2.0 SAMORZĄDNOŚĆ UCZNIOWSKA W SYSTEMIE EDUKACYJNYM BADANIA EKSPERTYZY REKOMENDACJE JĘDRZEJ WITKOWSKI

Koalicja na rzecz samorządów uczniowskich to nieformalne zrzeszenie jedenastu organizacji pozarządowych, powstałe z inicjatywy Fundacji Centrum Edukacji Obywatelskiej. Celem działania koalicji jest wzmocnienie pozycji polskich samorządów uczniowskich przez: zapewnienie każdemu uczniowi i każdej uczennicy możliwości wyboru swoich przedstawicieli w samorządzie uczniowskim w demokratycznych wyborach, zapewnienie samorządom uczniowskim prawa do rzeczywistego wpływu na życie szkoły, uporządkowanie prawa oświatowego w zakresie samorządności uczniowskiej, podnoszenie świadomości na temat znaczenia samorządu uczniowskiego w środowisku oświatowym. Poza Fundacją Centrum Edukacji Obywatelskiej w skład Koalicji na rzecz samorządów uczniowskich wchodzą następujące organizacje: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Edukacji dla Demokracji, Stowarzyszenie Rodzice w Edukacji, Fundacja Civis Polonus, Pracownia Badań i Innowacji Społecznych Stocznia, Polska Fundacja im. Roberta Schumana, Polska Rada Organizacji Młodzieżowych, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży. Działania Koalicji na rzecz samorządów uczniowskich są finansowane ze środków Fundacji im. Stefana Batorego. Kontakt: su@ceo.org.pl www.ceo.org.pl/pl/samorzad/koalicjasu BADANIA EKSPERTYZY REKOMENDACJE JĘDRZEJ WITKOWSKI SAMORZĄDNOŚĆ UCZNIOWSKA W SYSTEMIE EDUKACYJNYM 2.0

JÊDRZEJ WITKOWSKI SAMORZ DNOŒÆ UCZNIOWSKA W SYSTEMIE EDUKACYJNYM INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Pro gram De mo kra cji i Spo³ecze ñ stwa Oby wate l skie go Ni nie j sze opra co wa nie po wsta³o w ra mach pro je ktu Ko a li cja na rzecz sa morz¹dów ucz nio wskich i se rii wy da w ni czej In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych Ba da nia, ekspertyzy, rekomendacje. Projekt i publikacja finansowane ze œrodków Fundacji im. Stefana Batorego. Centrum Edukacji Obywatelskiej i Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013 Re da k cja jê zy ko wa: Ma r cin Gra b ski (www.mesem.pl) CC: Uznanie autorstwa U ycie niekomercyjne Bez utworów zale nych ISBN: 978-83-7689-122-4 Wy da w ca: Instytut Spraw Publicznych 00-031 Wa r sza wa, ul. Szpi ta l na 5 lok. 22 tel. 48 22 55 64 260, faks 22 55 64 262 e- ma il: isp@isp.org.pl, www.isp.org.pl Sk³ad, druk i opra wa: WEMA Wydaw nictwo -Poli gra fia Sp. z o.o. 02-729 Wa r sza wa, ul. Ro l na 191/193 tel. 22 828 62 78, fax 48 22 828 57 79 e- ma il: wema@wp-we ma.pl, www.wp-we ma.pl

SAMORZ D UCZNIOWSKI MA W POLSCE D UG TRADYCJÊ, OBECNIE JEDNAK JEST JEDN Z NAJS ABIEJ FUNKCJONUJ CYCH I NAJBARDZIEJ ZAPOMNIANYCH INSTYTUCJI DEMOKRATYCZNYCH. MIMO E ZNACZENIE SAMORZ DNOŒCI W EDUKACJI I WYCHOWANIU JEST NIE DO PRZECENIENIA, DZIŒ W WIELU SZKO ACH SAMORZ D ISTNIEJE, ALE NIE DZIA A, PRZEZ CO NIE ODGRYWA SWOJEJ ROLI, A NAWET PE NI NEGATYWNE FUNKCJE. POZA PRAC Z INDYWIDUALNYMI UCZNIAMI, NAUCZYCIELAMI I DYREKTORAMI, WYKONYWAN W POLSCE PRZEZ ORGANIZACJE ZRZESZONE W KOALICJI NA RZECZ SAMORZ DÓW UCZNIOWSKICH, POTRZEBNE S RÓWNIE SYGNA Y Z GÓRY OD MINISTERSTWA I KURATORIÓW WSKAZUJ CE, E SAMORZ DNOŒÆ JEST WA NA, I U ATWIAJ CE POLSKIM UCZNIOM I UCZENNICOM WSPÓ DECYDOWANIE O SWOICH SPRAWACH. JEDNYM Z TAKICH SYGNA ÓW MOG BYÆ ZMIANY PRAWNE WZMACNIAJ CE MECHANIZMY DEMOKRATYCZNE W POLSKICH SZKO ACH. SAMORZ D UCZNIOWSKI POWINIEN PE NIÆ WA N FUNKCJÊ W PRZYGOTOWANIU M ODYCH LUDZI DO ROLI ŒWIADOMYCH I AKTYWNYCH OBYWATELI. ZGODNIE Z ZAPISAMI USTAWY O SYSTEMIE OŒWIATY, SAMORZ D ISTNIEJE W KA DEJ POLSKIEJ SZKOLE. W PRAKTYCE JEDNAK SYSTEM NIE WYKORZYSTUJE EDUKACYJNEGO I SPO ECZNEGO POTENCJA U TEJ FORMY SAMOORGANIZACJI M ODYCH LUDZI. Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 3

Mie j s ce sa morz¹dno œci ucz nio wskiej w po li ty ce edu ka cy j nej pa ñ stwa Obywatelska funkcja szko³y. W Polsce nie funkcjonuje dotychczas jeden spójny dokument, który okreœla cele polityki edukacyjnej pañstwa i rolê szkó³ w ich osi¹ganiu. W sytuacji braku takiego ogólnego punktu odniesienia poszukiwanie podstawowych za³o eñ systemu edukacji formalnej prowadzi do ustawy z dnia 7 wrze œ nia 1991 roku o sy ste mie oœwia ty. Jej pre a m bu³a sta wia przed szko³¹ trzy g³ówne cele: roz wój ucz nia, przy go to wa nie go do wype³nia nia obo wi¹zków ro - dzinnych i przygotowanie go do wype³niania obowi¹zków obywatelskich. Szko³a win na za pe w niæ ka de mu ucz nio wi wa run ki nie zbêd ne do jego roz - woju, przygotowaæ go do wype³niania obowi¹zków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarnoœci, demokracji, tolerancji, sprawiedliwoœci i wolnoœci (fragment preambu³y ustawy o systemie oœwiaty). Powy szy cytat pokazuje, e ustawodawca ju na poziomie ogólnych wskazañ i zasad dzia³ania systemu edukacji przyzna³ obywatelskiej funkcji szko³y bardzo wysoki priorytet. W tym wymiarze obywatelsk¹ funkcjê szko³y mo na rozumieæ jako zobowi¹zanie tej instytucji do dostarczenia uczniom wiedzy i umiejêtnoœci koniecznych do funkcjonowania w spo³eczeñstwie w roli œwiadomych i aktywnych obywateli oraz zachêcenie ich do podejmowania spo³ecznej aktywnoœci. Samorz¹d uczniowski jako narzêdzie realizacji obywatelskiej funkcji szko³y. Samorz¹dnoœæ uczniowska jest szczególnym narzêdziem wykonywania obywatelskiej funkcji szko³y, pozwala bowiem uczniom nie tylko na poznawanie zasad demokracji oraz praw i obo wi¹zków oby wa te la, ale prze de wszy stkim na ich pra k - tykowanie na podstawowym poziomie, jakim dla m³odych ludzi jest szko³a. Sa morz¹dnoœæ w usta wie. W tym du chu usta wa o sy ste mie oœwia ty stwo rzy³a podstawy rozwoju w szko³ach samorz¹dnoœci uczniowskiej, okreœlaj¹c miêdzy innymi obowi¹zek funkcjonowania samorz¹du uczniowskiego w szkole (art. 55), zapisuj¹c zasadê, zgodnie z któr¹ samorz¹d to wszyscy uczniowie i wszystkie uczennice szko³y (art. 55), i nak³adaj¹c na dy re kto ra obo wi¹zek wspó³dzia³ania z sa morz¹dem (art. 39). Samorz¹dnoœæ w programie nauczania. Poza uregulowaniami ustawowymi samorz¹dnoœæ znalaz³a swoje miejsce w podstawie programowej kszta³cenia ogólnego, okreœlaj¹cej cele i treœci kszta³cenia, wprowadzonej rozporz¹dzeniem ministra edukacji narodowej, w której ujêto obowi¹zek nawi¹zania do problematyki samorz¹dnoœci uczniowskiej na drugim i trzecim etapie kszta³cenia, czyli w kla sach czwa r tej, pi¹tej i szó stej szko³y pod sta wo wej oraz w gi mna zjum. Resort edukacji na³o y³ tak e na szko³y obowi¹zek zapewnienia warunków, które pozwalaj¹ uczniom mieæ realny wp³yw na wybrane obszary ycia szko³y, m.in. w ramach samorz¹du uczniowskiego 1. 1 Por. Wiedza o spo³eczeñstwie, [w:] Za³¹cznik nr 4 roz porz¹dze nia mini stra edu ka cji naro do wej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kszta³cenia ogó l ne go w po szcze gó l nych ty pach szkó³. 4 Jêdrzej Witkowski

Zna cze nie sa morz¹dno œci ucz nio wskiej dla ucze st ni c twa wy bo r cze go Edu ka cja oby wa te l ska a udzia³ w wy bo rach. Zachowania wyborcze s¹ jed - nym z kluczowych wskaÿników aktywnoœci obywatelskiej, mog¹ byæ równie uznane za jedno z kryteriów oceny skutecznoœci programów edukacyjnych w zakresie edukacji obywatelskiej. Badania uczestnictwa wyborczego poka - zuj¹, e jest ono naj ni sze w gru pie wie ko wej od osiem na stu do dwu dzie stu czterech lat. Wed³ug badañ Pañstwowego Generalnego Studium Wyborczego, wiek stanowi najwa niejsz¹ zmienn¹ odró niaj¹c¹ obywateli aktywnych od bie r nych 2. W Pol sce bra ku je ba dañ ilo œcio wych po ka zuj¹cych zwi¹zek edu ka cji oby - watelskiej z zachowaniami wyborczymi, podobne opracowania istniej¹ jednak miê dzy in ny mi w de mo kra cjach za chod nich. Ri chard G. Nie mi i Jane Junn dowodz¹ na przyk³ad, e udzia³ w ku r sie edu ka cji oby wa te l skiej w okre sie szkol - nym jest czynnikiem w istotnym stopniu zwiêkszaj¹cym prawdopodobieñ - stwo póÿ nie j sze go udzia³u w g³oso wa niu 3. Badania Michaela X. Delli Carpini i Scotta Keetera potwierdzaj¹ z kolei, e obywatele dysponuj¹cy wiêksz¹ wiedz¹ na temat demokracji czêœciej podejmuj¹ aktywnoœæ obywatelsk¹, czêœ - ciej wybieraj¹ kandydatów, których programy odpowiadaj¹ ich pogl¹dom, czê œ - ciej tak e wspieraj¹ normy demokratyczne 4. Sa morz¹dy ucz nio wskie a udzia³ w de mo kra cji. Przynajmniej trzy teorie wskazuj¹ pozytywny zwi¹zek aktywnoœci w samorz¹dzie uczniowskim z pozio - mem uczestnictwa wyborczego w doros³ym yciu. Po pierwsze, teoria kapita³u spo³ecznego zwraca uwagê, e uczestnictwo w dzia³aniach samorz¹du uczniowskiego pod wy sza po ziom ka pi ta³u spo³ecz ne go ucz niów i zwiê ksza pra wdopo dobie ñ stwo ich zaan ga o wa nia politycznego w przysz³oœci. Po drugie, funkcjonowanie w demokratycznych strukturach samorz¹du ucznio wskie go zwiê kszaj¹c wie dzê na te mat ich dzia³ania za zna ja mia m³o - dych ludzi z wzorami uczestnictwa politycznego charakterystycznymi dla doros³ych obywateli i wyrabia nawyk g³osowania w wyborach. Po trze cie, zaan ga o wa nie w dzia³ania sa morz¹du ucz nio wskie go przy czy - nia siê do rozwoju to samoœci obywatelskiej, na któr¹ sk³ada siê œwia do - moœæ bycia czêœci¹ wiêkszej zbiorowoœci (odejœcie od postrzegania spo³ecze ñ stwa jako od da lo ne go od m³od ego cz³owie ka) i œwia do moœæ mo - liwoœci wp³ywania na sytuacjê w³asnego otoczenia. 2 Wyborca 2.0. M³ode pokolenie wobec procedur demokratycznych, red. D. Ba to r ski, M. Dra bek, M. Ga³¹zka, J. Zbie ra nek, In sty tut Spraw Pu b li cz nych, Wa r sza wa 2012, s. 51. 3 R. Nie mi, J. Junn, Civic education: What makes students learn, Yale University Press, New Heaven 1988. 4 M.X. De lli Ca rpi ni, S. Ke e ter, What Ame ri cans Know Abo ut Po li tics and Why It Mat ters, Yale Uni ve r si ty Press, New He a ven 1996. Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 5

Demo kra ty cz ne wy bo ry i po dej mo wa nie de cy zji. Po wy sze te o rie i wnio ski z badañ zwracaj¹ uwagê na dwa elementy samorz¹dnoœci uczniowskiej, które maj¹ kluczowe znaczenie w zakresie wp³ywania na aktywnoœæ wyborcz¹ m³odych lu dzi. Pie r wszym z nich s¹ demo kra ty cz ne wy bo ry przedstawicieli samorz¹du, drugim jest zaanga owanie uczniów w po dej mo wa nie de cy zji do - tycz¹cych y cia szko l ne go, ja kie sama m³od zie uz na je za isto t ne. Udzia³ w pro ce sach de cy zy j nych. Badania edukacji obywatelskiej prowa - dzone w 38 krajach w ramach programu ICCS 2009 Civic knowledge, attitudes, and engagement among lower secondary school students pokaza³y, e uczniowie, któ rzy maj¹ do œwia d cze nie udzia³u w pro ce sach po dej mo wa nia decyzji dotycz¹cych w³asnej szko³y, wykazuj¹ wy sze poczucie sprawstwa (self-efficacy), czê œciej s¹ ta k e prze ko na ni o sku te cz no œci po dej mo wa nych Uczniowie maj¹cy do œwia d cze nie udzia³u w procesach podejmowania decyzji dotycz¹cych w³asnej szko³y, wy ka zuj¹ wy sze poczucie sprawstwa i prze ko na nie o sku te cz no œci wspólnych dzia³añ wspólnie dzia³añ i responsywnoœci systemu politycz - ne go na dzia³ania oby wa te li. Z tych sa mych ba dañ wy - ni ka jed nak, e je dy nie 32% pol skich ucz niów w wie ku czternastu lat aktywnie uczestniczy³o w okresie ostat - nich dwu na stu mie siê cy w szkolnej debacie i zaledwie 57% bra³o udzia³ w procesie podejmowania decyzji o tym, co dzie je siê w szko le 5. Udzia³ w demokratycznych wyborach. Doœwiadczenie uczestnictwa w powszechnych demokratycznych wyborach szkolnych (poznanie kandydatów, ocena ich programów, dokonanie wyboru i oddanie g³osu) buduje kompetencje potrzebne ka demu obywatelowi w do ros³ym y ciu i zwiê ksza pra wdopo dobie ñ stwo udzia³u m³odych lu dzi w wy - borach powszechnych w kraju po osi¹gniêciu przez nich pe³noletnioœci. Potwierdzaj¹ to badania iloœciowe, pokazuj¹ce, e uczniowie korzystaj¹cy z biernego lub czynnego prawa wyborczego czêœciej czuj¹ siê przygotowani do udzia³u w pañ - stwowych wyborach, czêœciej planuj¹ g³osowanie, wiedz¹ wiêcej o polityce, a tak e wykazuj¹ wiêksz¹ aktywnoœæ obywatelsk¹ poza okresem wyborczym, na przyk³ad pisz¹ petycje lub uczestnicz¹ w spotkaniach 6. Zna cze nie sa morz¹dno œci ucz nio wskiej dla akty w no œci spo³ecz nej Ni ski po ziom zaan ga o wa nia spo³ecz ne go. Badania m³odzie y szkolnej po - ka zuj¹, e po ziom cz³on ko stwa m³odych lu dzi w zor gani zo wa nych (fo r ma l nych lub nieformalnych) grupach nadal nie jest wysoki. Analiza prowadzona przez 5 ICCS 2009 International Report: Civic knowledge, attitudes, and engagement among lower secondary school students, red. W. Schulz, J. Ain ley, J. Fra il lon, D. Kerr, B. Lo si to, In ter na tio nal As so cia tion for the Eva lu a tion of Edu ca tio nal Achie ve ment, Am ster dam 2010, s. 134 i n. 6 L. Saha, M. Print, Student school elections and political engagement: A cradle of democracy?, In ter na tio nal Jo u r nal of Edu ca tio nal Re se arch 2010, t. 49, s. 22 32. 6 Jêdrzej Witkowski

25% 74% nale ê nie nale ê do adnego trudno powiedzieæ 68% 65% 61% 37% 33% 31% Ilustracja 1. Przynale noœæ m³odzie y do grup nieformalnych, stowarzyszeñ, organizacji, klubów, grup sympatyków (fanów), zwi¹zków lub ruchów religijnych * badanie statutowe Centrum Badania Opinii Spo³ecznej, ** badanie Krajowego Biura do spraw Przeciwdzia³ania Narkomanii 1% 1% 2% 1% 1998 rok* 2003 rok** 2008 rok** 2010 rok** Cen trum Ba da nia Opi nii Spo³ecz nej po ka zu je, e choæ w osta t niej de ka dzie odsetek ten mi ni ma l nie wzra sta³, to w 2010 roku je dy nie 37% ucz niów koñcz¹cych szko³y œrednie odpowiada³o twierdz¹co na pytanie o przynale - noœæ do grup nieformalnych, stowarzyszeñ, organizacji, zwi¹zków lub ruchów 7. Akty w noœæ spa da wraz z wie kiem. Je sz cze bar dziej nie po koj¹ce wnio ski mo na wyci¹gn¹æ z ana li zy in nych zrea li zo wa nych w Pol sce ba dañ do - tycz¹cych zaan ga o wa nia ucz niów szkó³ pod sta wo wych, gi mna zjów i szkó³ ponadgimnazjalnych w wolontariat. Badania prowadzone w ramach progra - mu Szko³a bez przemocy pokazuj¹, e zaanga owanie w dzia³ania organizacji humanitarnych, pokojowych, politycznych lub ekologicz - nych spa da wraz z wie kiem re spon den tów. Pod czas gdy w 2009 roku 46% re spon den tów w wie ku je de na stu lat (czwarta klasa szko³y podstawowej) deklarowa³o po - dobne zaanga owanie, to w grupie dziewiêtnastolatków odsetek ten wynosi³ ju jedynie 16% 8. Tak niskie wskaÿniki zaanga owania m³odych ludzi w wolontariat plasu - j¹ Polskê na dalekim miejscu wœród pañstw Europy. W rz¹dowym raporcie M³od zi 2011 Krystyna Szafraniec odwo³uje siê do badañ europejskich, z których wynika, e Polska ze œrednim poziomem wolontariatu m³odzie y poni ej 20% plasuje siê na trzecim miejscu od koñca, wyprzedzaj¹c jedynie Szwecjê i W³ochy. W czo³ówce znajduj¹ siê pañstwa, w których dzia³alnoœæ wolontariack¹ dekla - ru je oko³o 40% m³odych oby wa te li 9. Ÿród³o: Opinie i Diagnozy, nr 19, Centrum Badania Opinii Spo³ecznej, Krajowe Biuro do spraw Przeciwdzia³ania Narkomanii, Warszawa 2011, s. 103. Zaanga owanie w dzia³ania organizacji humanitarnych, po ko jo wych, po li ty cz nych lub ekologicznych spada wraz z wie kiem re spon den tów 7 Opi nie i Dia g no zy, nr 19, Cen trum Ba da nia Opi nii Spo³ecz nej, Krajo we Biu ro do spraw Prze ciw - dzia³ania Na rko ma nii, Wa r sza wa 2011, s. 103. 8 Ra port Ro cz ny Pro gra mu Spo³ecz ne go Szko³a bez prze mo cy, Wa r sza wa 2009, s. 78. 9 M³odzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011, s. 285. Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 7

Ilustracja 2. Odsetek ch³opców i dziewcz¹t w wie ku od jedenastu do dziewiêtnastu lat dzia³aj¹cych w charakterze wolontariuszy na rzecz organizacji humanitarnych, pokojowych, politycznych lub ekologicznych w 2008 i 2009 roku Ÿród³o: Raport Roczny Programu Spo³ecznego Szko³a bez przemocy, Warszawa 2009, s. 78. procent 60 40 20 0 wolontariusze 2008 rok wolontariusze 2009 rok 11 12 13 14 15 16 17 18 19 wiek Sa morz¹d ucz nio wski jako in ku ba tor akty w no œci. Ewa Ka r po wicz w stu - dium dotycz¹cym polityki m³odzie owej zauwa a, e udzia³ w samorz¹dzie uczniowskim to pierwsza dla m³odzie y szansa wykazania aktywnej postawy w sprawach szerszego zasiêgu, dotycz¹cych wspólnych interesów wiêkszej grupy osób 10. Aktywnie dzia³aj¹cy samorz¹d uczniow - ski staje siê wiêc inkubatorem aktywnoœci obywatelskiej m³odych lu dzi, stanowi dla nich pie r wsze do œwia d cze - nie zaan ga o wa nia spo³ecz ne go i dziê ki temu za chê ca do podejmowania kolejnych inicjatyw obywatelskich, za rów no w szko le, jak i poza ni¹. In ku ba cyj ny po ten - cja³ samorz¹du uczniowskiego nie jest obecnie w pe³ni wykorzystany w polskiej szkole. Sa morz¹d ucz nio wski w Stra te gii Pa ñ stwa dla M³od zie y. Rolê sa mo - rz¹dno œci ucz nio wskiej we wspie ra niu udzia³u m³od zie y w y ciu pu b li cz nym i spo³ecznym podkreœla równie przyjêta przez rz¹d Strategia Pañstwa dla M³od zie y na lata 2003 2012. Nie ste ty, w za kre sie dzia³añ do tycz¹cych wspie ra - nia sa morz¹dów ucz nio wskich nie wy zna czo no w niej ad nych kon kre t nych aktywnoœci 11. Aktywnie dzia³aj¹cy samorz¹d uczniowski sta je siê in ku ba to rem akty w no œci oby wa te l skiej, za chê ca do po dej mo wa nia ko le j nych ini cja tyw, za rów no w szko le, jak i poza ni¹ 10 E. Karpowicz, Aktywnoœæ spo³eczna m³odzie y, [w:] Polityka m³odzie owa, red. G. Zie li ñ ska, Stu dia Biura Ana liz Se j mo wych 2009, nr 2(18), s. 103. 11 Stra te gia Pa ñ stwa dla M³od zie y na lata 2003 2012, Mi ni ste r stwo Edu ka cji Na ro do wej i Spo r tu, Warszawa 2003. 8 Jêdrzej Witkowski

Stan sa morz¹dno œci ucz nio wskiej w Pol sce Ma³a (i na dal s³abn¹ca) akty w noœæ sa morz¹dów ucz nio wskich. Pol skie szko³y nie wy ko rzy stuj¹ edu kacy j ne go i oby wate l skie go po ten cja³u tej fo r - my samo orga ni za cji m³odych lu dzi. Po ziom akty w no œci sa morz¹du w szko le rozczarowuje 56% ucz niów szkó³ pod sta wo wych ( sa morz¹d nie wie le robi ), 65% ucz niów szkó³ gi mna zja l nych i 75% ucz niów szkó³ ponad gim na - zja l nych 12. W ostatnich latach obserwujemy tendencjê zmniejszania siê aktywnoœci sa morz¹dów ucz nio wskich. Pod czas gdy je sz cze w 2006 roku 46% ucz niów uwa a³o, e w ich szko le sa morz¹d robi du o fa j nych rze czy, to ju w 2009 ro - ku od se tek ucz niów po zy ty w nie oce niaj¹cych szko l ny sa morz¹d ucz nio wski spad³ do 35%. A 47% ucz niów stwier dzi³o, e sa morz¹d ogól nosz ko l ny ist nie je, ale niewiele robi 13. Jeszcze wiêcej, gdy 66% respondentów wskazywa³o rów - nie biernoœæ samorz¹dów klasowych 14. Nega ty w na oce na akty w no œci sa morz¹dów przez na uczy cie li. W 2006 roku 25% na uczy cie li stwier dzi³o, e sa morz¹d w ich szko le nie wie le robi. W 2009 ro ku od se tek na uczy cie li ne ga ty w nie oce niaj¹cych akty w noœæ samorz¹du ucz nio wskie go wzrós³ do 31%. W szko³ach ponad gimna zja l nych akty w noœæ sa morz¹dów szko l nych Ÿle oce ni³o 46% na uczy cie li, z ko lei w gimnazjach 26% ka dry peda go gi cz nej. Naj le p sza sy tu a cja by³a w szko³ach tak, i robi du o fajnych rzeczy tak, ale niewiele robi nie nie wiem 2006 2007 2008 2009 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Ilustracja 3. Rozk³ad odpowiedzi na pytanie: Czy w Two jej szko le jest sa morz¹d szkolny z³o ony z przedstawicieli ró nych klas? w la tach 2006 2009 Ÿród³o: Raport Roczny Programu Spo³ecznego Szko³a bez przemocy, Warszawa 2009, s. 98. 12 Ra port Ro cz ny Pro gra mu Spo³ecz ne go Szko³a bez prze mo cy, op. cit., s. 98. 13 Ibi dem. 14 Ibi dem, s. 97. Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 9

pod sta wo wych, w któ rych dzia³ania sa morz¹du po zy ty w nie oce ni³o 77% na - uczy cie li 15. Z obserwacji nauczycieli wynika, e niewielka jest równie aktywnoœæ kla - so wych sa morz¹dów ucz nio wskich. W 2006 roku 30% na uczy cie li oce nia³o samorz¹dy kla so we jako akty w ne. W 2009 roku tak¹ opi niê wy ra zi³o ju ty l ko 23% na uczy cie li (32% na uczy cie li szkó³ pod sta wo wych, 21% na uczy cie li gi mna - zjów i 17% na uczy cie li szkó³ ponad gimna zja l nych) 16. Jak wi daæ, na uczy cie le s¹ œwiadomi ma³ej aktywnoœci samorz¹dów uczniowskich nie tylko na poziomie szko³y, ale ta k e na po zio mie klas, któ rych sami s¹ wychowawcami. Brak zro zu mie nia, czym jest sa morz¹d ucz nio wski. Badania przeprowa - dzone w warszawskich szko³ach pokaza³y, e czêsto b³êdnie jest rozumiane po - jê cie sa morz¹du ucz nio wskie go. Ucz nio wie iden ty fi kuj¹ sa morz¹d z or ga nem w³adzy dzia³aj¹cym na po zio mie szko³y, nie zaœ z form¹ samo orga ni za cji wszyst - kich ucz niów 17. Roz cza ro wa nie ucz niów kszta³tem i akty w no œci¹ sa morz¹dów. Przy wo - ³ane wy ej badania potwierdzi³y równie, e uczniowie czêsto uznaj¹ samo - rz¹d za in sty tu cjê dzia³aj¹c¹ obok nich, fo r mê or ga ni za cji, któ ra ich nie obe j mu je lub na wet nie do ty - czy. Im sta r si s¹ ucz nio wie, tym mnie j sze maj¹ po czu - cie sprawstwa, a silniejsze przekonanie, e samorz¹d zajmuje siê drobnymi, niepowa nymi sprawami, nie maj¹c realnego wp³ywu na najwa niejsze kwestie w szko le 18. Nie wie lu ucz niów bie rze udzia³ w wy bo rach swo ich przed sta wi cie li. Rosn¹ce rozczarowanie samorz¹dnoœci¹ uczniowsk¹ ³¹czy siê ze spadaj¹cym zaanga owaniem uczniów w wybieranie swoich przedstawicieli. W ostatnich badaniach regularny udzia³ w wyborach do samorz¹du deklarowa³o 19% uczniów za sad ni czych szkó³ za wo do wych i te ch ni ków, 22% ucz niów li ce ów za wo do - wych i 34% ucz niów li ce ów ogó l no kszta³c¹cych 19. Za po zy ty w ne na le y uz naæ, e od 2003 roku ma le je li cz ba ucz niów szkó³ ponadgimnazjalnych, którzy nigdy nie wybierali w³adz samorz¹du uczniow - skie go na po zio mie szko³y w 2003 roku by³o ich 63%, w 2008 roku 56%, a w 2010 roku 45%. Na dal jed nak w 2009 roku pra wie po³owa ucz niów szkó³ ponadgimnazjalnych nigdy nie bra³a udzia³u w wyborach do samorz¹du szkolnego 20. Im starsi s¹ uczniowie, tym silniejsze jest ich przekonanie, e samorz¹d zajmuje siê niepowa nymi sprawami i nie ma re a l ne go wp³ywu na istotne kwestie 15 Ibi dem, s. 99. 16 Ibi dem. 17 Samorz¹dnoœæ uczniowska w warszawskich szko³ach. Raport z badania jakoœciowego przygotowany dla M. St. Warszawy, Grupa IQS, Warszawa 2009. 18 Ibi dem. 19 Opi nie i Dia g no zy, nr 19, op. cit., s. 33. 20 Ibi dem. 10 Jêdrzej Witkowski

Przy czy ny s³abo œci sa morz¹dno œci ucz nio wskiej w Pol sce Parlament i w³adze oœwiatowe podjê³y pewne dzia³ania sprzyjaj¹ce rozwojo wi sa morz¹dno œci ucz nio wskiej, gwa ran tuj¹c jej umo co wa nie pra w ne. Wspieranie samorz¹dnoœci nie stanowi³o jednak dotychczas wa nego elemen - tu polityki edukacyjnej pañstwa, co skutkowa³o brakiem dzia³añ zachêcaj¹cych dyrektorów i nauczycieli (lub nawet wymagaj¹cych od nich) rozwijania samorz¹dnoœci. Brak do ce nie nia wy cho wa w czej i oby wa te l skiej fun kcji szko³y. W osta t - nich la tach ja koœæ pra cy szkó³ jest oce nia na w naj wiê kszym sto p niu przez wyniki egzaminów zewnêtrznych. Tendencja ta pomija wychowawcz¹ i obywa - telsk¹ funkcjê szko³y. Wielu dyrektorów gimnazjów i szkó³ ponadgimnazjal - nych swoj¹ uwagê koncentruje na dzia³aniach, które sprzyjaj¹ uzyskiwaniu lepszych wyników egzaminów, wp³ywa to bowiem na pozycjê szko³y w rankingach two rzo nych przez me dia i na opi niê nad zo ru o jej pra cy. Dy re kto rzy szkó³ czê sto uwa aj¹, e wsze l ka akty w noœæ ucz niów szcze gó l nie spo³ecz na odci¹ga ich od na uki, ro zu mia nej w¹sko jako przy goto wy wa nie siê do eg za - mi nu koñcz¹cego dany etap edu ka cji. Po twier dze niem tej opi nii s¹ wnio ski Ewy Ka r po wicz, któ ra pi sze, e zda niem pe da go gów w wie lu szko³ach rola samorz¹du uczniowskiego jako laboratorium przysz³ego ycia spo³ecznego jest nie do ce nia na 21. Aktywnoœæ samorz¹du uczniowskiego w rêkach dyrektora. Aktywnoœæ samo - rz¹du ucz nio wskie go za le y w du ej mie rze od wewn¹trzszko l nej po li ty ki dy - rektora, gdy to w³aœnie on zapewnia mo liwoœci dzia³ania samorz¹du uczniow - skiego. Dzia³anie w szkole aktywnego samorz¹du uczniowskiego w praktyce in te re su je ty l ko ucz niów (prze wa nie na wet nie li cz nych). W tej spra wie czê sto nie maj¹ oni jednak sojusznika (poza opiekunami samorz¹dów uczniowskich, którzy niejednokrotnie wykonuj¹ ogromn¹ pracê z uczniami). Nadzór pedago - giczny rozlicza dyrektora z formalnego istnienia samorz¹du. Dyrektorzy nie otrzymuj¹ adnych sygna³ów spoza szko³y zachêca - j¹cych ich do wspa r cia sa morz¹dno œci ucz nio wskiej. W placówkach, których dyrektorzy uznaj¹ stwarzanie warunków rozwoju samorz¹dnoœci uczniowskiej za swoje zadanie, samorz¹dy s¹ bardziej aktywne 22. Roz cza ro wa nie ucz niów i na uczy cie li. Opi sa na wy ej s³aboœæ sa morz¹dów ucz nio wskich w wie lu pol skich szko³ach ro dzi fru stra cjê ucz niów, znie chê ca ich do an ga o wa nia siê we wspó l ne dzia³ania szko l ne i zwiê ksza dys tans do struktur szkolnej demokracji. Procesy te z kolei na zasadzie sprzê enia Dy re kto rzy nie otrzy muj¹ adnych sygna³ów spoza szko³y zachêcaj¹cych ich do wsparcia samorz¹dnoœci uczniowskiej 21 E. Karpowicz, Aktywnoœæ spo³eczna m³odzie y, op. cit., s. 103. 22 Œwiadcz¹ o tym li cz ne re la cje z dzia³añ sa morz¹dów ucz nio wskich, na przyk³ad pub li ko wa ne na po rta lu samo rzadu cz nio wski.pl. Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 11

zwrotnego prowadz¹ do dalszego os³abienia pozycji samorz¹dów. Jednym z g³ów nych Ÿró de³ tego pro ble mu jest s³aboœæ (czê sto rów nie brak) demo kra - ty cz nych pro ce dur wy bo ru przed sta wi cie li ucz niów. Po do b ny pro blem roz cza - rowania samorz¹dnoœci¹ wystêpuje w grupie zaanga owanych nauczycieli. Aby sytuacja mog³a ulec zmianie, konieczne jest przerwanie tego b³êdnego ko³a. Zna cze nie pra wa oœwia to we go. Prawo oœwiatowe stwarza wystarczaj¹ce warunki rozwoju samorz¹dnoœci uczniowskiej, ale tylko przy za³o eniu dobrej woli ze strony dyrektora, gdy pozwala dyrektorowi i nauczycielom na zmar - ginalizowanie roli samorz¹du, jeœli nie s¹ oni przekonani o wartoœci samo - rz¹dno œci ucz nio wskiej. Po trze ba dzia³añ od do lnych i od gó r nych. Wzmo c nie nie sa morz¹dów ucz - nio wskich w Pol sce bê dzie mo li we ty l ko dziê ki pod jê ciu sko ordy nowa ne go wysi³ku przez wszystkie instytucje zajmuj¹ce siê t¹ tematyk¹. Doœwiadczenia lat dzie wiê æ dzie si¹tych XX wie ku po ka zuj¹, e dzia³ania od do l ne pro wa dzo ne przez organizacje pozarz¹dowe skutecznie wspieraj¹ rozwój samorz¹dów uczniowskich w szko³ach, w których doroœli (dyrektorzy i nauczyciele) stwarzaj¹ ku temu warunki, nie mog¹ jednak pozytywnie wp³yn¹æ na sytuacjê uczniów Ko nie cz ne jest po³¹cze nie dzia³añ od do lnych z sy ste mo wym wzmocnieniem roli samorz¹du uczniowskiego przez w³adze edukacyjne w szko³ach, w któ rych dy re k cja i gro no peda go gi cz ne s¹ samorz¹dnoœci niechêtne. W tej sy tu a cji ko nie cz ne jest po³¹cze nie dzia³añ oddolnych (wspierania samorz¹dnoœci w poszczegól - nych szko³ach) z dzia³aniami odgórnymi (systemowym wzmo c nie niem roli sa morz¹du ucz nio wskie go przez w³adze edu ka cy j ne). Obe c ny stan pra w ny w za kre sie sa morz¹dno œci ucz nio wskiej Jak ju wczeœniej wspomniano, prawo oœwiatowe stwarza wystarczaj¹ce warunki rozwoju samorz¹dnoœci uczniowskiej, ale przy za³o eniu dobrej woli dy re kto ra pla ców ki. Wa ru nek ten w wie lu pol skich szko³ach nie jest jed nak spe³nio ny, dla te go w pla ców kach tych sa morz¹dy fun kcjo nuj¹ s³abo lub ist - niej¹ ty l ko na papierze. Sa morz¹dnoœæ ucz nio wska w usta wie. Klu czo wy dla fun kcjo no wa nia sa - mo rz¹du ucz nio wskie go w pol skich szko³ach jest art. 55 (w ca³oœci po œwiê co ny sa morz¹dno œci) i art. 51 (okre œlaj¹cy dzia³anie rady szko³y i udzia³u ucz niów w tym cie le) usta wy o sy ste mie oœwia ty. Mo c ne stro ny obe cnych za pi sów. Oce na za pi sów art. 55 po win na siê roz - pocz¹æ od do ce nie nia po zy tyw ne go zna cze nia jego pie r wszych trzech ustê - pów, gdy to one de fi niuj¹ sa morz¹dnoœæ szkoln¹ i tworz¹ jej fun da ment. 12 Jêdrzej Witkowski

Ustêp pierwszy wprowadza obowi¹zek funkcjonowania samorz¹du uczniow - skie go w ka dej szko le (z za strze e niem ust. 6). Ustêp dru gi okre œla isto tê samorz¹dnoœci uczniowskiej, stanowi¹c, e samorz¹d tworz¹ wszyscy ucznio - wie szko³y (to od ró nia rów nie pol skie sa morz¹dy od fun kcjo nuj¹cych w wie - lu in nych sy ste mach rad szkó³ czy szko l nych rz¹dów, któ re sk³adaj¹ siê ty l ko z re pre zen tan tów ucz niów). Ustêp trze ci po zo sta wia je dy nie ucz niom pra wo okreœlenia zasad wyboru swoich przedstawicieli. S³abo œci ist niej¹cych uwa run ko wañ pra wnych. Ten sam ar ty ku³ kry je jed - nak rów nie po wa ne ogra ni cze nia dla co dzien ne go fun kcjo no wa nia sa mo - rz¹dów ucz nio wskich. Po pie r wsze, nie gwa ran tu je on fun kcjo no wa nia w szkole demokratycznie wybranych cia³ reprezen - tuj¹cych ucz niów. Jak po ka zuj¹ ba da nia i do œwiad - cze nia or ga ni za cji po zarz¹do wych pra cuj¹cych ze szko ³ami, w wielu szko³ach wybory przedstawicieli samorz¹du uczniowskiego nie odbywaj¹ siê zgodnie W wie lu szko³ach wy bo ry przedstawicieli samorz¹du ucz nio wskie go nie od by waj¹ siê zgod nie z demo kra tycz ny mi procedurami z demokratycznymi procedurami, doœæ powszechna jest równie praktyka uza - le nienia mo liwoœci korzystania z biernego prawa wyborczego od wyników w na uce lub za cho wa nia. Po drugie, nieprecyzyjne zapisy ustêpu szóstego, dotycz¹cego praw uczniów i samorz¹du uczniowskiego, stwarzaj¹ pole do ró nych, czêsto sprzecznych interpretacji. W zakresie prawa uczniów do wyboru opiekuna samorz¹du uczniowskiego (pkt 6) mo na siê spo t kaæ z dwie ma in ter pre ta cjami: ucz nio wie sami mog¹ wy braæ opie ku na lub ucz nio wie mog¹ przed sta wiæ w tej spra wie wniosek dyrektorowi, który nie musi na to wyraziæ zgody. Po trze cie, art. 55 nie gwa ran tu je ucz niom mo li wo œci zdo by wa nia œrodków na dzia³alnoœæ samorz¹du. Rozwi¹zanie to ma negatywne konsekwencje na dwóch po zio mach. Z jed nej stro ny, uza le nia dzia³ania sa morz¹du ucz nio w - skiego od zgody (i przyznania wsparcia) dyrektora lub rady rodziców. Z drugiej strony, poniewa praktyka zbierania tych œrodków jest powszechna (na przy - k³ad przez loterie fantowe, dobrowolne sk³adki, organizacjê dyskotek czy zbiórki surowców), zapis ten pokazuje, e prawo mo e byæ ignorowane. Usta wa z dnia 7 wrze œ nia 1991 roku o sy ste mie oœwia ty [...] Art. 55. 1. W szko le i pla ców ce dzia³a sa morz¹d ucz nio wski, zwa ny da lej sa mo - rz¹dem. 2. Sa morz¹d tworz¹ wszy s cy ucz nio wie szko³y lub pla ców ki. 3. Za sa dy wy bie ra nia i dzia³ania or ga nów sa morz¹du okre œla re gu la min uchwa la ny przez ogó³ ucz niów w g³oso wa niu rów nym, ta j nym i po wszech nym. Or ga ny sa mo - rz¹du s¹ jedynymi reprezentantami ogó³u uczniów. 4. Re gu la min sa morz¹du nie mo e byæ sprze cz ny ze sta tu tem szko³y lub pla ców ki. 5. Samorz¹d mo e przedstawiaæ radzie szko³y lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dy re kto ro wi wnio ski i opi nie we wszy stkich spra wach szko³y lub pla ców ki, w szczególnoœci dotycz¹cych realizacji podstawowych praw uczniów, takich jak: Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 13

1) pra wo do za po zna wa nia siê z pro gra mem na ucza nia, z jego tre œci¹, ce lem i sta wia - nymi wymaganiami; 2) prawo do jawnej i umotywowanej oceny postêpów w nauce i zachowaniu; 3) prawo do organizacji ycia szkolnego, umo liwiaj¹ce zachowanie w³aœciwych proporcji miêdzy wysi³kiem szkolnym a mo liwoœci¹ rozwijania i zaspokajania w³asnych zainteresowañ; 4) pra wo re da go wa nia i wy da wa nia ga ze ty szko l nej; 5) prawo organizowania dzia³alnoœci kulturalnej, oœwiatowej, sportowej oraz rozryw - kowej zgodnie z w³asnymi potrzebami i mo liwoœciami organizacyjnymi, w porozumieniu z dyrektorem; 6) pra wo wy bo ru na uczy cie la pe³ni¹cego rolê opie ku na sa morz¹du. 6. Mi ni ster w³aœci wy do spraw oœwia ty i wy cho wa nia okre œli, w dro dze roz porz¹dze - nia, typy szkó³ i pla có wek, w któ rych nie two rzy siê sa morz¹du ucz nio wskie go ze wzglêdu na koniecznoœæ stosowania w szkole lub placówce specjalnej organizacji nauki i metod pracy, a tak e ze wzglêdów wychowawczych, opiekuñczych i resocjali - zacyjnych. 7. Sa morz¹d w szko le dla do ros³ych lub pla ców ce kszta³ce nia usta wi cz ne go, w celu wspierania dzia³alnoœci statutowej szko³y lub placówki, mo e gromadziæ fundusze z dobrowolnych sk³adek i innych Ÿróde³. Zasady wydatkowania tych funduszy okreœ - la re gu la min, o któ rym mowa w ust. 3. Rada szko³y jako fo r mu³a wspó³de cy do wa nia. Na uwa gê zas³ugu je fun kcjo - no wa nie w sy ste mie oœwia ty in sty tu cji rady szko³y cia³a z³o o ne go w rów nej li cz bie z przed sta wi cie li na uczy cie li, ro dzi ców i ucz niów. Usta wa o sy ste mie oœwiaty przyznaje radzie szko³y istotne kompetencje (art. 50), stanowi¹ce o sil - nej po zy cji tego gre mium w stru ktu rze or ga nów szko l nych. Rada szko³y uchwa - la miê dzy in ny mi sta tut szko³y, opi niu je inne szko l ne do ku men ty, mo e siê wy po wia daæ we wszy stkich spra wach szko³y, a jej uchwa³y maj¹ dla dy re kto ra cha ra kter obli gato ry j ny. Rada szko³y mo e byæ wiêc dla ucz niów prze strze ni¹ do ucze st ni c twa w po dej mo wa niu de cy zji do tycz¹cych szko³y, któ re po zo staj¹ w obszarze zainteresowañ samych uczniów. S³abo œci obe cnych roz wi¹zañ. G³ówn¹ s³abo œci¹ tej in sty tu cji jest okre - œlo ny w art. 50 ust. 1 jej faku lta ty w ny cha ra kter rady szko³y dzia³aj¹ obe c nie w nie wie lu szko³ach (bra ku je jed nak dok³ad nych sza cun ków w tym za kre sie). Usta wo da w ca ogra ni czy³ rów nie fun kcjo no wa nie w ra dach szko³y ucz niów: Ustawodawca ograniczy³ funkcjonowanie w radach szko³y ucz niów i przy z na³ sa mej radzie prawo okreœlenia, w rozpatrywaniu jakich spraw ucz nio wie nie bior¹ udzia³u wy³¹czy³ ich z rady na eta pie szko³y pod sta wo wej, umo li wi³ ich wy³¹cze nie w gi mna zjum i przy z na³ samej ra dzie pra wo okre œle nia, w roz pa try wa niu jakich spraw ucz nio wie nie bior¹ udzia³u. Czyn ni ki te z na cz nie ogra ni czaj¹ po ten cja³ rady szko³y jako in - sty tu cji u³atwiaj¹cej re a li za cjê oby wa te l skiej fun kcji szko³y. 14 Jêdrzej Witkowski

Usta wa z dnia 7 wrze œ nia 1991 roku o sy ste mie oœwia ty [...] Art. 50. 1. W szko³ach i pla ców kach mog¹ dzia³aæ rady szkó³ i pla có wek. 2. Rada szko³y lub placówki uczestniczy w rozwi¹zywaniu spraw wewnêtrznych szko³y lub pla ców ki, a ta k e: 1) uchwa la sta tut szko³y lub pla ców ki; 2) przedstawia wnioski w sprawie rocznego planu finansowego œrodków specjal - nych szko³y lub pla ców ki i opi niu je pro jekt pla nu fi nan so we go szko³y lub pla ców ki; 3) mo e wy stê po waæ do or ga nu spra wuj¹cego nad zór peda go gi cz ny nad szko³¹ lub placówk¹ z wnioskami o zbadanie i dokonanie oceny dzia³alnoœci szko³y lub placówki, jej dy re kto ra lub in ne go na uczy cie la za trud nio ne go w szko le lub pla ców ce; wnio ski te maj¹ dla or ga nu cha ra kter wi¹ ¹cy; 4) opiniuje plan pracy szko³y lub placówki, projekty innowacji i eksperymentów pedagogicznych oraz inne sprawy istotne dla szko³y lub placówki; 5) z w³asnej inicjatywy ocenia sytuacjê oraz stan szko³y lub placówki i wystêpuje z wnio ska mi do dy re kto ra, rady peda go gi cz nej, or ga nu pro wadz¹cego szko³ê lub placówkê oraz do wojewódzkiej rady oœwiatowej, w szczególnoœci w sprawach orga - ni za cji za jêæ, o któ rych mowa w art. 64 ust. 1 pkt 2. 3. W celu wspie ra nia dzia³al no œci sta tu to wej szko³y lub pla ców ki rada szko³y lub pla - ców ki mo e gro ma dziæ fun du sze z do bro wo l nych sk³adek oraz in nych Ÿró de³. Za sa - dy wydatkowania funduszy rady szko³y lub placówki okreœla regulamin, o którym mowa w art. 51 ust. 5. Art. 51. 1. W sk³ad rady szko³y lub pla ców ki wchodz¹, z za strze e niem ust. 1a-1c, w równej liczbie: 1) nauczyciele wybrani przez ogó³ nauczycieli; 2) rodzice wybrani przez ogó³ rodziców; 3) ucz nio wie wy bra ni przez ogó³ ucz niów. 1a. W sk³ad rady szko³y lub pla ców ki nie wchodz¹ ucz nio wie przed szko li, szkó³ pod - stawowych, z wy³¹czeniem szkó³ dla doros³ych, a tak e uczniowie szkó³ specjalnych i pla có wek dla dzie ci i m³od zie y z upo œle dze niem umys³owym w sto p niu umiar ko - wanym, znacznym lub g³êbokim oraz uczniowie szkó³ i placówek okreœlonych w prze pi sach wy da nych na pod sta wie art. 55 ust. 6. 1b. W gi mna zjach dla dzie ci i m³od zie y udzia³ ucz niów w ra dzie szko³y nie jest obo - wi¹zkowy. 1c. W szko³ach i pla ców kach okre œlo nych w prze pi sach wy da nych na pod sta wie art. 53 ust. 6 udzia³ ro dzi ców w ra dzie szko³y lub pla ców ki nie jest obo wi¹zko wy. 2. Rada po win na li czyæ co naj mniej 6 osób. 3. Tryb wy bo ru cz³on ków rady szko³y lub pla ców ki okre œla sta tut szko³y lub pla ców ki. Sta tut szko³y lub pla ców ki mo e prze wi dy waæ roz sze rze nie sk³adu rady o inne oso by ni wy mie nio ne w ust. 1. 4. Ka den cja rady szko³y lub pla ców ki trwa 3 lata. Sta tut szko³y lub pla ców ki mo e do - puszczaæ dokonywanie corocznej zmiany jednej trzeciej sk³adu rady. 5. Rada szko³y lub pla ców ki uchwa la re gu la min swo jej dzia³al no œci oraz wy bie ra przewodnicz¹cego. Zebrania rady s¹ protoko³owane. 5a. W re gu la mi nie, o któ rym mowa w ust. 5, mog¹ byæ okre œlo ne ro dza je spraw, w których rozpatrywaniu nie bior¹ udzia³u przedstawiciele uczniów. 6. W po sie dze niach rady szko³y lub pla ców ki mo e braæ udzia³, z g³osem do ra d czym, dyrektor szko³y lub placówki. 7. Do udzia³u w po sie dze niach rady szko³y lub pla ców ki mog¹ byæ za pra sza ne przez prze wod nicz¹cego, za zgod¹ lub na wnio sek rady, inne oso by z g³osem do ra d czym. Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 15

8. Rady szkó³ lub pla có wek mog¹ po ro zu mie waæ siê ze sob¹, usta laj¹c za sa dy i za - kres wspó³pra cy. 9. Powstanie rady szko³y lub placówki organizuje dyrektor szko³y lub placówki z w³asnej inicjatywy albo na wniosek rady rodziców, a w przypadku gimnazjów i szkó³ ponadgimnazjalnych tak e na wniosek samorz¹du uczniowskiego. 10. W szko³ach artystycznych przepisy ust. 1a-1c i 9 stosuje siê odpowiednio. Inne za pi sy usta wo we. Ustawa o systemie oœwiaty podejmuje problematy - kê samorz¹dnoœci równie w kilku innych artyku³ach: zobowi¹zuje dyrektora do wspó³pra cy z sa morz¹dem (art. 39 ust. 4), a ta k e przy zna je sa morz¹dowi prawo opiniowania wprowadzenia mundurków szkolnych i ich kroju (art. 64a), skre œle nia ucz nia z li sty ucz niów (art. 39 ust. 2) i de cy zji o przy zna wa niu sty pen - diów (art. 90g ust. 7). Pro po zy cja zmian w usta wie o sy ste mie oœwia ty Organizacje pozarz¹dowe skupione w Koalicji na rzecz samorz¹dów ucznio wskich przy go to wa³y w pro ce sie kon su l ta cji z ucz nia mi, na uczy cie la mi i dy - rektorami propozycjê zmian zapisów ustawy, która stanowi czêœciow¹ od po wiedÿ na zdia gno zo wa ne wcze œ niej s³abo œci sa morz¹dno œci ucz nio w - skiej w pol skich szko³ach, jed no cze œ nie zaœ pod kre œli jej znaczenie w re a li za cji obywatelskiej funkcji szko³y. Za³o e nia do tycz¹ce zmian w usta wie. W prze ko na niu au to rów, mo dy fi - ka cje za pi sów usta wo wych po win ny opie raæ siê na trzech pod sta wo wych za³o e niach: Konieczne jest zagwarantowanie ka demu uczniowi prawa wyboru swoich przedstawicieli i wp³ywu na wy bra ne de cy zje, a tak e umo li wie nie samorz¹dowi uczniowskiemu gromadzenia œrodków finansowych zagwarantowanie ka demu uczniowi prawa (i do - œwia d cze nia) wyboru swoich przedstawicieli w samorz¹dzie ucz nio wskim, zagwarantowanie ka demu uczniowi prawa (i do - œwia d cze nia) wp³ywu na wybrane decyzje dotycz¹ce y cia szko³y (na przyk³ad przez akty w noœæ lub udzia³ zarówno w samorz¹dzie uczniowskim, jak i w ra dzie szko³y), zagwarantowanie samorz¹dowi uczniowskiemu mo liwoœci gromadzenia œrodków na w³asn¹ dzia - ³al noœæ. 16 Jêdrzej Witkowski

Pro po no wa ne zmie nio ne brzmie nie art. 55 usta wy o sy ste mie oœwia ty Art. 55. 1. W szko le i pla ców ce dzia³a sa morz¹d ucz nio wski, zwa ny da lej sa mo - rz¹dem. 2. Sa morz¹d tworz¹ wszy s cy ucz nio wie szko³y lub pla ców ki. 2a. Organy samorz¹du wybieraj¹ wszyscy uczniowie szko³y lub placówki w g³osowa - niu powszechnym, tajnym, równym, bezpoœrednim, przynajmniej raz w roku szkolnym. 2b. Wy bra ny do or ga nów sa morz¹du mo e byæ ka dy uczeñ szko³y lub pla ców ki. 3. Szcze gó³owe za sa dy wy bie ra nia i dzia³ania or ga nów sa morz¹du okre œla re gu la - min uchwalany przez ogó³ uczniów w g³osowaniu równym, tajnym, powszechnym i bezpoœrednim. Organy samorz¹du s¹ jedynymi reprezentantami ogó³u uczniów. 3a. In fo r ma cja o wy bo rach do or ga nów sa morz¹du i pro ce du rze wy bo r czej po win na byæ podana do publicznej wiadomoœci w sposób umo liwiaj¹cy realizacjê czynnego i biernego prawa wyborczego wszystkim uczniom szko³y. pkt 4. skre œlo ny. 5. Sa morz¹d ma pra wo do: 1) przedstawiania radzie szko³y lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektoro - wi szko³y wnio sków i opi nii we wszy stkich spra wach szko³y; 2) zapoznawania siê z programem nauczania, z jego treœci¹, celem i stawianymi wyma ga nia mi; 3) jawnej i umotywowanej oceny postêpów w nauce i zachowaniu; 4) organizacji ycia szkolnego, umo liwiaj¹cej zachowanie w³aœciwych proporcji miê dzy wysi³kiem szko l nym a mo li wo œci¹ roz wi ja nia i za spo ka ja nia w³as nych zain - teresowañ, w porozumieniu z dyrektorem; 5) re da go wa nia i pro wa dze nia szko l nych me diów, ta kich jak: stro na WWW, ga ze ta szkolna, radiowêze³ i inne; 6) orga ni zo wa nia dzia³al no œci kul tu ra l nej, oœwia to wej, spo r to wej oraz roz ry w ko wej zgodnie z w³asnymi potrzebami i mo liwoœciami organizacyjnymi, w porozumieniu z dyrektorem; 7) wy bo ru na uczy cie la lub na uczy cie li pe³ni¹cych fun kcjê opie ku na sa morz¹du. 6. Mi ni ster w³aœci wy do spraw oœwia ty i wy cho wa nia okre œli, w dro dze roz porz¹dze - nia, typy szkó³ i pla có wek, w któ rych nie two rzy siê sa morz¹du ucz nio wskie go ze wzglêdu na koniecznoœæ stosowania w szkole lub placówce specjalnej organizacji nauki i metod pracy, a tak e ze wzglêdów wychowawczych, opiekuñczych i resocjali - zacyjnych. 7. W celu wspierania dzia³alnoœci statutowej szko³y lub placówki samorz¹d mo e gromadziæ fundusze. Zasady wydatkowania funduszy samorz¹du uczniowskiego okre œla re gu la min sa morz¹du. Klu czo we zna cze nie wy bo rów. Podstaw¹ sukcesu samorz¹dnoœci uczniowskiej w szkole wydaje siê zagwarantowanie, e przedstawiciele uczniów bêd¹ wybierani w demokratycznych wyborach, czynne i bierne prawo wyborcze bê - dzie zaœ przys³ugiwa³o wszystkim uczniom. Poza przedstawionym wczeœniej uzasadnieniem tej tezy warto równie zwróciæ uwagê na poni sze argumenty: Przed sta wi cie le ucz niów wy bra ni w wy bo rach po wszech nych maj¹ mo c - nie j szy mandat, a w konsekwencji silniejsz¹ pozycjê w szkole oraz lepiej pe³ni¹ fun kcjê re pre zen tan tów i rze cz ni ków ucz niów w re la cjach z do ros³ymi Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 17

( zdaniem ucz niów, jest to jed na z naj wa nie j szych fun kcji sa mo rz¹du uczniowskiego 23 ). M³odzi lu dzie chc¹ kan dy do waæ do or ga nów przed stawi cie l skich sa mo - rz¹du uczniowskiego i chc¹ wybieraæ swoich przedstawicieli na zasadach demo kra ty cz nych, nie zaœ, jak to siê czê sto dzie je, na pod sta wie norm na - rzu ca nych przez na uczy cie li. Ucz nio wie ocze kuj¹ wy bo rów demo kra ty cz - nych, w których ka dy ma bierne i czynne prawo wyborcze 24. Uczniowie bior¹cy udzia³ w wyborach swoich przedstawicieli w szkole bêd¹ czuli siê bardziej zwi¹zani z w³adzami samorz¹du uczniowskiego, zmniejszy siê tym sa mym za uwa a ny dys tans miê dzy sa morz¹dem a zwyk³ym ucz - niem. To z kolei zaowocuje wiêkszym zaanga owaniem szeregowych cz³onków samorz¹du uczniowskiego w podejmowane dzia³ania i inicjatywy. Za kres zmian pro po no wa nych w art. 55 usta wy o sy ste mie oœwia ty. Zmia ny zaproponowane przez Koalicjê na rzecz samorz¹dów uczniowskich w art. 55 ustawy o systemie oœwiaty nie maj¹ charakteru rewolucyjnego, jedynie porz¹dkuj¹ istniej¹ce zapisy (na przyk³ad w zakresie praw uczniów) i pozwalaj¹ lepiej realizowaæ te za³o enia samorz¹dnoœci uczniowskiej, które w najwiêkszym stopniu mog¹ siê prze³o yæ na kszta³towanie aktywnych postaw obywatelskich m³odzie y. Pro blem fi nan so wa nia dzia³al no œci sa morz¹du ucz nio wskie go. Osobnym zagadnieniem do rozwi¹zania przez ustawodawcê jest kwestia finansowania funkcjonowania samorz¹du uczniowskiego. Koalicja proponuje w tym zakre - sie zrównanie pozycji samorz¹du uczniowskiego w gimnazjach i szko³ach ponadgimnazjalnych z pozycj¹ rady rodziców, której ustawodawca gwarantu - je prawo zbierania funduszy w celu wspierania statutowej dzia³alnoœci szko³y. Tryb wyboru i funkcjonowania rady szko³y. Koalicja proponuje równie zmiany w za pi sach art. 51 usta wy o sy ste mie oœwia ty, któ ry okre œla tryb wy bo ru rady szko³y i miejsce uczniów w tym organie. Proponowane modyfikacje maj¹ na celu podkreœlenie demokratycznego charakteru rady i pozycji uczniów w tym gremium: usuniê cie za pi sów umo li wiaj¹cych wy³¹cze nie ucz niów z rady szko³y w gim - nazjach (mo liwoœæ takiego wy³¹czenia wydaje siê nieuzasadniona i znacz - nie os³abia po zy cjê ucz niów gi mna zjów w swo ich szko³ach, jed no cze œ nie do œwia d cze nie po ka zu je, e m³od zie w wie ku od trzy na stu do sze s na stu lat jest ju w sta nie ucze st ni czyæ w dys ku sjach do tycz¹cych swo je go bez po - œred nie go oto cze nia), wprowadzenie obowi¹zku organizacji powszechnych, tajnych, równych i bezpoœrednich wyborów cz³onków rady (zmiana ta poprawi pozycjê rady szko³y przez wzmo c nie nie man da tu jej cz³on ków, po zwo li rów nie na zwiê ksze nie zain tere so wa nia fun kcjo no wa niem tej in sty tu cji, ponad to udzia³ w wy bo - rach bêdzie dla uczniów dodatkowym doœwiadczeniem wyrabiaj¹cym na - wyk g³osowania), 23 Samorz¹dnoœæ uczniowska w warszawskich szko³ach. Raport z badania jakoœciowego przygotowany dla M. St. Warszawy, op. cit. 24 Ibidem. 18 Jêdrzej Witkowski

za gwa ran towa nie wszy stkim ucz niom, na uczy cie lom i ro dzi com mo li wo - œci kandydowania do rady szko³y (postulat ten jest realizacj¹ podstawo - wych zasad demokratycznych), li k wi da cja mo li wo œci wy³¹cze nia ucz niów cz³on ków rady z roz pa try wa - nia okreœlonych spraw przez tê instytucjê (mo liwoœæ takiego wy³¹czenia nie jest za sad na, gdy udzia³ ucz niów móg³by byæ kwe stio no wa ny je dy nie w wypadku dyskutowania o sprawach osobowych, te jednak, zgodnie z pra - wem, s¹ w za kre sie odpo wie dzial no œci dy re kto ra szko³y, nie zaœ rady szko³y za pis ten do ty ch czas stwa rza³ fu r tkê umo li wiaj¹c¹ zna cz ne ogra ni cze - nie roli ucz niów w ra dzie szko³y). Proponowane zmienione brzmienie art. 51 ustawy o systemie oœwiaty Art. 51. 1. W sk³ad rady szko³y lub pla ców ki wchodz¹, z za strze e niem ust. 1a-1c, w równej liczbie: 1) nauczyciele wybrani przez ogó³ nauczycieli; 2) rodzice wybrani przez ogó³ rodziców; 3) ucz nio wie wy bra ni przez ogó³ ucz niów. 1a. W sk³ad rady szko³y lub pla ców ki nie wchodz¹ ucz nio wie przed szko li, szkó³ pod - stawowych, z wy³¹czeniem szkó³ dla doros³ych, a tak e uczniowie szkó³ specjalnych i pla có wek dla dzie ci i m³od zie y z upo œle dze niem umys³owym w sto p niu umiar ko - wanym, znacznym lub g³êbokim oraz uczniowie szkó³ i placówek okreœlonych w prze pi sach wy da nych na pod sta wie art. 55 ust. 6. pkt 1b. skre œlo ny 1c. W szko³ach i pla ców kach okre œlo nych w prze pi sach wy da nych na pod sta wie art. 53 ust. 6 udzia³ ro dzi ców w ra dzie szko³y lub pla ców ki nie jest obo wi¹zko wy, z wyj¹tkiem sy tu a cji z³o e nia przez radê ro dzi ców wnio sku o powo³anie rady szko³y. 2. Rada po win na li czyæ co naj mniej 6 osób. 2a. Przedstawiciele rady szko³y lub placówki s¹ wybierani w g³osowaniu powszech - nym, tajnym, równym, bezpoœrednim. D³ugoœæ kadencji rady okreœla statut szko³y. 3. Tryb wy bo ru cz³on ków rady szko³y lub pla ców ki okre œla sta tut szko³y lub pla ców ki. 3a. Wy bra ny do rady szko³y mo e byæ ka dy uczeñ, ro dzic, na uczy ciel da nej szko³y lub pla ców ki. 3b. In fo r ma cja o wy bo rach do rady szko³y i pro ce du rach wy bo r czych po win na byæ podana do publicznej wiadomoœci w sposób umo liwiaj¹cy realizacjê czynnego i bie r ne go pra wa wy bo r cze go wszy stkim ucz niom, ro dzi com i na uczy cie lom. pkt 4. skre œlo ny 5. Rada szko³y lub pla ców ki uchwa la re gu la min swo jej dzia³al no œci oraz wy bie ra przewodnicz¹cego. Zebrania rady s¹ protoko³owane. pkt 5a. skre œlo ny 5b. Re gu la min rady szko³y okre œla spo sób uzu pe³nia nia sk³adu rady w wy pa d ku wy - gaœniêcia cz³onkostwa jednego z jej cz³onków w trakcie kadencji rady. 6. W po sie dze niach rady szko³y lub pla ców ki mo e braæ udzia³, z g³osem do ra d czym, dyrektor szko³y lub placówki. 7. Do udzia³u w po sie dze niach rady szko³y lub pla ców ki mog¹ byæ za pra sza ne przez prze wod nicz¹cego, za zgod¹ lub na wnio sek rady, inne oso by z g³osem do ra d czym. 8. Rady szkó³ lub pla có wek mog¹ po ro zu mie waæ siê ze sob¹, usta laj¹c za sa dy i za - kres wspó³pra cy. Samorz¹dnoœæ uczniowska w systemie edukacyjnym 19

9. Powstanie rady szko³y lub placówki organizuje dyrektor szko³y lub placówki z w³as nej ini cja ty wy albo na wnio sek rady ro dzi ców, a w wy pa d ku gi mna zjów i szkó³ ponadgimnazjalnych tak e na wniosek samorz¹du uczniowskiego. 10. W szko³ach artystycznych przepisy ust. 1a-1c i 9 stosuje siê odpowiednio. Po trze ba zin te gro wa nych dzia³añ Zmiana prawa oœwiatowego nie bêdzie skutkowa³a automatycznie zmian¹ praktyki w szko³ach. Modyfikacje prawa s¹ tylko pierwszym warunkiem zmiany sy tu a cji ucz niów. Ko nie cz ne jest rów nie opra co wa nie i upo wsze ch nie nie wœród nauczycieli, dyrektorów i instytucji oœwiatowych bardziej szczegó³owe - go standardu funkcjonowania samorz¹dów uczniowskich w szko³ach, który Konieczne jest równie opracowanie i upowszechnienie wœród nauczycieli i dyrektorów szczegó³owego standardu funkcjonowania samorz¹dów uczniowskich zwra ca³by uwa gê do ros³ych na czyn ni ki klu czo we dla sukcesu samorz¹dów. Standard funkcjonowania bêdzie dotyczy³ miêdzy innymi: wyborów przedstawicieli samorz¹du uczniowskiego, wspó³decydowania uczniów o spra wach szko³y, mo li wo œci dzia³ania sa mo - rz¹du ucz nio wskie go, fi nan so wa nie jego dzia³añ, ochro ny praw ucz nia, roli opiekuna. Poza prac¹ eksperck¹ konieczne jest równoleg³e podejmowanie dzia³añ o charakterze komunikacyjnym i promocyjnym, których celem jest dotarcie z in for ma cja mi na te mat sa morz¹dów ucz nio wskich, ich zna cze nia i stan dar - dów fun kcjo no wa nia do mo li wie du ej liczby interesariuszy (w tym rodziców). Ko a li cja na rzecz sa morz¹dów ucz nio wskich ma charakter otwarty, skupia organizacje pozarz¹dowe zajmuj¹ce siê wspieraniem partycypacji obywatelskiej i samorz¹dów uczniowskich. Zapraszamy organizacje i instytucje zainteresowane wspó³prac¹ z koalicj¹. Osob¹ kontaktow¹ jest Micha³ Tragarz (su@ceo.org.pl). Nota o au to rze Jêdrzej Witkowski absolwent stosunków miêdzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim oraz studiów podyplomowych Development Co-operation Policy and Management, doktorant w Szkole Wy szej Psychologii Spo³ecznej. W Centrum Edukacji Obywatelskiej zajmuje siê programami edukacyjnymi z zakresu edukacji obywatelskiej, edukacji globalnej i samorz¹dnoœci uczniowskiej. Wspó³autor podrêczników, materia³ów edukacyjnych i scenariuszy zajêæ. Jako trener pracuje z uczniami, nauczy - cielami, doradcami metodycznymi, wydawcami podrêczników i przedstawicielami organizacji pozarz¹dowych. 20 Jêdrzej Witkowski