Przegląd Antropologczny 1987, tom S3, z. 1-2, s. 157-162, Poznań 1989 Studum antropologczno-socjologczne emgrantów żydowskch do Palestyny Paweł Skora ANTROPO-SOCIOLOGICAL STUDY ON JEWISH EMIGRANTS TO PALESTINE. The'materals were collected I a 1936. The anthropologcal feature«of the nvestgated group are presented aganst the background of data on Jews :! studyng at the Unversty n Lvov n 1927. S Wstęp I, _... Badana antropologczne dorosłej ludnośc, żydowskej zameszkującej zeme polske są stosunkowo nelczne, aczkolwek ch hstora sęga ponad sto lat. r ' ; ' : Perwsze badana antropologczne ludnośc żydowskej przeprowadzl w roku 1875 J. Majer. Kopernck, przy okazj badań poborowych na terene dawnej Galcj (Polska połudnowa). Zbadano wówczas 836 osobnków w weku od 20-25 lat. C sam autorzy w latach następnych zgromadzl materały dotyczące dorosłej ludnośc Galcj. W materałach tych znalazło sę 125 mężczyzn 25 kobet w weku ponad 25 lat należących do ludnośc żydowskej. t Zakład Antropolog UJ, ul. Karasa 6; 30-060 Kraków Wynk tych badań ogłoszono w wydawnctwach Akadem Umejętnośc w Krakowe w latach 1877 1885. Ludność; żydowską z Polsk centralnej północnej badal ELKIND [1906]; \ R u t k o w s k [1910]. Po perwszej wojne; śwatowej/w ramach wojskowego zdjęca antropologcznego zbadano równeż pewną lczbę mężczyzn pochodzena.żydowskego. W roku 1927 G. Lempertówna zbadała 75 studentów pochodzena żydowskego z Unwersytetu Jana Kazmerza we Lwowe. Welu polskch1autorów zajmowało sę zagadnenam antropologcznym dotyczącym ludnośc żydowskej, ś korzystając z materałów własnych [S z p d b a u m 1929] lub ogłoszonych w lteraturze, a obejmujących tereny poza Polską [C z o r t k o w e r 1933]. W opsanej sytuacj uważamy za celowe opracowane materałów, z tego zakresu znajdujących sę w Zakładze A ntropolog Unwersytetu Jagellońskego.
Materał 1 dr Gzela Każdanówna zgnęła podczas wojny. dzeństwa. Jak wynka z tego zestawen ponad 80% kandydatów na emgrację r«krutowało sę z rodzn lczących od 3 -j dzec. Wśród mężczyzn zdecydowanych Tabela L Lczebność kandydatów na emgrację w J od lczby rodzeństwa... Uczba rodzeństwa Lkzebno4ć kandydatów na emgnejtl * fl N k % m * 1 k 1 1 2 0,9. 2 13 11 6,0 5,5 3 35 21 16,1 W.4.,'; - 48, ' 39, 22,1 r. w.3... 43 36-.-.- ' 19,81. 18,0 6. -25 4J <114» 225 7 L 24 10.«12,0 8 13 12 6,0 6,0 9 8 8 3,7 4,0 10 5 4 2,3 2,0 11 2-0,9. Razem 217 200 Tabela 2. Kolejność urodzena (w stosunku do reszty. rodzeństwa) osoby zgłaszającej chęć wyjazdu ; ;,? Kolejność ' f *'- or; ' f*' '. N- W okrese mędzywojennym znaczna lczba Żydów emgrowała do Palestyny. Zjawsko to ne omnęło ludnośc żydowskej zameszkującej'-w Polsce. Istotnym powodem emgracj,prócz uwarunkowan natury ekonomcznej, był czynnk deologczny, a manowce chęć stworzena na terene hstorycznej Palestyny nepodległego państwa żydowskego. Żydz zdecydowan na emgrację grupowan byl w odpowednch obozach przygotowawczych. Z ramena Zakładu, Antropolog' Unwersytetu Jagellońskego,- dr Każdanówna1 przeprowadzła w 1936 r. badana antropologczne kandydatów na emgrację. Badana przeprowadzono w następujących ' mejscowoścach: Kraków, Tarnów, Krzeszowce Belsko-Bała. Mejscem urodzena badanych były tereny *Polsk-połudnowej, A In ;»..., - Łączna, lczba zbadanych wynosła 450 josób 5w tym 235 mężczyznu' 215 kobet, Wek badanych mężczyzn wahał sę od 17 do 30 lat 0'eden osobnk mał 31 jeden 37 lat), a kobet -,od 18 do;29 lat. Średna weku mężczyzn wynosła 22 lata.9 mesęcy,; a "kobet - 22- lata 4 mesące. Wykształcene kandydatów ńa emgrację było przeważne podstawowe, w paru prżypadkach J średne, t a jedna *osoba mała wyksżtałcene wyższe prawncze. Byl on -przeważne robotnkam rzemeślnkam rekrutowal sę główne >z warstw uboższych - drobnych kupców, rzemeślnków robotnków. -5;*: /- nr. --ó] c Wększość, kandydatów na emgrację pochodzła' z welodzetnycn rodzn: - W tabel ;1 przestawono' lczbę- kandydatów na emgrację w zależnośc od lczby ro k'- u.n ń : m ' % 1 -k,.v% 3»;,.,37 17,5, 2 52 '" 24,0 21,0 W vlj.s'.'.-'f; '43 f - 41v'- ' 19,8 204 v.;n-r; 34 32 4 15,0,f 16,0 22 24 r: 10,1 114. -.«6.;:';-:. 14, U,: <-5 r: 54... 6 4,1 3.0. Jg. ^ \ ; 3. 3 ; 1,4 ' 7 1 4 4 04 2,0.,c; - :" :,r' 04 ' ; 04 Razem? -217. j :200,, ńa emgrację było zaledwe dwóch jedynaków, wśród kobet 'ne=było żadnej jedynaczk. Jeżel prześledzmy kolejność rodzeństwa zgłaszającego sę na wyjazd, zjawsko
Studum antropologczno-socjologcżne 159 to przedstawa'sę następująco (tab. 2). Najwększa lczba kandydatów na emgrację ' rekrutuje sę z najstarszego rodzeństwa. Ponad 75% badanych' to - osoby, które wśród rodzeństwa mały (ze względu na kolejność urodzena) pozycję :1-4. Występuje tu zgodność mędzy kobetam mężczyznam, tak w zakrese lczby kandydatów, jak też w kolejnośc weku rodzeństwa. Tak układ kolejnośc można łatwo wytłumaczyć tym, że osobnk śtara sę o wyjazd, gdy osągnął wek dorosły. wynka, że kobety charakteryzują sę. na ogół cemnejszą barwą oczu nż mężczyźn. Różnca w zakrese oczu pwnych wynos Tabela 3. Barwa oczu Nr slud Martna Emgranc Studenc* m k m '. k ' m m N N % % N % 1 6 113 111 48,1 51,6'. 41. 54,6 7 U 78 77 ;33 35,7 19 25,3 12 16 44 27 18,7-12,6 15 20,0 Charakterystyka antropologczna kandydatów na emgrację W nnejsgrm opracowanu uwzględnono następujące cechy morfologczne: a) cechy opsowe: barwę oczu włosów oraz profl nosa;, b) cechy pomarowe: wysokość cała oraz wymary głowy twarzy (długość szerokość głowy, ^ só k o ść twarzycałkowtagórna, szerokość twarzy, wysokość szerokość nosa);, l'~" c) cechy fzjologczne: pojawene sę perwszej menstruacj. Na podstawe dokonanych pomarów oblczono cztery wskaźnk; a manowce: wskaźnk głowy, wskaźnk twarzy całkowtej, wskaźnk twarzy górnej wskaźnk nosa. J Cechy opsowe Barwę oczu określano za pomocą 16 stopnowej skal R. Martna, wydzelając trzy kategore: oczy pwne (1-6), zelono-?-pwne (7-11) nebeske (12-16). Lczbę [osobnków w poszczególnych kategorach fbarwy oczu lustruje tabela 3. Z tabel LEMPERTÓWNA [1927] ponad 3%, oczu zelono-pwnych - 2,5%, natomast w zakrese oczu nebeskch "różnca* wynos ponad' 6% na korzyść mężczyzn. Przy -porównanu naszych danych z wynkam L e m p e r t ó w n y [1927] dotyczącym studentów wyższych uczeln Lwowa okazało sę, że lczba osobnków o nebeskch oczach jest_neęo wększa: wynos 20%. (Zblżone" dane dotyczące jasnych oczu ; u mężczyzn żydowskch stwerdzł równeż H. S z p d b a u m [1929] na materale poborowych po perwszej wojne śwatowej, wśród którychlczebność osobnków o jasnych oczach wynosła 20,6%. ",J ;.:v 0 Barwę włosów określano ' za pomocą tabel Fscher-Sallera.Wyodrębnono 4 kategore barwy włosów: włosy blond (A - 0), włosy szatynowe (P - T), włosy brunatne ' czarne (U - Y) oraz włosy rude (I - VI). Jak wynka z tabel 4, ne ma wększych różnc mędzy płcam w procentowym występowanu kategor włosów, jedyne w * kategor włosów bruńatno-ćzarnych u ko- bet występuje pewna przewaga. Porównac e z nnym autoram jest utrudnone ze ^ względu na{to, że barwę włosów określal on słowne. Według- danych Szpd-
bauma lczebność osobnków o barwe włosów blond we wspomnanych materałach zdjęca wojskowego,;, wynos, u mężczyzn 13,28%, a węc newele sę różn od naszych danych, które dla mężczyzn wynoszą 11,9%. Profl nosa określano zasadnczo 4 kategoram, a manowce:; profl nosa Tabela 4. Barwa włosów Cechy pomarowe Cechy- pomarowe oraz -wskaźnk I przedstawono; W tabel 6, porównując f nasze wynk z danym G. Lempertówny 1 [1927]. Średna.wysokość cała, mężczyzn jest stosunkowo: nska, wynos "ona bo* wem 164,2 cm, a węc jest tylko o 2 cm Tabela (. Cechy pomarowe. Kategora. m > N - k N m % r. k " ' " Cecha Mężczyźn (N - 235) Kobety (N - 215) Mężczyźn* (N - 75) A - O r 28 23 11,9. 10,7 P - T 77 70 32.9 32,7 U - Y 121 116 51,7 54,2 I - VI ' ' 8 5 3,4 24 Razem : > 234 214 Tabela S. Profl nosa, Kategora m : k m k N, N. % % wklęsły 2 11 W 5,1 prosty 55 73 23,4 33,9 wypukły 138 73 58,7 33,9 falsty 39 58 16,6 27,0 razem 234, 215 : X X X t ' ^op > 186,6 6,03 1774 5,20 188,1 e u - e u 156,6 543 150,6 4,41 157,0 zy - zy 137,9 4,96 1314 4.69 1284 n - P> 119,6 640 1104 5.41 117,8 n - 73,1 4,36 68,6 4.35 68,7 n - bn 55,7 3,84 52,1 3.76 544 at - at 334 243 30,9 2^6 33,4 wsk. głowy ' 84,0 3,35 ' 84,9 2,92 83,0 wsk. twarzy całk. 86,6 4,59 83,8 445 85,2 wslł twarzy gdmj 52,9 345 ; 52,0 343.- 49,6 wsk. nosa 60,2 6,25 59,1 5,83 604 wysokość aala 164,2 5,43 152,6 5,60 167,0 'LEMPERTÓWNA [1927] wklęsły, prosty, wypukły falsty, podkreślając jeszcze stopeń wklęsłośc czy też.wypukłośc np. merne, slne -tp.. W zakrese proflu : nosa zaznaczają sę wyraźne różnce mędzy mężczyzna- *!m kobetam w e.; wszystkch ; wy- >różnonych v kategorach.;. Najwększe różnce występują w lczebnośc proflu nosa wypukłego. U mężczyzn kategora ta lczy 58,7%, u kobet - 33,9%. Brak odpowednch materałów unemożlwa nam; porównane tej: cechy- z danym nnych autorów. wyższa od średnej podanej przez. J. Majera I. Kopernckegó,[1877]. Średna wysokość cała' studentów lwo-. wskch wynosła 167; cm. Młbdzeż akademcka badana przez Lempertówńę jest węc wyższa o 3 cm od naszych danych, co jest zrozumale-ze,względu na pewne wyselekcjonowane młodzeży akademckej pod względem sytuacj ekonomcznej. Średna wysokość cała kobet wynos 152,5 cm, brak odpowednch danych z :»Polsk połudnowej unemożlwa nam po- równane. : Dane,ż' Polsk północnej
Studum antropologczno-socjologczne... 161 [R u t k o w s k 1910] dotyczą wzrostu kobet : zawodowej - średna pojawena sę perwszej żydowskch,, u których stwerdzono menstruacj wynosła 13 lat 4 me- wysokość cała 150,4 cm..wynk te u p o -..sące, przy rozpętośc weku 10-16 lat. ważnają do stwerdzena, że wysokość cała równeż u kobet - podobne jak u mężczyzn - zwększyła sę ó 2 cm na przestrzen klkudzesęcu lat/ : Pomary głowy. twarzy, porównano z danym z pracy Lempertówny jako najblższym," zarówno terenowo, jak wekowo. Co prawda materały porównawcze obejmowały młodzeż akademcką do pewnego: stopna wyselekcjonowaną, ale w zakrese wymarów głowy twarzy czynnk społeczno-ekonomczne mają znaczne mnejszy wpływ. Podsumowując - J otrzymane J.wynk można stwerdzć, że badan kandydac na emgrację do Palestyny w zakrese cech antropologcznych newykazują;wększych różnc w,'stosunku jdo grupy\ młodzeży akademckej żydowskej ze Lwowa badanej w roku 1 1927. Występujące różnce wysokośc cała oraz pojawena sę perwszej menstruacj badanej grupy w stosunku do dzewcząt żydowskch badanych w tym samym czase (1937/38) z gmnazjum krakowskego są prawdopodobne wynkem nnego składu socjalnego. Wększe różnce w wymarach głowy twarzy mędzy naszym a porównywanym materałam zaznaczają sę w szerokośc twarzy oraz w wysokośc twarzy górnej - co Pśmennctwo może być wynkem nnej technk merzena. Nasze materały charakteryzują sę wyższym wskaźnkem głowy węższą twarzą w stosunku do materałów porównawczych. CZORTKOWER S 1933, Podłoże rasowe Żydów Cechy fzjologczne W badanej grupe przeprowadzono wywad dotyczący pojawena sę perwszej menstruacj. Średna weku jej wystąpena wynos 14 lat 9 mesęcy, przy rozpętośc weku od 11-19 lat. Stosunkowo wysoką średną pojawena sę perwszej menstruacj można tłumaczyć środowskem społeczno-ekonomcznym, gdyż badane dzewczęta żydowske w tym mnej węcej czase (1937/38) z gmnazjum w Krakowe charakteryzowały sę znaczne nższą średną dojrzewana, a manowce 12 lat 11 mesęcy, przy rozpętośc weku od 10-15 lat. Dla nnej grupy dzewcząt żydowskch - z tego samego czasu badań, ze szkoły, kaukaskch, Archwum Towarzystwa Naukowego we Lwowe, DZ: III, t. VI. z. 8, 143-176. ELKIND A., 1906, Anthropologsche Untersuchungen über de russsch-polnschen Juden und der Wert deser Untersuchungen für de Anthropologe m allgemenen, Zetschrft für Demographe und Statstk der Juden Berln, 2, H. 5. LEMPERTÓWNA. G., 1927, Przyczynk lwowske do * antropolog Żydów, Kosmos (Lwdw), R. 52,782-820. MAJER J., I. KOPERNICKI, 1877, Charakterystyka fzyczna ludnośc galcyjskej na podstawe spostrzeżeń dokonanych staranem Komsj Antropologcznej, Zbdr Wadomośc do Antropolog Krajowej, 1.1, 3-181. MAJER J., I. KOPERNICKI, 1885, Charakterystyka fzyczna ludnośc galcyjskej, sera II, Zbdr Wadomośc do Antropolog Krajowej, t. 9,1-92. RUTKOWSKI L., 1910, Charakterystyka antropologczna ludnośc żydowskej Płońska okolcy, Materały ' antropologczno-archeologczne etnografczne, 1.11, 65-121..... SZPIDBAUM H., 1929, Ó typach Żydów jasnowłosych w Polsce, Archwum Nauk Antropologcznych, t. 3, z. 4,3 - : 25.'' - - ' Maszynops nadesłano w lstopadze 1986 r.
162,P.Skora':--'-v--- v*»?" Summary " The materal was collected n 1936 by dr Gzela Kadanâwna and referred to canddates for emgraton to Palestne. Thé studes were carred out n the preparatory groups n the followng places: Cracow, Tarnôw, Krzeszowcé ard Belsko-Bala. The materal comprsed 235 men n the age from 17 to 30 years (mean: 22 yean and 9 months). The number of nvestgated women was 215 n thé age from 19 to 29 years (mean: 22 years and 4 months).thenvestgated subjects orgnated manly from workers, craftsmen and small shopkeepers. ; Anthropologcal examnatons covered descrptve features (colour of eyes and har, nose profle), and the measurement features comprsed: stature, head measurements (length and breadth), face measurements (total face heght, upper face heght, nose heght, face breadth, nose breadth). In women there was also an anamness concernng the appearance of the menarche. H e above materal was statstcally elaborated, the obtaned results were compared wth results referrng to Jewsh academc youth of Lvov Unversty n 1927., There are hgher dfferences n the stature, whch can be the results of a dfferent socal composton of the academc youth. Insgnfcant dfferences occur also n the breadth of face and n the hght of the upper face.