TKANKA NABŁONKOWA GRUCZOŁY WYDZIELANIA ZEWNĘTRZNEGO
Tkanki człowieka Tkanka nabłonkowa Tkanki łączne Tkanka łączna właściwa i tłuszczowa Tkanka chrzęstna Tkanka kostna Krew i szpik kostny Tkanka mięśniowa Tkanka nerwowa
Morfologia komórki, tkanki, narządu odzwierciedla funkcję Międzybłonek (Mezotelium) Cewka śluzowa Pęcherzyk surowiczy ślinianki, trzustki Wydzielina białkowa Nabłonek jelita z mikrokosmkami
Hepatocyt wątroby Ślinianka podżuchwowa Ultrastruktura komórek steroidogennych
Tkanka nabłonkowa Zwarty układ, ściśle przylegających do siebie komórek, poprzez wytworzenie połączeń międzykomórkowych pokrywa lub wyściela powierzchnie ciała naskórek skóry, nabłonek jelita, światło naczyń krwionośnych, przewody wyprowadzające. tworzy funkcjonalne jednostki gruczołów wydzielniczych ślinianki, wątroba Klasyfikacja i nomenklatura nabłonków tworzona na podstawie kształtu komórek nabłonkowych Trzy główne grupy nabłonków w oparciu o liczbę warstw komórek Obecność błony podstawnej
Klasyfikacja nabłonków w oparciu o kształt komórek Płaskie Płaskie Sześcienne Walcowate Sześcienne Kształt jądra zawsze przybiera kształt komórki Walcowate
Klasyfikacja nabłonków NABŁONKI Jednowarstwowe Złożone z warstw komórek Płaski Sześcienny Walcowaty Wielorzędowy Wielowarstwowe Przejściowy Wielowarstwowy płaski Wielowarstwowy walcowaty Rogowaciejący Nierogowaciejący
Typy nabłonków Ze względu na pełnioną funkcję: okrywające gruczołowe zmysłowe (wchłanianie, transport, tworzenie barier tkankowych, funkcje zmysłowe) NABŁONKI OKRYWAJĄCE Jednowarstwowy płaski Jednowarstwowy sześcienny Jednowarstwowy walcowaty Wielorzędowy walcowaty urzęsiony Wielowarstwowy płaski nierogowaciejący Wielowarstwowy płaski rogowaciejący Nabłonek przejściowy Nabłonek przejściowy
Jednowarstwowe Nabłonki okrywające Wielowarstwowe Płaski Sześcienny Walcowaty Wielorzędowy Przejściowy
Tkanka nabłonkowa charakterystyka nabłonków Wywodzą się z ektodermy, endodermy, mezodermy, mezenchymy Wyścielają i pokrywają powierzchnie ciała, z wyjątkiem chrząstki stawowej Podstawowymi funkcjami są: ochrona naskórek absorpcja nabłonek jelit transport substancji po powierzchni - nabłonki urzęsione sekrecja nabłonek powierzchniowy błony śluzowej żołądka, gruczoły wydalanie kanaliki nerki wymiana gazowa pęcherzyki płucne przesuwanie pomiędzy powierzchniami międzybłonek Większość odnawia się przez podziały mitotyczne komórki macierzyste Brak naczyń krwionośnych i limfatycznych odżywianie drogą dyfuzji Brak substancji międzykomórkowej Utrzymywanie spoistości (kohezji) dzięki cząsteczkom adhezji komórkowej i połączeniom międzykomórkowym Obecność błony podstawnej, do której są przymocowane Strukturalna i funkcjonalna polarność
Biegunowość komórek nabłonkowych Połączenia międzykomórkowe Powierzchnia apikalna komórki * * Powierzchnia boczna * Część przypodstawna spoczywa na błonie podst. * Część apikalna * część boczna * część przypodstawna (bazalna)
Struktury powierzchniowe Mikrokosmki Rzęski, migawki Lamellipodia Neksus Powierzchnia boczna Wpuklenia błony komórkowej Błona podstawna 1. Glikokaliks 2. Migawki, rzęski 3. Mikrokosmki, stereocilia 4. Wpuklenia błony bazalnej części komórki prążkowanie przypodstawne
Struktury powierzchniowe Glikokaliks Na powierzchni każdej komórki Glikoproteiny, glikolipidy, proteoglikany błonowe Na powierzchni komórek baldaszkowatych nabłonka przejściowego gruby pokład glikokaliksu tworzy Rąbek oskórkowy (oskórek) Funkcja ochronna nadaje właściwości antygenowe komórkom umożliwia wzajemne rozpoznawanie komórek (organogeneza) absorpcja substancji na powierzchni komórek
Struktury powierzchniowe Mikrokosmki Nieruchome wypustki błony komórkowej apikalnej części komórki Rdzeń - pęczek mikrofilamentów cienkich (aktynowych) Długość 0,5 2 µm Nabłonek jelitowy rąbek prążkowany Nabłonek kanalików nerek rąbek szczoteczkowy Komórka kubkowa Rąbek prążkowany Filamenty aktynowe Stereocilia Bardzo długie rozgałęziające się mikrokosmki Boczne białko łączące (minimiozyna) α-aktynina Filamenty aktynowe (polimer monomerów G-aktyny) Białka wiążące aktynę (fimbryna i fascyna) Nabłonek przewodu najądrza, komórki zmysłowe narządu równowagi i słuchu Siateczka graniczna Filamenty cytokeratynowe
Struktury powierzchniowe Migawki, rzęski, witki Długie, ruchome wypustki cytoplazmatyczne Rdzeń cytoplazma i aksonema (aparat ruchowy rzęski) Para mikrotubuli obwodowych Błona Komórkowa Rzęska Mikrotubule centralne Para mikrotubuli obwodowych Błona Komórkowa Ciałko podstawne zbudowane jak Centriola Ciałko podstawne Występowanie: nabłonek tchawicy, oskrzeli, jajowodu (zespół nieruchomych rzęsek) Prążkowanie przypodstawne Fałdy błony komórkowej, między którymi gromadzą się mitochondria Występowanie: Komórki kanalików nerki, odcinki prążkowane ślinianek
Cząsteczki adhezji komórkowej Umożliwiają kontakt pomiędzy komórkami oraz między komórką a składnikami substancji międzykomórkowej Komórki nabłonkowe połączenia międzykomórkowe, połączenie z błoną podstawną Komórki nienabłonkowe kontakt z innymi komórkami, komunikacja międzykomórkowa Cząsteczki zależne od Ca 2+ - kadheryny i selektyny Cząsteczki niezależne od Ca 2+ - rodzina immunoglobulin i integryny Stanowią część białek błony komórkowej w skład, których wchodzi ok. 90 aminokwasów. Łańcuch aminokwasowy składa się z trzech podstawowych odcinków: krótkiej domeny cytoplazmatycznej, połączonej z cytoszkieletem komórki fragmentu transbłonowego białka receptorowe rozbudowanej części zewnątrzkomórkowej, odpowiedzialnej za wiązanie liganda i odbiór sygnałów z otaczającego środowiska oraz przekazywanie odpowiedzi na te sygnały
Cząsteczki adhezji komórkowej Biorą udział w regulacji głównych funkcji wewnątrzkomórkowych różnicowanie proliferacja migracja apoptoza Nierozerwalnie związane z procesem zapalnym i nowotworowym, tworzeniem odległych ognisk przerzutów: hamowanie apoptozy komórek nowotworowych zaburzenie przekazu sygnałów zmniejszenie adhezji komórkowej zmniejszenie ekspresji cząsteczek adhezji
Połączenia międzykomórkowe Połączenia międzykomórkowe Zamykające (occludens) obwódka zamykająca (zonula occludens) strefa zamykająca (fascia occludens) Zwierające (przylegania) (adherens) obwódka zwierająca punkt przylegania plamka zwierająca (desmosom) hemidesmosom Połączenia komunikacyjne jonowo-metaboliczne - neksus (nexus)
Połączenia międzykomórkowe Połączenia zamykające (occludens) Fuzja białek integralnych błon komórkowych sąsiadujących komórek. Połączenie nieprzepuszczalne, zamykające szczelnie przestrzeń międzykomórkową. Występuje na bocznej powierzchni, w pobliżu szczytu komórki. Occludyna ZO-1, ZO-2, ZO-3, afadyna (AF-6): Claudyna. obwódka zamykająca (zonula occludens) komórki nabłonka jelitowego strefa zamykająca (fascia occludens) komórki śródbłonka większości naczyń włosowatych (bariery tkankowe) Błona komórkowa Przestrzeń międzykomórkowa Białka uczestniczące w tworzeniu połączenia occludens Obwódka zamykająca
Połączenia międzykomórkowe Obwódka zamykająca Połączenia zwierające (przylegania) (adherens) Obwódka zwierająca miejsca mechanicznego i bardzo silnego zwarcia błon komórkowych sąsiadujących komórek. Pomiędzy komórkami przestrzeń 20-30 nm. W tworzeniu uczestniczą cząsteczki adhezyjne (kadheryny, integryny) oraz elementy cytoszkieletu. Obwódka zwierająca kadheryna E + winkulina, α-aktynina + filamenty aktynowe Opasuje cały obwód komórki, występuje tuż poniżej połączeń zamykających. Komórki nabłonka jelitowego (enterocyty), wstawka mięśnia sercowego Punkt przylegania kadheryna E + winkulina, α-aktynina + filamenty cytokeratynowe łączy komórki na niewielkiej przestrzeni
Połączenia międzykomórkowe Połączenia zwierające (przylegania) (adherens) Plamka zwierająca (desmosom) desmogleiny + desmoplakiny płytki mocującej + filamenty pośrednie typu I i II cytokeratynowe (tonofilamenty) Boczna powierzchnia enterocyta, warstwa kolczysta naskórka, wstawka mięśnia sercowego Obwódka zamykająca Desmogleiny Obwódka zwierająca Desmosomowa płytka mocująca (desmoplakiny) Filamenty cytokeratynowe (tonofilamenty) Desmosom Komórka nabłonka Białka filamentów Przestrzeń międzykomórkowa
Połączenia międzykomórkowe Połączenia zwierające (przylegania) (adherens) Hemidesmosom tonofilamenty + płytka desmoplakinowa + integryny + włókienka kotwiczące (kolagen VII) Przyczepy ogniskowe filamenty aktynowe + integryna Umożliwiają połączenie komórki z błoną podstawną Połączenia jonowo-metaboliczne (neksus) Punktowe połączenia błon komórkowych, przestrzeń międzykomórkowa 2-4 nm Koneksony białka integralne zwane koneksynami Mutacje w koneksynie 50 zaćma wrodzona Embriogeneza, mięsień sercowy, komórki mięśni gładkich Obwódka zamykająca Obwódka zwierająca Neksus Desmosom Neksus Por (2-4 nm) aminokwasy, jony, małe cząsteczki do 1 kda Konekson (6 koneksyn) Błony 2 sąsiadujących komórek
Błona podstawna Blaszka jasna Blaszka gęsta Komórka nabłnkowa 10-50 nm 20-100 nm Laminina Blaszka jasna (L. lucida) Blaszka gęsta (L. densa), blaszka podstawna (L. basalis) Kolagen typu IV Kolagen typu VII Blaszka siateczkowata (L. reticularis) Kolagen typu I i III Włókienka kotwiczące (VII) Blaszka jasna Laminina, nidogen, entaktyna, fibronektyna, BM40, fibulina, a także proteoglikany perlekan i agryna. Blaszka gęsta Kolagen typu IV Blaszka siateczkowata Kolagen typu III, niewielka ilość kolagenu typu I Włókienka kotwiczące kolagen typu VII Mutacja genu wrodzone pęcherzowe oddzielanie naskórka Znaczenie błony podstawnej: a) Procesy wymiany substancji pokarmowych b) Procesy wymiany gazów c) Procesy wydzielania i wydalania Funkcja błony podstawnej 1. Adhezja komórek nabłonek/tkanka 2. Droga dyfuzji składników pokarmowych 3. Udział w odnowie nabłonków 4. Funkcja morfogenetyczna
Nabłonki gruczołowe Gruczoł zewnątrzwydzielniczy Gruczoł wewnątrzwydzielniczy Komórki gruczołowe Przepływ krwi Gruczoły wewnątrznabłonkowe Gruczoły pozanabłonkowe Uwalniana wydzielina Przewód wyprowadzający Odcinek końcowy Część wydzielnicza Jednokomórkowe gruczoły Komórki kubkowe Powierzchnia gruczołowa
Nabłonki gruczołowe Cewki Pęcherzyk Cewkopęcherzyk Jednopokładowe (jednowarstwowe) Proste Podział ze względu na układ przewodów wyprowadzających Rozgałęzione Złożone Prosty Cewkowy Prosty kłębkowaty Prosty rozgałęziony cewkowy Prosty rozgałęziony pęcherzykowy Cewka Pęcherzyk Cewkopęcherzyk Wydzielina śluzowa Złożony Cewkowopęcherzykowy Złożony Cewkowy Złożony Pęcherzykowy Wydzielina surowicza Wydzielina mieszana
Gruczoł łojowy (przywłośny) Nabłonki gruczołowe Warstwa rozrodcza Komórki zachowują zdolność do proliferacji
Sposoby uwalniania wydzieliny Merokrynowy (ekrynowy) Apokrynowy Holokrynowy
Modulacja przejściowa zmiana budowy i funkcji nabłonka Metaplazja (transdyferencjacja) trwała zmiana budowy i funkcji nabłonka Raki (carcinoma) transformacja nowotworowa komórek nabłonkowych Gruczolakoraki (adenocarcinoma) transformacja nowotworowa komórek gruczołowych
Źródło slajdów wykorzystanych w wykładzie: Junquiera LC, Carneiro J.: Basic histology: text&atlas. 2005. Ross MH, Kaye GI, Pawlina W.: Histology. A text and atlas with cell and molecular biology. 2002 Atlasy i publikacje dostępne w Google.