Przedmowa... XIII Wykaz skrótów... XV Wykaz literatury... XIX Wykaz orzecznictwa... LI Wprowadzenie... 1. Założenia metodologiczne... I. Uzasadnienie wyboru tematu... II. Metody badawcze... III. Struktura... 2. Zagadnienia wprowadzające do problematyki nieodpłatnej pomocy prawnej... I. Próba określenia pojęcia sprawne państwo... II. Rola państwa w organizacji życia społecznego... III. Konstytucyjnoprawne rozumienie pojęcia dóbr... IV. Rola państwa w zakresie rozdziału dóbr... 3. Próba rekonstrukcji pojęcia przedsądowej nieodpłatnej pomocy prawnej... I. Pojęcie pomocy prawnej uwagi ogólne... II. Pojęcie nieodpłatnej pomocy prawnej... 1. Nieodpłatna pomoc prawna w postępowaniu sądowoadministracyjnym charakterystyka z perspektywy konstytucyjnoprawnej... 2. Nieodpłatna pomoc prawna w postępowaniu cywilnym charakterystyka z perspektywy konstytucyjnoprawnej... 3. Nieodpłatna pomoc prawna w postępowaniu karnym charakterystyka z perspektywy konstytucyjnoprawnej... 4. Nieodpłatna pomoc prawna w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym charakterystyka z perspektywy konstytucyjnoprawnej... III. Pojęcie przedsądowej nieodpłatnej pomocy prawnej... 1. Charakterystyka z perspektywy konstytucyjnej... 2. Charakterystyka z perspektywy międzynarodowej i europejskiej... 1 1 1 8 11 13 13 19 32 38 43 43 49 49 53 59 62 64 64 70 VII
3. Charakterystyka z perspektywy ustawowej... 4. Podsumowanie... 74 82 Rozdział I. Nieodpłatna pomoc prawna analiza prawnoporównawcza... 1. Podstawy nieodpłatnej pomocy prawnej z perspektywy prawa międzynarodowego i europejskiego... II. Wytyczne wynikające z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka... III. Wytyczne wynikające z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka... IV. Wytyczne wynikające z Europejskiej Karty Społecznej... V. Wytyczne wynikające z Międzynarodowego Paktu Praw Politycznych i Obywatelskich... VI. Wytyczne wynikające z Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych... VII. Wytyczne wynikające z Konwencji o Prawach Dziecka ONZ.. VIII. Wytyczne wynikające z Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania... IX. Wytyczne wynikające z Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych... X. Wytyczne wynikające z Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej... XI. Wytyczne wynikające z Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi... XII. Wytyczne wynikające z Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej... XIII. Wytyczne wynikające z dyrektywy Rady 2003/8/WE z 27.1.2003 r. dotyczącej usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych... XIV. Wytyczne wynikające z dyrektywy Rady 2005/85/WE z 1.12.2005 r. w sprawie ustanowienia minimalnych norm dotyczących procedur nadawania i cofania statusu uchodźcy w Państwach Członkowskich... XV. Wytyczne wynikające z zaleceń Komitetu Ministrów Rady Europy... XVI. Podsumowanie... 2. Podstawy nieodpłatnej pomocy prawnej w konstytucjach państw współczesnych próba analizy... 85 VIII 85 85 86 89 104 106 108 109 111 112 116 123 124 126 128 129 133 136 136
II. Rozwiązania na gruncie unormowań wybranych konstytucji państw europejskich... III. Rozwiązania na gruncie unormowań wybranych konstytucji państw pozaeuropejskich... IV. Podsumowanie... Rozdział II. Konstytucyjne unormowania determinujące model przedsądowej nieodpłatnej pomocy prawnej... 1. Uwagi wstępne... 2. Próba określenia pojęcia zasada Konstytucji RP... 3. Pojęcie i źródła praw człowieka... 4. Nieodpłatna pomoc prawna jako element urzeczywistnienia prawa do sądu i prawa do obrony... I. Prawo do sądu a świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej... 1. Uwagi wstępne... 2. Interpretacja art. 45 Konstytucji RP w kontekście prawa do pomocy prawnej... 3. Relacja pomiędzy unormowaniami art. 45 ust. 1 a art. 77 ust. 2 Konstytucji RP... 4. Konstytucyjny model postępowania sądowego... 5. Koszty sądowe a problem urzeczywistniania prawa do sądu... II. Konstytucyjne podstawy prawa do obrony... 1. Wprowadzenie... 2. Prawo do obrony w ujęciu materialnym... 3. Prawo do obrony w ujęciu formalnym... III. Refleksje końcowe... 5. Pozostałe prawa konstytucyjne mające wpływ na konstruowanie modelu nieodpłatnej pomocy prawnej... I. Prawo do informacji publicznej a prawo do informacji o prawie w ramach nieodpłatnej pomocy prawnej... II. Prawo do zabezpieczenia społecznego a dostęp do III. Prawo do nauki a dostęp do nieodpłatnej pomocy prawnej... 6. Zasady mające fundamentalny wpływ na kształtowanie modelu... I. Zasada rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych a świadczenie pomocy prawnej... II. Zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej a świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej... 137 155 160 163 163 164 170 176 176 176 177 180 181 185 186 186 191 192 195 199 199 205 208 211 211 213 IX
III. Zasada społeczeństwa obywatelskiego a organizacje pozarządowe świadczące nieodpłatną pomoc prawną... IV. Zasada pomocniczości i decentralizacji władzy publicznej a świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej... V. Zasada sprawowania przez samorządy zawodowe pieczy nad należytym wykonywaniem zawodów prawniczych w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony a podmioty świadczące nieodpłatną pomoc prawną... VI. Zasada równości a problem uprzywilejowania wyrównawczego w kontekście beneficjentów nieodpłatnej pomocy prawnej... VII. Zasady równowagi finansów publicznych i racjonalizacji wydatków publicznych a świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej... 7. Konstytucyjne obowiązki państwa mające wpływ na kształtowanie modelu nieodpłatnej pomocy prawnej... II. Obowiązek udzielania przez władze publiczne pomocy osobom niepełnosprawnym w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej a dostęp do nieodpłatnej pomocy prawnej... III. Obowiązek uwzględniania przez państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej dobra rodziny a dostęp do IV. Obowiązek władz publicznych ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi a dostęp do 8. Podsumowanie... Rozdział III. Konstytucyjne organy o charakterze ombudsmańskim udzielające informacji (pomocy) prawnej w ramach ochrony wolności i praw... 1. Uwagi wstępne... 2. Działania Rzecznika Praw Obywatelskich w kontekście udzielania nieodpłatnej informacji (pomocy) prawnej... I. Ratio legis powołania i funkcjonowania instytucji ombudsmana uwagi prawnoporównawcze... II. Pozycja ustrojowa i kompetencje organów ombudsmańskich. III. Uwagi końcowe w kontekście problematyki udzielania X 221 225 231 237 240 243 243 243 246 250 254 263 263 264 264 266 276
3. Działania Rzecznika Praw Dziecka w kontekście udzielania nieodpłatnej informacji (pomocy) prawnej... I. Ratio legis powołania i funkcjonowania instytucji uwagi prawnoporównawcze... II. Pozycja ustrojowa i kompetencje... III. Uwagi końcowe w kontekście problematyki udzielania 4. Podsumowanie... Rozdział IV. Normatywny model przedsądowej nieodpłatnej pomocy prawnej z perspektywy Konstytucji RP... 1. Wprowadzenie... 2. Pojęcie modelu... 3. Analiza konstytucyjnoprawna unormowań dotyczących nieodpłatnej pomocy prawnej na etapie przedsądowym... II. Droga do uchwalenia ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej III. Prawne, społeczne i gospodarcze determinanty mechanizmu 1. Uwagi prawnoporównawcze... A. Rozwiązania niemieckie... B. Rozwiązania szwedzkie... C. Rozwiązania słowackie... D. Rozwiązania ukraińskie... E. Nieodpłatna pomoc prawna w innych państwach... F. Uwagi końcowe... 2. Źródła materialne... 3. Dysponenci... 4. Beneficjenci i użytkownicy... 5. Analiza danych o prawno-społeczno-gospodarczych przesłankach stanowienia ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej... A. Przedmiot i cel badań... B. Zakres konsultacji... C. Źródła finansowania... D. Wpływ regulacji na konkurencyjność gospodarki, przedsiębiorczość oraz rynek pracy... E. Stanowiska podmiotów publicznych wobec projektu. IV. Uwagi dotyczące ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej... 1. Uwagi ogólne... 2. Zakres przedmiotowy... 3. Zakres podmiotowy... 284 284 287 291 292 299 299 300 302 302 303 311 311 311 316 318 322 327 334 335 336 337 338 338 339 340 340 341 343 343 344 348 XI
4. Zasady organizacji nieodpłatnej pomocy prawnej i edukacji prawnej z perspektywy Konstytucji RP... A. Uwagi wstępne... B. Pojęcie zadań publicznych... C. Udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej jako zadanie publiczne zlecone samorządowi powiatowemu... D. Podmioty (osoby) legitymowane do udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej... E. Podsumowanie... 4. Nowelizacja ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej... I. Prezydencki projekt ustawy o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej... 1. Ratio legis... 2. Stanowiska podmiotów publicznych wobec projektu nowelizacji... II. Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej... 1. Ratio legis... 2. Stanowiska podmiotów publicznych do projektu... 5. Kolejne etapy postępowania ustawodawczego... I. Etap prac w Sejmie... II. Etap prac w Senacie... Rozdział V. Praktyka stosowania norm dotyczących nieodpłatnej pomocy prawnej i kierunki zmian... 1. Uwagi wstępne... 2. Bilans korzyści i kosztów wynikających ze stosowania norm dotyczących nieodpłatnej pomocy prawnej... 3. Kierunki zmian oraz postulaty de lege ferenda w odniesieniu do modelu przedsądowej nieodpłatnej pomocy prawnej... 4. Podsumowanie... 351 351 352 359 363 367 368 368 368 370 373 373 374 376 376 377 381 381 382 387 409 Wnioski i uwagi końcowe... 413 Summary... 421 Indeks rzeczowy... 431 XII