Wigilia, czyli czuwanie Alina Szulirz Celem artykułu jest ukazanie zmian w modelu funkcjonowania świetlicy socjoterapeutycznej w wyniku zastosowania

Transkrypt

1 1 Wigilia, czyli czuwanie Alina Szulirz Celem artykułu jest ukazanie zmian w modelu funkcjonowania świetlicy socjoterapeutycznej w wyniku zastosowania w pracy z dziećmi metody projektu. Zmiany te zostały wymuszone kryzysem, który obejmował wszystkie płaszczyzny funkcjonowania placówki: relacje wychowawców z dziećmi i rodzicami, stosunek dzieci do zajęć, organizację pracy (rodzaj, ilość i czas trwania zajęć) oraz poczucie kompetencji wychowawców. Wnikliwa analiza pozwoliła zidentyfikować słabe strony modelu, wskazując kierunek koniecznych zmian. Artykuł ukazuje proces powstawania nowego modelu funkcjonowania świetlicy w oparciu o jeden ze zrealizowanych projektów. Jakiego życia pragniemy dla naszych podopiecznych? Model pracy naszej świetlicy opierał się na kilku formach pomocy, takich jak: zaspokajanie podstawowych potrzeb socjalnych dzieci, pomoc psychologicznopedagogiczna i pomoc w nauce, rozwijanie zainteresowań, stwarzanie warunków do zabawy i rekreacji, a w okresie wakacyjnym organizowanie wycieczek i kolonii. Dzieci wymagające dodatkowego wsparcia miały zajęcia indywidualne z wychowawcą lub psychologiem. Pomimo ogromnego zaangażowania wychowawców nasze działania nie przynosiły pożądanych efektów spotykaliśmy się z oporem dzieci, który z czasem zamieniał się w destrukcję. W poczuciu bezradności, zdecydowaliśmy się na poddanie szczegółowej analizie własnego stylu pracy i przekonań na temat pomagania. Zadaliśmy sobie następujące pytania: Jakiego życia w przyszłości pragniemy dla naszych podopiecznych? Czy sposób, w jaki pomagamy, umożliwi im takie życie? Wychowawcy zgodnie stwierdzili, że chcą, by ich podopieczni stali się samodzielnymi, odpowiedzialnymi, dobrymi ludźmi i by nie przyjęli destrukcyjnych wzorców życia swoich rodziców. Jednocześnie uświadomiliśmy sobie, że to, co proponujemy dzieciom, nie daje im doświadczeń, umiejętności i kompetencji niezbędnych do tego, by ich życie było lepsze. Bardzo widoczna stała się słabość dotychczasowego modelu, jaką było m. in. oddziaływanie na same dzieci. Taki styl pracy powodował coraz większy rozdźwięk w rodzinach. Dzieci zaczęły postrzegać swoich rodziców jako nieatrakcyjnych i gorszych. Rodzice natomiast nie rozumieli, co dzieje się z ich dziećmi i nie potrafili za nimi nadążyć. Ponadto zauważyliśmy, że dzieci są biernymi odbiorcami naszej pomocy, coraz bardziej utwierdzającymi się w postawie roszczeniowej (mówili do

2 2 wychowawców, odnosząc się do proponowanych im zajęć: to jest głupie, wymyślcie coś innego, Wy musicie tu być, bo Wam za to płacą ). Zmiana modelu świetlicy rozpoczęła się od zakwestionowania wszystkich elementów dotychczasowej pracy: czasu trwania zajęć, form, celów, doboru osób prowadzących, sposobu planowania i dokumentacji. Stawiając znaki zapytania, przy dotąd oczywistych kwestiach, poszukiwaliśmy nowych metod pracy. Poprzez analizę doświadczeń, formułowanie wniosków, bieżące modyfikowanie działań, zaczęliśmy tworzyć nową jakość oddziaływań, w których szczególnie ważne stało się przygotowywanie dzieci do samodzielnego i dobrego życia. Skoncentrowaliśmy się na wzmacnianiu ich pozytywnej więzi z rodzicami, zaczęliśmy wyposażać ich w tzw. umiejętności kluczowe, czuwać przy nich jako dobrzy dorośli i dążyć do tego, by uwewnętrzniali zasady moralne i społeczne. Drogą, która umożliwiła nam podążanie w kierunku celu, okazała się metoda projektu. Wspólna wigilia była projektem, zrealizowanym w Świetlicy Socjoterapeutycznej bł. ks. J. Czempiela w Rudzie Śląskiej. Uczestniczyły w nim dzieci i ich rodziny oraz wychowawcy. Przedsięwzięcie to trwało dwa tygodnie. Poprzedzone zostało szczegółową diagnozą istniejących problemów w relacjach pomiędzy rodzicami, a dziećmi, wychowawcami a rodzicami, dziećmi i wychowawcami. Problemy dzieci Znając trudną sytuację życiową naszych podopiecznych, obserwując ich zachowanie i słuchając uważnie tego, co mówią, zdefiniowaliśmy trzy najistotniejsze problemy: dzieciom brakuje poczucia bezpieczeństwa (w ich relacjach z dorosłymi dominuje lęk i niepewność), odczuwają niedosyt bliskości emocjonalnej rodziców (w jej miejsce pojawia się zniecierpliwienie, obojętność i dystans), nie mają wiedzy o tym co jest dobre, a co złe (inne normy i zasady obowiązują w domu, a inne w świetlicy). Problemy rodziców Uświadomiliśmy sobie, że ludzie ci, żyjąc w bardzo trudnych warunkach, koncentrując się na tym, żeby przeżyć z rodziną do następnego dnia, nie mają dość siły by być blisko dzieci, często też nie widzą takiej potrzeby i nie wierzą, że dla dzieci jest to ważne i atrakcyjne. Więź pomiędzy nimi, a dziećmi stawała się coraz słabsza. Ponadto zrozumieliśmy, że rodzice postrzegają nas jako konkurencję i uważają siebie za nieatrakcyjnych, a dom rodzinny jako gorszy i nie mający nic do zaoferowania (w porównaniu z kompetentnymi wychowawcami i dobrymi warunkami panującymi w świetlicy). Starsze dzieci wypowiadały się na temat rodziców w następujący sposób: Moja

3 3 mama ma przyjść do świetlicy? To siara. Nie powiem jej tego; Jak ona przyjdzie, to ja stąd idę; Nie będę siedział z nią przy jednym stole. Problemy wychowawców Zasadniczą trudnością okazał się fakt, że wychowawcy nie potrafią pozyskać rodziców do systematycznej współpracy i dostosować sposobu przekazywania informacji na temat dzieci do ich możliwości intelektualnych. Nie bez znaczenia były również uczucia niechęci i złości wobec rodziców, którzy zaniedbują swoje dzieci. We wzajemnych relacjach dominował wzorzec działania kryzysowego poszukiwanie kontaktu w sytuacji, gdy problemy dziecka się nasilały oraz brak konsekwencji we współpracy podejmowanie inicjatyw ze strony wychowawców, a następnie odpuszczanie, gdy rodzice na te inicjatywy nie odpowiedzieli lub wycofali się z podjętych zobowiązań. Taki sposób kontaktowania się nie gwarantował stałości współpracy, umożliwiał rodzicom (dla których kontakty z wychowawcami także były trudne) stosowanie różnych sposobów unikania odpowiedzialności, co w efekcie powodowało narastanie problemów dziecka. Wobec tak sformułowanych problemów zdefiniowaliśmy cele projektu. Poprzez jego realizację chcieliśmy dostarczyć dzieciom i rodzicom doświadczeń wzmacniających istniejące pomiędzy nimi więzi, pozyskać rodziców do współpracy oraz zbudować z nimi trwałą relację opartą na zrozumieniu (a nie ocenie), szacunku (a nie krytyce) i wsparciu (w miejsce nieadekwatnych wymagań). Projekt był realizowany w kilku etapach. Rozpoczął się od inicjatywy dzieci, dotyczącej zaproszenia na świetlicową wigilię swoich bliskich. Kolejnym krokiem było konsultowanie przez kierownika pomysłu dzieci z wychowawcami i rodzicami. Następnie, zaczął się czas intensywnych przygotowań, którego finałem była uroczysta wieczerza. Po jej zakończeniu miało miejsce podsumowanie realizacji projektu w poszczególnych grupach wychowawczych. Przedsięwzięcie to realizowane było za pomocą różnych metod: rozmów indywidualnych z rodzicami i dziećmi, zajęć w grupach wychowawczych (rozmowy na temat tradycji i zwyczajów świątecznych, planowanie przygotowań, realizacja poszczególnych zadań zajęcia: plastyczne, informatyczne, kulinarne, muzyczne). Jak przebiegał projekt? Młodsze dzieci, mając w pamięci dobre doświadczenia ze wspólnej wycieczki z rodzicami oraz z imprezy andrzejkowej, wyszły z inicjatywą zaproszenia na wigilię rodziców.

4 4 Wychowawcy przyjęli pomysł dzieci, i stanęli przed problemem: w jaki sposób zachęcić rodziców do udziału we wspólnej wieczerzy? Dobrym rozwiązaniem okazało się indywidualne zaproszenie każdej z rodzin. Kierownik odwiedził je w domach przedstawiając propozycję wspólnego świętowania, podkreślając, że obecność rodziców w tym dniu jest dla dzieci szczególnie ważna. Dorośli zostali też poproszeni o pomoc w przygotowaniu wieczerzy i sprzątnięciu po niej (ustawienie stołów, przygotowanie naczyń, nakrycie stołów i ich dekoracja, itp.). Wszyscy rodzice zadeklarowali chęć uczestnictwa we wspólnej wigilii i w przygotowaniach. Dzieci sporządziły listę zadań, które trzeba było wykonać: robienie dobrych uczynków i poznanie historii Bożego Narodzenia (w ramach duchowego przygotowania do świąt), dekorowanie świetlicy, stworzenie listy gości, wykonanie kartek świątecznych i zaproszeń, przygotowanie prezentów, upieczenie pierniczków, udekorowanie stołów, przypomnienie najpopularniejszych kolęd, wykonanie mini-śpiewnika z kolędami, obsługa stołów, sprzątnięcie po wieczerzy. Zostały one rozdzielone pomiędzy grupy, które wykonywały je w ramach zajęć artystycznych, kulinarnych i komputerowych. Trzy rodziny otrzymały zadanie specjalne przygotowanie sali na przyjęcie (stołów, naczyń i dekoracji). W tym samym czasie dzieci z najstarszej grupy uczyły się zasad obsługi gości przy stole. Finałem projektu była wspólna uroczysta wieczerza w przeddzień Wigilii. Gospodarzami tego wieczoru były dzieci. Na początku powitały gości i przedstawiły, w jaki sposób przygotowywały się do tej uroczystości. Następnie jeden z chłopców odczytał fragment Ewangelii o Narodzeniu Pańskim, po czym ksiądz zainicjował modlitwę w intencji dzieci i rodzin. Tego wieczoru było bardzo wiele wzruszających chwil: składanie sobie życzeń, dzielenie się opłatkiem, kolędowanie, spożywanie wieczerzy oraz rodzinne szukanie pod choinką prezentów. Czego nauczyły się dzieci? Po przerwie świątecznej w każdej z grup odbyła się rozmowa na temat przygotowań i przebiegu wigilii. Z wypowiedzi dzieci można było wywnioskować, że czas ten był dla nich wielkim przeżyciem i wielką radością. Dzieci zapytane, czego nauczyły się przygotowując tak duże przedsięwzięcie (w wieczerzy wzięło udział ok. 120 osób), z dumą odpowiadały: mamy fajne pomysły i umiemy je zrealizować; potrafimy zaplanować swoją pracę; jesteśmy pracowici wykonaliśmy wiele zadań; potrafimy udekorować świetlicę, zrobić zaproszenia i kartki świąteczne, wydrukować mini-śpiewnik kolędowy, nakryć stoły, kelnerować

5 5 Wychowawcy wyrazili swoje uznanie dla zaangażowania i pracowitości dzieci, mówiąc, że nawet firmy, które zajmują się przygotowywaniem różnych uroczystości, nie mogłyby tej wieczerzy przygotować lepiej. Co zaobserwowali wychowawcy? Pomysł na realizację projektu pochodził od dzieci, co świadczy o ich potrzebie więzi z rodzicami i wspólnych pozytywnych przeżyć. Cieszy fakt, że wszystkie dzieci i rodzice (z wyjątkiem dwóch) wzięli udział we wspólnym świętowaniu oraz, że wszyscy poproszeni rodzice pomogli w przygotowaniu wieczerzy i posprzątaniu po niej, deklarując gotowość pomocy także w następnych przedsięwzięciach. O ważności tego spotkania może świadczyć również fakt, że w tym dniu rodzice i dzieci ubrali się odświętnie, przestrzegali zasad kulturalnego zachowania się, co wzmacniało podniosły nastrój. Zaobserwowaliśmy, że rodzice, jakby zatopieni w swoich myślach, nie zawsze reagowali na trudne zachowania dzieci i zdecydowanie mniej, niż podczas poprzednich wspólnych spotkań krzyczeli na nie, dzieci zaś jakby mniej prowokowały dorosłych do gniewu. Przełomowym w relacjach rodziców z wychowawcami był moment składania sobie życzeń, który zmniejszył istniejący pomiędzy nimi dystans rodzice przytulali się, płakali, oczekiwali zrozumienia, pokrzepiającego słowa i dodania im nadziei. Atmosfera tego wieczoru sprawiła, że niektóre skłócone matki, zaczęły ze sobą rozmawiać i dobrze siebie traktować. Zamierzone cele projektu zostały osiągnięte. Poprzez zorganizowanie wspólnej wigilii dostarczono rodzicom i dzieciom pozytywnych doświadczeń płynących ze wspólnego bycia razem. Poproszenie rodziców o pomoc i powierzenie im zadań do wykonania, w których wystąpili jako eksperci (nakrywanie i dekoracja stołów), wzmocniło w nich poczcie własnej wartości. Ważnym elementem tego wieczoru był również moment składania życzeń, zwłaszcza w kontekście wzajemnych relacji osób dorosłych, którzy poprzez ten gest okazali sobie zrozumienie i szacunek, życząc wszystkiego co jest najlepsze. Autorka jest pedagogiem, socjoterapeutką, kierownikiem Świetlicy Socjoterapeutycznej bł. ks. J. Czempiela w Rudzie Śląskiej.