Nr 72 marzec Jak stworzyć warunki do skutecznej integracji cudzoziemców w Polsce?

Transkrypt

1 Nr 72 marzec 2007 i Opinie nalizy A Analyses & Opinions Jak stworzyć warunki do skutecznej integracji cudzoziemców w Polsce? Bartosz Smoter Piotr Kaźmierkiewicz Justyna Frelak (współpraca) Działania Pa ń stwa nie gwa ran tują sku te cz nej in te gra cji cu dzo zie m ców ob ję tych w Pol sce ochroną (sta tus ucho dź cy i po byt to le ro wa ny). W re zu l ta cie oso by te po zo stają na ma r gi ne sie społecze ń stwa lub wy je ż dżają z Pol ski. Obe c nie naj pi l niejszą sprawą jest roz sze rze nie gru py osób ob ję tych Indy widu al ny mi Pro gra ma mi In te gra cji (IPI) o cu dzo zie m ców, którzy otrzymali w Polsce zgodę na pobyt tolerowany. Nie zbęd na jest re fo r ma IPI w celu akty wi za cji za wo do wej cu dzo zie - m ców w Polsce. W ramach programu nale ży wprowadzić takie działania jak kursy zawodowe, doszkalające i podnoszące kwalifi - ka cje, któ re po zwolą do sto so wać umie ję t no ści i wy kształce nie cu - dzo zie m ców do warunków polskiego rynku pracy. Nale ży tak że wydłużyć czas trwania indywidualnego programu przynajmniej do dwóch lat. Pro gram po wi nien być od po wie d nio do pa so wa ny do po trzeb cu - dzo zie m ca, jego sy tu a cji społecz nej: płci, li cz by osób w ro dzi nie, umie ję t no ści za wo do wych oraz wy kształce nia. Na le ży ta k że pro - wa dzić szko le nia urzęd ni ków pra cujących z cu dzo ziem ca mi oraz podjąć działania na rzecz zmian w społecz nej świa do mo ści, nie - zbęd nych ze wzglę du na rosnącą li cz bę cu dzo zie m ców w Pol sce.

2 2 Jak stworzyć warunki do skutecznej integracji cudzoziemców w Polsce? Obecna polityka integracyjna RP Od 1992 roku pa ń stwo pol skie objęło róż - nymi fo r ma mi ochro ny ponad 8 ty się - cy cu dzo zie m ców (sta tus ucho dź cy i po byt to le ro wa ny). Wię kszość (90%) be ne fi - cjen tów ochro ny w Pol sce sta no wią oby wa te le ro sy j s cy po cho dze nia cze cze ń skie go. Część z nich, według pol skie go pra wa, nie spełnia wa - run ków ko nie cz nych do otrzy ma nia sta tu su ucho dź cy. Po li ty ka pa ń stwa pol skie go w za kre sie udzie la nia ochro ny mię dzy naro do wej zmie rza bar dziej w kie run ku przy zna wa nia ogra ni czo - nych form tzw. po mo cy sub sy dia r nej niż na da wa - nia sta tu su ucho dź cy. Je że li ewen tu a l ny po wrót do kra ju po cho dze nia wiązałby się za gro że niem pod sta wo wych praw cu dzo zie m ca, ta kich jak pra wo do ży cia, wol no ści czy bez pie cze ń stwa oso bi ste go, otrzy mują oni naj czę ściej zgo dę na po byt to le ro wa ny. Daje on pra wo do po zo sta nia na te ry to rium Pol ski, lecz nie prze wi du je udziału w pro gra mach inte gra cy j nych. W 2006 roku sta - tus ucho dź cy na da no 423 oso bom, a zgo dę na po - byt to le ro wa ny otrzy mało 2049 osób. Od mo men - tu wpro wa dze nia w Pol sce w 2003 roku in sty tu cji po by tu tole ro wa ne go ob ję to nią 4774 oso by. W tym sa mym okre sie ( ) sta tus uchodź - cy na da no za le d wie 1289 oso bom. Sku te cz na re a li za cja zo bo wiązań pa ń stwa w za kre sie ochro ny ucho dź ców i osób z po by tem to le ro wa nym wy ma ga pro wa dze nia działań za pe - w niających im in te gra cję społeczną i eko no - miczną. W 2001 roku wpro wa dzo no Indy widu a l - ne Pro gra my In te gra cji (IPI), ale są one skie ro wa - ne do osób, któ re uzy skały sta tus ucho dź cy. Obec - nie z tej fo r my in te gra cji insty tucjo na l nej ko rzy - sta ponad 500 osób. Nowe roz wiąza nia pra w ne wpro wa dzo ne w 2005 roku usu nęły sze reg ogra - ni czeń dla tych pro gra mów, na dal jed nak więk - szość ucho dź ców de cy du je się na prze rwa nie roz po czę te go pro gra mu inte gra cyj ne go i opu sz - cze nie te ry to rium Pol ski. Ta kie de cy zje są naj - czę ściej spo wo do wa ne ba rie ra mi eko nomi cz ny - mi, któ re unie mo ż li wiają ucho dź com roz po czę - cie samo dzie l ne go fun kcjo no wa nia w pol skim społecze ń stwie. Indy widu a l ne Pro gra my In te gra cji mają ułatwić tej gru pie cu dzo zie m ców ad ap ta cję w po l skim społecze ń stwie, dzię ki po mo cy w po - zna niu ję zy ka pol skie go, zna le zie niu pra cy oraz mie sz ka nia. Główne założe nia IPI to przy zna - wa nie świa d czeń pie nię ż nych oraz udzie la nie spe cjali stycz ne go po rad ni c twa pra wne go, psy - cholo gicz ne go i ro dzin ne go. Pro gram jest rea li - zo wa ny przez Po wia to we Cen tra Po mo cy Ro - dzi nie i trwa 12 mie się cy, pod czas któ rych pra - co w nik socjalny pracuje z cudzoziemcem w celu jego integracji z nowym środowiskiem. Problemy związane z integracją cudzoziemców będą się nasilać Zde cy do wa na wię kszość ucho dź ców, głów nie Cze cze ń ców, któ rzy uzy ska li sta tus ucho dź cy w Pol sce i za ko ń czy li Indy widu a l ny Pro gram In te gra cji, opu ściła te ry - to rium RP w związku z trud no ścia mi w zna le zie - niu pra cy i mie sz ka nia. Na to miast oso by le gi ty - mujące się po by tem to le ro wa nym, nie mając pra wa do bez wi zo we go pod ró żo wa nia po te ry to - rium Unii Eu ro pe j skiej, zna lazły się w pe w ne go ro dza ju pułapce; nie przy go to wa ne do ży cia w Pol sce po no w nie składają wnio sek o sta tus ucho dź cy, gdyż wszczę cie tej pro ce du ry gwa ran - tu je im uzy ska nie mie j s ca za mie sz ka nia, wy ży - wie nie oraz ube z pie cze nie me dy cz ne. Po znie - sieniu kon tro li na gra ni cach Pol ski z pa ń stwa mi człon ko wski mi UE oso by ta kie uzy skają mo ż li - wość nie ogra niczo ne go prze mie sz cza nia się. Choć umo wa z Schen gen stwo rzyła pod sta wy pra w ne, aby je za wra cać, to naj pra wdopo dob - niej będą one wie lo kro t nie prze kra czać gra ni cę, usiłując do stać się na Za chód. Klu czo wym czynni kiem, któ ry de cy du je o sku te cz nej in te gra cji cu dzo zie m ców, są wa run ki eko no mi cz ne. Obe c na sy tu a cja społeczno -go - spoda r cza na sze go kra ju nie za chę ca do osie d le nia się tych, któ rzy po trze bują po mo cy pa ń stwa, by się Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 72

3 Jak stworzyć warunki do skutecznej integracji cudzoziemców w Polsce? 3 usa mo dzie l nić. Ró ż ni ce mię dzy Polską a in ny mi kra ja mi UE (głów nie sta ry mi człon ka mi ) w wy - so ko ści za ro b ków czy na wet w za kre sie udzie la nej po mo cy społecz nej są ko lo sa l ne. Szcze gó l nie trud no jest żyć ro dzi nom wie lo dzie t nym czy nie - pełnym, ska za nym na po moc społeczną pa ń stwa pol skie go. W pra kty ce ka ż da ro dzi na cze cze ń ska li czy bo wiem co naj mniej 5-6 osób. Nie oz na cza to jed nak, że nie wa r to bu do wać skute cz ne go sy ste mu inte gra cyj ne go dla uchodź - ców czy cu dzo zie m ców o in nym sta tu sie prze - by wających na te ry to rium Pol ski. Do świa d cze - nia państw Unii Eu ro pe j skiej po ka zują, iż wraz z wej ściem do wspól no ty stan dard ży cia sy ste - maty cz nie wzra stał, przy ciągając co raz większą li cz bę cu dzo zie m ców. Wy da je się, że w Pol sce podob ne zmia ny będą za cho dziły już w nie da le - kiej przyszłości, naj pra wdopo dob niej w mo men - cie, kie dy stan dard ży cia w na szym pa ń stwie osiągnie 70-80% wa r to ści stan dar du ży cia w pań - stwach, któ re od lat są człon ka mi Unii Eu ro pe j - skiej. Aby uniknąć nie po trze b nych kon fli któw czy pro ble mów na tle kulturo wo-naro dowo ścio - wym, ja kim obe c nie musi sta wić czoła np. Fran - cja, wa r to za wcza su mieć wy pra co wa ne pro gra - my inte gra cy j ne. Na pod sta wie ba dań pro wa dzo nych w In sty tu - cie Spraw Pu b li cz nych mo ż na sfo r mułować wie - le wniosków i rekomendacji dotyczących działań instytu cji pa ń stwo wych, któ re złożą się na bar dziej komple kso wy pa kiet inte gra cy j ny dla wszyst - kich cu dzo zie m ców ob ję tych ochroną w Pol sce. Wiąże się to z jed nej stro ny z taką zmianą pro fi lu pro gra mów inte gra cy j nych, aby umo ż li wiały one cu dzo zie m com akty wi za cję za wo dową w kra ju po by tu, z dru giej zaś przy go to wały urzęd ni ków pa ń stwo wych i społecz no ści lo ka l ne do zwię k - szo ne go napływu cu dzo zie m ców. Od ochrony do aktywizacji Na le ży pod kre ślić, że nie ma ko nie cz no - ści wpro wa dza nia grun to w nych zmian w obo wiązującym pra wie. W wię kszo - ści przy pa d ków prze pi sy przy znają oso bom ob ję - tym ochroną ta kie same pra wa jak oby wa te lom pol skim. Wyjątkiem są sy tu a cje szcze gó l ne, np. do za trud nie nia oso by w cha ra kte rze ochro nia rza ko nie cz ne jest oby wa te l stwo pol skie. Po trze b ne są jed nak działania za pe w niające rze czy wistą in te gra cję tym, któ rzy ko rzy stają z ochro ny pa ń stwa pol skie go. Przy zna nie uchodź - com oraz oso bom z po by tem to le ro wa nym ta - kich sa mych praw jak oby wa te lom pol skim nie do pro wa dziło do ich usamo dzie l nie nia się. Cu - dzo zie m cy składający wnio ski o sta tus ucho dź - cy naj czę ściej nie są w sta nie fun kcjo no wać w no wym śro do wi sku bez wspa r cia in sty tu cji pa ń stwo wych. Dla te go za roz wiąza nia mi pra w - ny mi po win ny pójść działania inte gra cy j ne w sto sun ku do całej gru py cu dzo zie m ców ob - ję tych ochroną, do sto so wa ne do po trzeb ró ż - nych ka te go rii cu dzo zie m ców. Aby obe c ne pro - gra my inte gra cy j ne stały się sku te cz nym in stru - men tem akty wi za cji, wska za ne jest za rów no zwię ksze nie za kre su oraz wie l ko ści po mo cy, jak i stwo rze nie in stru men tów umo ż li wiających cu - dzo zie m com ob ję tym ochroną uzy ska nie samo - dzie l no ści w społecze ń stwie pol skim. IPI dla wszystkich cudzoziemców objętych ochroną Obe c na po li ty ka pa ń stwa pol skie go wo bec in te gra cji cu dzo zie m ców prze by wających na te ry to rium RP kon cen tru je się na jed nej ty l ko ka te go rii obco - kra jo w ców: na oso bach, któ rym przy zna no sta - tus ucho dź cy fo r mę ochro ny mię dzy naro do - wej. Oso by, któ re otrzy mały w Pol sce zgo dę na po byt to le ro wa ny (czy inną sub sy diarną fo r mę ochro ny), nie są w pra kty ce ob ję te żadną po - mocą in te gra cyjną. Po nie waż obie ka te go rie cu - Analizy i Opinie, 72 Instytut Spraw Publicznych

4 4 Jak stworzyć warunki do skutecznej integracji cudzoziemców w Polsce? dzo zie m ców mają po do b ne po trze by inte gra cy j - ne i na po ty kają po do b ne ba rie ry, cu dzo zie m cy mający zgo dę na po byt to le ro wa ny w Pol sce po win ni rów nież zo stać ob ję ci IPI. W Pol sce wię kszość cu dzo zie m ców, któ rym przy zna no sta tus ucho dź cy bądź zgo dę na po byt to le ro wa ny, sta no wią oby wa te le ro sy j s cy na ro - do wo ści cze cze ń skiej. Jest to spe cy fi cz na ka te - go ria obco kra jo w ców; zo sta li oni zmu sze ni do ucie cz ki z te re nów od ki l ku na stu lat ob ję tych kon fli ktem wo jen nym i bra kiem sta bi li za cji. Tworząc pro gra my inte gra cy j ne dla obu ka te go - rii cu dzo zie m ców ob ję tych ochroną, na le ży więc wziąć pod uwa gę chara ktery sty cz ne dla tej grupy et ni cz nej ce chy, któ re są za ra zem sku tecz - nymi ba rie ra mi adap tacy j ny mi: inne niż eu ro pe j skie po sta wy ku l tu ro we, wy uczoną bez rad ność ży ciową młodych lu dzi związaną z toczącym się kon fli ktem zbro j - nym w Cze cze nii, wy uczoną bez rad ność ży ciową związaną z sy ste mem komu ni sty cz nym pa nującym w Cze - cze nii do mo men tu wy bu chu kon fli ktu, pro ble my do tyczące zdro wia fi zy cz ne go (wie lu nie pełno spra w nych), pro ble my na tu ry psycho logicz no-psy - chicz nej będące kon se k wencją trau ma ty cz nych prze żyć w kra ju po cho dze nia, brak umie ję t no ści za wo do wych (ni skie wy kształce nie). Indy widu a l ne po dej ście do ró ż nych ka te go rii ucho dź ców Obe c ny pro gram inte gra cy j ny nie od - po wia da po trze bom cu dzo zie m ców le gi ty mujących się sta tu sem ucho dź - ców. Po mi mo że w założe niu IPI mają być do - sto so wa ne do po trzeb indy widu al ne go ucho dź - cy, w pra kty ce jest jed nak ina czej. Ba da nia In - sty tu tu Spraw Pu b li cz nych wska zują na po trze - bę głębokiej re fo r my w za kre sie fun kcjo no wa - nia indy widu al ne go pro gra mu inte gra cyj ne go. Indy widu a l ny cha ra kter pro gra mu inte gra - cyj ne go jest, jak się wy da je, klu czem do su kce - su. Do jego sku te cz ne go i efe kty w ne go fun kcjo - no wa nia ko nie cz ne jest zwię ksze nie cza su pra cy po świę co ne go przez pra co w ni ka so cja l ne go bene fi cjen to wi pro gra mu. Ofe r ta po mo cy inte - gra cy j nej po win na być do sto so wa na do kon kre t - ne go od bio r cy. Inne wy zwa nia inte gra cy j ne staną przed doj rzałą, sa motną ko bietą wy cho - wującą ki l ko ro dzie ci, a inne przed młodym, nie - pełno spra w nym mę ż czyzną. Wprowadzenie szerszego pakietu pomocy w celu aktywizacji beneficjentów Ele men ty składające się na pro gram inte gra cy j ny po win ny stwo rzyć be ne - fi cjen tom mo ż li wość akty w ne go udziału w po szcze gó l nych działaniach adap ta - cy j nych. Ni ski po ziom otrzy my wa ne go wspa r - cia, zwłasz cza w przy pa d ku ro dzin wie lo dzie t - nych, zmu sza czę sto do po szu ki wa nia do da t ko - wych źró deł utrzy ma nia i utrud nia udział w prze wi dy wa nych fo r mach ad ap ta cji, np. w kur - sach ję zy ko wych. Po moc fi nan so wa ofe ro wa na cu dzo ziem co wi po win na wy sta r czyć na po kry - cie ele men ta r nych ko sztów ży cia, aby nie mu siał on szu kać do da t ko wych źró deł utrzy ma nia i mógł skon cen tro wać się na działaniach inte gra - cy j nych. Szcze gó l ny na cisk na le ży położyć na akty - wi za cję za wo dową cu dzo zie m ców. Po win ny temu służyć ku r sy za wo do we, do kształcające i z mie niające ich kwa li fi ka cje zgod nie z po trze - ba mi ryn ku pra cy. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 72

5 Jak stworzyć warunki do skutecznej integracji cudzoziemców w Polsce? 5 Wydłużenie programów integracyjnych Obe c ne IPI są ogra ni czo ne do jed ne go roku. Po tym cza sie ucho dź ca ma ta - kie same pra wa do świa d czeń po mo cy społecz nej jak Po la cy. Jed no cze ś nie jed nak nie jest on w wy sta r czający spo sób przy go to wa ny do fun kcjo no wa nia na pol skim ryn ku pra cy (brak kwa li fi ka cji, nie wy sta r czająca zna jo mość ję zy ka). Poza zwię ksze niem za kre su po mo cy na le ży więc wydłużyć czas trwa nia pro gra mu. Ba da nia wska zują, że o sku te cz nym pro gra mie inte gra cy j nym mo że my mó wić do pie ro wów - czas, gdy trwa on co naj mniej dwa lata. Przygotowanie urzędników do pracy z cudzoziemcami Ko le j nym isto t nym ele men tem skła - dającym się na su kces in te gra cji jest praca z pol ski mi urzęd ni ka mi, zwła sz - cza z tymi oso ba mi, od któ rych za leżą da l sze klu czo we kwe stie ży cio we cu dzo zie m ców: pod - ję cie pra cy czy zna le zie nie mie sz ka nia. Pra co w - ni ków in sty tu cji pa ń stwo wych na le ży wcze ś niej przy go to wać do pra cy z tą szcze gólną ka te go rią osób. Prze de wszy stkim pra co w ni cy so cja l ni in - sty tu cji re a li zującej Indy widu a l ny Pro gram In - te gra cji muszą zo stać wcze ś niej prze szko le ni do pracy z obco kra jow ca mi, ze szcze gó l nym uw z glę - dnie niem ko m pe ten cji między kul tu ro wych. Jed - no cze ś nie po win na wzro snąć ich li cz ba, aby każ - dy pra co w nik miał wy sta r czająco dużo cza su na in dy wi du alną i efe ktywną pra cę z cu dzo ziem - cem. Wska za ne jest też pod ję cie działań o cha ra kte rze szko le nio wym, roz wi jających wra ż li wość oraz ko m pe ten cje mię dzy kul turo - we, a ta k że zna jo mość prze pi sów pra wnych obo wiązujących w ad mi ni stra cji sa morządo wej (Urzę dy Dzie l ni cy, Ośro d ki Po mo cy Spo - łecznej, Pla ców ki Po mo cy Me dy cz nej, Urzę dy Pra cy). Podniesienie świadomości społecznej Wa ż nym ele men tem pro ce su in te gra - cji jest uświa do mie nie społecze ń - stwu ist nie nia osób od mien nych ku l tu ro wo i przy go to wa nie go do obe cno ści cu - dzo zie m ców w co dzien nym ży ciu. Na le ży podjąć działania wspie rające two rze nie wielo - kul tu ro wych ze społów pra co w ni czych oraz bu - dujące świa do mość obe cno ści ucho dź ców w Pol sce, mię dzy in ny mi przez zmia ny w pro - gra mach na ucza nia w szkołach. Analizy i Opinie, 72 Instytut Spraw Publicznych

6 Pu b li ka cja po wstała w ra mach wspó l ne go pro je ktu Fun da cji In sty tut Spraw Pu b li cz nych oraz Sto wa rzy sze nia In ter we ncji Pra wnej pt. Ewa lu a cja Pro gra mów Inte gra cy j nych dla ucho dź ców w Pol sce, współfi nan sowa ne go ze śro d ków Unii Eu ro pe j skiej w ra mach Euro pe j skie go Fun du szu Społecz ne go. Ba r tosz Smo ter jest specjalistą w zakresie problematyki uchodźców i cudzoziemców, członkiem Stowarzyszenia Interwencji Prawnej, od wielu lat zajmuje się świadczeniem pomocy prawnej uchodźcom i cudzoziemcom. Wolontariusz w programach organizacji pozarządowych, w tym międzynarodowych realizowanych w Polsce oraz za granicą, skierowanych do uchodźców i cudzoziemców. Piotr Ka ź mier kie wicz jest politologiem, ekspertem Instytutu Spraw Publicznych w zakresie polityki migracyjnej, wizowej i stosunków ze wschodnimi sąsiadami. Justyna Frelak jest koordynatorem Programu Migracji i Polityki Wschodniej w Instytucie Spraw Publicznych. Zajmuje się m.in. migracjami ekonomicznymi, problematyką integracji uchodźców i Schengen. Ana li zy i Opi nie nr 72, marzec 2007 Analizy i Opinie seria kilkustronicowych analiz dotyczących wa żnych tematów dla Polski i Europy. W ten sposób Instytut Spraw Publicznych chce aktywnie włączyć się w debatę publiczną pokazywać istotne problemy, często nieobecne w polskiej i ogólnoeuropejskiej debacie, oraz proponować konkretne rozwiązania. Tematyka poruszana w Analizach i Opiniach obejmuje zagadnienia związane m.in. z integracją europejską, polityką spo łeczną, edukacją, administracją publiczną, polityką migracyjną i polityką wschodnią. Redagują: Jacek Kucharczyk Dyrektor Programowy ISP Jarosław Ćwiek-Karpowicz, jarek.cwiek@isp.org.pl Adres: Instytut Spraw Publicznych ul. Szpitalna 5 lok. 22, Warszawa tel , fax Instytut Spraw Publicznych isp@isp.org.pl, Analizy i Opinie, 72