskaź-
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 61 nk polskego rynku pracy są daleke od pożądanych. Pod względem stopy zatrudnena pracownków ponżej 25 lat oraz stopy zatrudnena ludz starszych Polska znajduje sę w grupe ostatnch pęcu krajów zamykających rankng. Nska jest także elastyczność zatrudnena merzona udzałem zatrudnonych w nepełnym wymarze czasu pracy w całośc zatrudnena. Jak wynka z danych OECD w 2008 roku zatrudnene w nepełnym wymarze czasu pracy dotyczyło zaledwe 9,3% pracownków. Polska zajęła 16 mejsce na 21 badanych krajów. Zatrudnene w nepełnym wymarze czasu pracy jest jeszcze mnej popularne w nnych krajach przechodzących transformację. Odsetek zatrudnonych w nepełnym wymarze czasu pracy wynósł 3,5% w Czechach, 3,1% na Węgrzech oraz 2,7% na Słowacj, w efekce czego kraje te zajęły ostatne mejsca pod względem wysokośc zatrudnena w nepełnym wymarze czasu pracy. Wykres 2. Udzał w nepełnym wymarze czasu pracy jako odsetek całośc zatrudnena w 2008 roku 7,9 9,3 9,7 11,1 11,5 12,8 12,9 14,4 15,9 17,7 17,7 18,3 20,3 20,8 21,8 23,0 36,1 25,9 2,7 3,1 3,5 Źródło: opracowane własne na podstawe danych OECD http://www.oecdlbrary.org/employment/part-tme-employment-2010_20752342-2010-table7. (stan na dzeń 10 lutego 2011). Wynk badana otrzymanego metodą TOPSIS są zbeżne z rezultatam nnych badań ocenających stopeń elastycznośc rynku pracy w Polsce. Taksonoma elastycznośc rynku pracy, w której wskaźnk elastycznośc operał sę na czterech zmennych nstytucjonalnych wykazała, ż Polska osągnęła najnższą wartość wskaźnka. Badanem objęto szesnaśce krajów: UE-15 oraz Polskę, zaś analza dotyczyła lat 1998-2003. W badanu tym ndeks elastycznośc rynku pracy zbudowano w oparcu o: zatrudne-
62 Agneszka Ertman ne w nepełnym wymarze czasu pracy, zasęg zwązków zawodowych, kln podatkowy oraz stopa kompensacj 7. O najnższym wynku Polsk wśród analzowanych krajów zadecydowały przede wszystkm bardzo wysoke obcążena podatkowe, które na konec badanego okresu wynosły 41,6% całkowtych kosztów pracy. W Polsce na tle krajów UE-15 mało popularnym rozwązanem było zatrudnene w nepełnym wymarze czasu pracy. Przecętny wskaźnk dla krajów UE-15 wynosł ponad 18%, podczas gdy w Polsce necałe 11% (Gawrońska- Nowak, Skorupńska 2006, s. 29-37). Od tamtego czasu zatrudnene w nepełnym wymarze czasu pracy nadal ne zdobyło wększej popularnośc. Porównując wynk z 2008 roku Polska w dalszym cągu znajdowała sę na jednym z ostatnch mejsc (patrz wykres 2). Na podstawe przytoczonego badana własnych oblczeń wykonanych metodą TOPSIS ne można jednak stwerdzć, ż nastąpła poprawa w zakrese elastycznośc rynku pracy. Oba badana dotyczą różnych okresów badawczych oraz oparte są na nnym zborze zmennych, z których tylko trzy zmenne są wspólne. ZAKOŃCZENIE Skonstruowane syntetycznego wskaźnka elastycznośc rynku pracy metodą TOPSIS pozwolło na porównane elastycznośc rynku pracy wśród 21 krajów OECD. Na podstawe przeprowadzonego badana można stwerdzć, ż kraje objęte analzą cechują sę slnym zróżncowanem elastycznośc rynków pracy. Najwyższa elastyczność rynku pracy występuje w krajach anglosaskch oraz Szwajcar Holand. Nespodzanką rankngu jest zalczene wększośc krajów skandynawskch do grupy gospodarek o średnej wyższej elastycznośc rynku pracy. Indeks stworzony metodą TOPSIS na podstawe wybranych zmennych zdaje sę zaprzeczać powszechnej opn o nskej elastycznośc rynków pracy w krajach Europy Północnej. Jedyne Szwecja znalazła sę wśród krajów o średnej nższej elastycznośc rynku pracy. Polska została zaklasyfkowana do grupy krajów o średnej nższej elastycznośc rynku pracy. Obok Polsk w tej grupe znalazły sę też Czechy oraz nektóre kraje UE-15: Austra, Portugala, Szwecja, Nemcy oraz Francja. Dwa pozostałe kraje przechodzące transformację objęte badanem tj. Słowacja oraz Węgry zostały zaklasyfkowane w nższej klase typologcznej. 7 Stopa kompensacj (ang. replacement rato) stosunek zasłków dla bezrobotnych do wynagrodzeń za pracę. Czynnk ogranczający elastyczność rynku pracy.
Zróżncowane elastycznośc rynków pracy 63 LITERATURA Baranowska A., Lewandowsk P. (2008), Adaptacyjność do zman gospodarczych, [w:] M. Bukowsk (red.), Zatrudnene w Polsce 2007. Bezpeczeństwo na elastycznym rynku pracy, Departament Analz Ekonomcznych Prognoz, Mnsterstwo Pracy Poltyk Społecznej, Warszawa. EMU and labour market flexblty (2003), HM Treasury, London. Gawrońska Nowak B., Skorupńska K. (2006), Elastyczność rynku pracy a charakter nstytucj w krajach europejskch, Gospodarka Narodowa, nr 3. Góra M. (2003), Wpływ systemu zabezpeczena społecznego na rynek pracy, Ekonomsta, nr 1. Kwatkowsk E. (2003), Problem regulacj rynku pracy w alternatywnych opsach gospodark, [w:] K. W. Freske (red.), Deregulacja polskego rynku pracy, Instytut Pracy Spraw Socjalnych, Warszawa. Lewandowsk P., Koloch G., Regulsk A. (2008), Elastyczność rynków dóbr pracy w Polsce na tle wybranych krajów europejskch, Fundacja Naukowa Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa, (opracowane przygotowane na potrzeby Raportu na temat pełnego uczestnctwa Polsk w trzecm etape un gospodarczej walutowej dostępne na http://www.nbp.pl/publkacje/o_euro/re19.pdf (stan na dzeń 11 luty 2011). Majchrzak A. (2008), Zróżncowane rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego w przekroju gmn, Scentarum polonorum ACTA, Oeconoma 7 (2), dostępne na http://www.wne.sggw.pl/p/publkacje/pdf/acta/aso_7_2_2008.pdf (stan na dzeń 5 styczna 2011). Manak G. (2007), W kerunku elastycznośc pracy aspekty elastycznośc polskego rynku pracy, [w:] J. Poteralsk (red.), Przemany rynku pracy w kontekśce procesów społecznych gospodarczych, Katedra Mkroekonom Unwersytetu Szczecńskego, Szczecn. Polsk rynek pracy wobec ntegracj europejskej (2003), S. Borkowska (red.), Instytut Pracy Spraw Socjalnych, Warszawa. Roszkowska E. (2009), Applcaton TOPSIS methods for orderng offers n buyer-seller transacton, Optmum Studa Ekonomczne, nr 3. Skóra A. (2009), Stratega flexcurty jako przykład deregulacj uelastycznana rynku pracy, [w:] D. Kotlorz (red.), Deregulacja rynku pracy koszty pracy jako determnanta wzrostu zatrudnena, Wydawnctwo Akadem Ekonomcznej w Katowcach, Katowce.
64 Agneszka Ertman Wąsowcz J. (2009), Kln podatkowy stopeń regulacj rynku pracy mplkacje dla sytuacj na rynku pracy [w:] D. Kotlorz (red.), Deregulacja rynku pracy koszty pracy jako determnanta wzrostu zatrudnena, Wydawnctwo Akadem Ekonomcznej w Katowcach, Katowce. Wśnewsk Z. (1999), Kerunk skutk deregulacj rynku pracy w krajach Un Europejskej, Wydawnctwo Unwersytetu Mkołaja Kopernka, Toruń. http://stats.oecd.org/index.aspx (10-20 luty 2011). http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statstcs/search_databa se (10-20 luty 2011).