Kontrowersje wokół wypalenia zawodowego nie dotyczą tylko zagadnień definicyjnych, ale także podstawowej dynamiki wypalenia. Zwolennicy modelu egzystencjalnego upatrują tej dynamiki w potrzebie sensu życia. Chcemy wierzyć, że nasze życie ma sens, że to, co robimy a zatem i my sami jest pożyteczne i ważne. Jak twierdzi Pines (2004) zasadniczą przyczyną wypalenia jest niepowodzenie w egzystencjalnym poszukiwaniu sensu. To właśnie dlatego wypalenie występuje u ludzi mających ambitne cele i duże oczekiwania w momencie podejmowania pracy. Kiedy wysoko wykwalifikowanym pracownikom o silnej motywacji, którzy identyfikują się ze swoją pracą i spodziewają się czerpać z niej poczucie sensu istnienia, nie udaje się zrealizować celów zawodowych i czują się niezdolni do skutecznego działania, wówczas stają się oni podatni na wypalenie. Jako wprowadzenie do przedstawienia egzystencjalnego modelu wypalenia Pines przedstawia dwa pokrewne modele wypalenia. Autorka powołuje się na Chernissa (1993), który w swoich rozważaniach dotyczących roli własnej skuteczności zawodowej w etiologii wypalenia, przywołuje stosowane przez Halla pojęcie sukcesu psychologicznego (1976). Uważa on, że motywacją do pracy i zadowolenie z pracy jest większe, gdy dana osoba sama wytycza sobie cel i przez swój wysiłek go osiąga. Osiągnięcie tego celu prowadzi właśnie do poczucia sukcesu psychologicznego, który powoduje wzrost samooceny, co z kolei zwiększa satysfakcję z pracy i zachęca do jeszcze większego zaangażowania się w nią. Hall nie mówi wprost o wypaleniu, ale jego model miał wpływ na ukształtowanie koncepcji Chernissa o podstawowym związku między wypaleniem a brakiem poczucia kompetencji (Pines, 2004). Drugi model, to model kompetencji społecznej Harrisona (1983), w którym ważna jest motywacja do udzielenia pomocy, charakterystyczna dla ludzi z kręgu helping professions. Praca, która dostarcza czynników wspomagających (jednoznacznych oczekiwań, środków, informacji itp.) powoduje, że ludzie osiągają bardzo dobre efekty, a to daje im poczucie kompetencji, które z kolei podnosi początkową motywację do udzielania pomocy. Gdy w pracy napotyka się szereg przeszkód i doświadcza się niepowodzeń, to wynikiem jest mała efektywność, która powoduje wypalenie i brak jest motywacji do udzielania pomocy. Sukces psychologiczny, poczucie kompetencji i sukcesu oraz poczucie kompetencji i skuteczności to ważne elementy, ale tylko elementy egzystencjonalnego poczucia znaczenia, które profesjonaliści mogą czerpać ze swej pracy. Powodem, dla którego elementy te są tak ważne, jest to, że dostarczają one ludziom poczucia, że ich działania, więc także oni sami, są użyteczni, ważni, że ich życie ma znaczenie w wyższym porządku rzeczy. Taki pogląd przedstawia egzystencjalny model wypalenia (Pines, 2004). 1 / 6
Zdaniem Pines perspektywę egzystencjalną można zastosować do prawie wszystkich opisów procesu wypalania się. Jeśli źródłem wypalenia jest niezdolność profesjonalistów do wytworzenia poczucia kompetencji i własnej skuteczności (Cherniss, 1993, za: Pines, 2004), to dzieje się tak dlatego, że poczucie własnej skuteczności i kompetencji daje profesjonalistom poczucie sensu egzystencji (jeśli moja praca ma znaczenie, to i ja mam znaczenie). Nadmierne obciążenie pracą, brak wsparcia ze strony administracji oraz biurokratyczne ograniczenia są stresujące nie tylko dlatego, że nie pozwalają profesjonalistom wykorzystywać ich umiejętności w sposób umożliwiający osiągnięcie zamierzonych celów głębszą przyczyną jest fakt, iż stresory te wywołują wśród pracowników poczucie, że to co robią jest bez znaczenia. Ponadto niewykorzystywanie kompetencji uniemożliwia pracownikom doświadczenie poczucia znaczenia ich pracy. Osoba ulegająca wypaleniu w ujęciu Maslach, zdaniem Pines, nadmiernie angażuje się emocjonalnie, ponieważ nie patrzy na pracę jedynie jak na sposób zarobkowania, lecz chce mieć wpływ na ludzi, z którymi pracuje, chce, aby jej praca miała znaczenie w ich życiu, chce być kimś znaczącym. Wymagania emocjonalne narzucane przez ludzi stają się przyczyną wypalenia, gdy są przytłaczające, gdy nie można na nie reagować w sposób zadowalający wtedy prowadzą do subiektywnego doświadczenia porażki. Dla osoby, która spodziewa się znaleźć sens życia w pracy (nadmiernie angażuje się emocjonalnie), porażka ta staje się druzgocąca i stanowi główną przyczynę wypalenia. Freudenberger i Richelson (1980, za Pines, 2004) opisując osoby skłonne do wypalenia stwierdzają: Początkowo wchodzą one na rynek pracy pełne dobrych intencji i nadziei, idealistyczne i nieco naiwne. Dają z siebie wszystko i jeszcze więcej, w celu osiągnięcia upragnionego dobrego mniemania o sobie. Zdaniem Pines owo dobre mniemanie o sobie jest poczuciem, że wysiłek wkładany w pracę przynosi efekty, które mają znaczenie, a zatem samemu też ma się znaczenie. Osoby te spodziewają się, że sukces w pracy da im poczucie egzystencjonalnego znaczenia (sensu życia) i dlatego dają z siebie wszystko i czują się wypalone, kiedy myślą, że zawiodły. Egzystencjalny model wypalenia jest modelem motywacyjnym. Główną jego przesłanką jest to, że tylko osoby o wysokim poziomie motywacji mogą się wypalić. Według tego modelu, osoby o wysokim poziomie motywacji, rozpoczynają pracę w wybranym przez siebie zawodzie z określonymi celami i dużymi oczekiwaniami. Motywy, którymi kierują się owe osoby, można podzielić na powszechne i wspólne dla wszystkich ludzi (m.in. mieć istotny wpływ, odnieść sukces, być docenianym), specyficzne dla danego zawodu (motywy te tworzą profil, który charakteryzuje ludzi w pewnej określonej dziedzinie pracy zawodowej, a który jest wynikiem procesów selekcji i socjalizacji zawodowej) oraz na osobiste motywy pracy (oparte na zinternalizowanym romantycznym obrazie danej pracy). Wszystkie te motywy kształtują oczekiwania, że praca będzie miała kluczowy wpływ i pozwoli danej osobie odnieść sukces. 2 / 6
Osiągnięcie sukcesu uzależnione jest także od środowiska pracy jeśli będzie ono wspierające, obecne będą w nim cechy pozytywne, a brak będzie negatywnych, to pomoże w realizacji celów i oczekiwań, a tym samym umożliwi sukces i związane z nim znaczenie egzystencjalne. W efektywnej instytucji profesjonaliści mają wpływ na jej politykę, wykonują swoją pracę rzetelnie, są otwarci na każde wyzwanie, jednocześnie pozostają w dobrych stosunkach z innymi pracownikami wszystko to daje im właśnie poczucie sukcesu. Sukces zaś dostarcza poczucia egzystencjonalnego znaczenia, a to z kolei wzmacnia motywację do pracy. Jest to pętla dodatniego sprzężenia zwrotnego, która może być podtrzymywana beż końca, dopóki dana osoba stoi przed poważnymi wyzwaniami, jest wspierana i odnosi sukcesy (Pines, 2004). Oczywiście może mieć miejsce odwrotna sytuacja, gdy silnie motywowani profesjonaliści wchodzą w stresujące środowisko pracy. Poczucie porażki, brak możliwości osiągnięcia sukcesu i poczucie winy z powodu nie zapewnienia wystarczającej pomocy ludziom, na rzecz których pracują, jest niezwykle stresujące. Niezrealizowane cele i oczekiwania decydują o poczuciu porażki i doprowadzają do wypalenia. Gdy rozpoczyna się proces wypalenia słabnie też motywacja do pracy. Wynikiem jest pętla ujemnego sprzężenia zwrotnego, która z czasem, w miarę podnoszenia poziomu wypalenia może być powodem, dla którego ludzie rezygnują z pracy i decydują się na zmianę zawodu. Pines podkreśla, że egzystencjalny model wypalenia jest abstrakcją, ponieważ w realnym życiu środowiska pracy nigdy nie są wyłącznie wspierające czy wyłącznie stresujące stanowią one raczej złożoną kombinację cech pozytywnych (wspierających) i negatywnych (stresujących). Prawdopodobieństwo wystąpienia wypalenia zależy od czynników odgrywających kluczową rolę (Pines. 2004). Interesujące jest, że stresujące środowisko pracy, która daje poczucie sukcesu i znaczenia, nie będzie prowadzić do wypalenia. Wnika to z faktu, iż najważniejszą cechą całego modelu jest interakcja, a subiektywny komponent środowiska jest właśnie wynikiem interakcji między jednostką i jej cechami indywidualnymi a światem obiektywnym. Dla przykładu, przeciążenie jest negatywną cechą środowiska, jednak ta sama ilość pracy jest dla jednych przeciążeniem, a dla innych nie; wyzwanie jest cechą pozytywną, ale tu również można wyodrębnić sytuacje, gdzie to samo zadanie dla jednej osoby jest wyzwaniem, a dla innej nie. Opisywany model wypalenia nie jest statyczny, ponieważ osoby w każdej chwili mogą przechodzić z jednej części tego modelu do drugiej. Nawet, gdy proces wypalenia już się 3 / 6
zaczął, może on zostać przerwany w różnych momentach (choćby przez ponowną afirmację celów osobistych lub specyficznych dla grupy) (Pines, 2004). Pines jest autorką tezy, że zasadnicza przyczyna wypalenia tkwi w potrzebie sensu życia. Ujmuje wypalenia jednowymiarowo, jako konsekwencję utraty egzystencjonalnego znaczenia pracy. Dowodzi, że takie pojmowanie wypalenia, nauczy nas odróżniać je od pokrewnych pojęć, mianowicie: od stresu, alienacji, depresji, nerwicy egzystencjalnej czy od zmęczenia. Specyficzną cechą wypalenia, która najlepiej odróżnia je od innych pojęć, jest fakt, że wypalenie stanowi zawsze końcowy wynik procesu stopniowej utraty złudzeń (rozczarowania) co do możliwości znalezienia sensu życia w pracy zawodowej. Pines podkreśla, że wypalenie jest zjawiskiem bardzo specyficznym. Stres i zmęczenie zdarzają się każdemu i mogą być wynikiem wielu sytuacji, podczas gdy wypalenie występuje tylko u tych, którzy rozpoczęli pracę zawodową z oczekiwaniem, że ta da im poczucie sensu życia oraz dla osób, które pracują z innymi ludźmi (są to sytuacje obciążające emocjonalnie). Natomiast depresja, alienacja i kryzys egzystencjalny, w przeciwieństwie do wypalenia, są doświadczeniami całościowymi i ogólnymi, mają wpływ na wszystkie aspekty życia osoby. - wypalenie a stres Stres to, jak pisze Selye (1965, 1982, za Pines, 2004) niespecyficzny (ogólny) skutek każdego wymagania wobec organizmu, czy będzie to skutek psychiczny czy somatyczny. Stresu doświadczyć może każdy, ale wypalenia tylko ludzie, którzy pracę rozpoczynali mając wzniosłe cele, duże oczekiwania, silną motywację oraz którzy spodziewali się poczucia znaczenia z pracy. Bez takiej motywacji na starcie, osoba podejmująca pracę, może doświadczyć stresu związanego z wykonywaniem zawodu a nie wypalenia. W odróżnieniu od stresu, który może występować w nieskończonej liczbie różnych rodzajów sytuacji (dotyczy to także sytuacji w pracy), wypalenie występuje natomiast w pracy z ludźmi. Jest to wynik wymagań emocjonalnych, które powstają w wyniku interakcji z ludźmi. Stres nie musi być przyczyną wypalenia (Pines, 2004). - wypalenie a alienacja 4 / 6
Wstępny warunek wypalenia, jakim jest według Pines, początkowe oczekiwanie, że z pracy będzie się czerpać egzystencjalne znaczenie, odróżnia wypalenie od alienacji. Alienacja, rozumiana jako stan anomii (Durkheim, 1961, za: Hołyst, 1999), powstaje, gdy ludzie doświadczają braku lub utraty możliwych do przyjęcia wartości i norm społecznych, które by kierowały ich zachowaniem. Inni autorzy, w późniejszych pracach na temat alienacji, piszą o reakcji określonej jednostki albo pewnej zbiorowości (np. gdy grupę pracowników określa się jako wyalienowaną), a czasami o subiektywnych stanach psychicznych doświadczanych przez jednostkę lub grupę (Kanungo, 1979, Monat i Lazarus, 1985, za: Pines, 2004). Chociaż ludzie, którzy wypalili się w swej pracy, często czują się wyalienowani, to na początku nie mieli takiego odczucia. Alienacja jest ogólnym doświadczeniem, jakie może występować u ludzi, którzy poza zapłatą za wykonywanie swojej pracy, nie oczekują niczego więcej. - wypalenie a depresja Depresja, według DSM IV (Diagnostic and Statistical Manual, wersja IV), jest nastrojem dysforycznym czyli utratą zainteresowania wszystkimi lub prawie wszystkimi zajęciami i pasjami oraz utrata czerpanej z nich przyjemności. Nastrój dysforyczny to przygnębienie, smutek, rozpacz, chandra, rozpacz, znajdowanie się w dołku itp. Depresja przenika przez wszystko, natomiast we wczesnych stadiach wypalenia w pracy, ludzie nadal są szczęśliwi i produktywni w innych sferach życia. Podstawowym sposobem leczenia depresji pozostaje farmakoterapia, a w przypadku wypalenia poszukuje się przyczyn i sposobów leczenia skupiając się na stresorach w środowisku pracy i na ludzkiej potrzebie czerpania z pracy poczucia egzystencjonalnego znaczenia (Pines, 2004). - wypalenie a zmęczenie Po zmęczeniu fizycznym można szybko dojść do siebie i to właśnie odróżnia zmęczenie od wypalenia. Chociaż ludzie, którzy się wypalili, czują również wyczerpanie fizyczne, to jednak opisują to odczucie bardzo różnie. Intensywne ćwiczenie fizyczne i wysiłek fizyczny powodują zmęczenie, lecz takie zmęczenie dostarcza pozytywnych doznań i towarzyszy mu poczucie spełnienia i sukcesu. Inaczej jest z wypaleniem, które jest doświadczeniem negatywnym, któremu towarzyszy głębokie poczucie porażki (Pines, 2004). - wypalenie a nerwica egzystencjalna 5 / 6
Chroniczna niezdolność do uwierzenia, że którakolwiek z rzeczy jakimi dana osoba się zajmuje (lub może sobie wyobrazić, że je robi) jest naprawdę realna, ważna, użyteczna czy godna zainteresowania (Maddi, 1970, za: Pines, 2004). W takim stanie osoba ma poczucie, że nie ma po co żyć, niczego dobrego już się nie spodziewa. Na początku swojej pracy wielu wypalonym profesjonalistom praca dostarczała (lub, zgodnie z ich oczekiwaniami, miała dostarczać) odpowiedzi na pytanie o sens życia. Wypalenie jest charakterystyczne dla ludzi rozpoczynających karierę zawodową z wiarą, że wykonywana przez nich praca jest ich powołaniem. Charakteryzowała ich głęboka wiara, że będą mieli istotny wpływ na życie ludzi, którym pomagają i uczynią świat lepszym miejscem do życia. Wypalają się wtedy, kiedy czują, że ponieśli porażkę. 6 / 6