EKONOMICZNA OCENA OPŁACALNOCI PROJEKTU EKSPLOATACJI

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE GIG GÓRNICTWO I RODOWISKO RESEARCH REPORTS MINING AND ENVIRONMENT Kwartalnik Quarterly 2/2008 Zbigniew Lubosik, Tomasz Rdzia * EKONOMICZNA OCENA OPŁACALNOCI PROJEKTU EKSPLOATACJI Streszczenie W artykule omówiono zagadnienia teoretyczne zwizane z ocen ekonomicznej opłacalnoci przedsiwzicia, tj.: ewidencj i rozliczanie kosztów w górnictwie wgla kamiennego, oddziałowy rachunek kosztów oraz metody oceny finansowej projektów inwestycyjnych (proste metody oceny: prosta stopa zwrotu, okres zwrotu; dyskontowe metody oceny: stopa dyskontowa, zaktualizowana warto netto, wewntrzna stopa zwrotu; analiza niepewnoci i ryzyka, analiza wraliwoci). Przedstawiono take praktyczny przykład oceny ekonomicznej efektywnoci projektu wybrania resztkowych parceli pokładów. Economic assessment of exploitation project worthwhileness Abstract In the paper, theoretical questions were discussed connected with assessment of worthwhileness of undertaking, i.e. record and settlement of costs in hard coal mining, department cost account as well as methods of financial assessment of investment projects (direct methods of assessment: simple rate of return, payback period; discount methods of assessment: rate of discount, net present value, internal rate of return; uncertainty and risk analysis, sensibility analysis). Practical example of economic efficiency assessment of mining in remnants project was also presented. WPROWADZENIE Istot prowadzenia wszelkiej działalnoci gospodarczej, a za tak mona uzna take wydobywanie wgla kamiennego, jest zysk, czyli nadwyka nad poniesionymi kosztami. Podmioty gospodarcze przy podejmowaniu decyzji dotyczcych działalno- ci s zmuszone do przeprowadzania oceny ekonomicznej opłacalnoci ju na etapie planowania w celu ustalenia okresu zwrotu zaangaowanych rodków i moliwego do osignicia zysku. Podobnie powinny postpowa kopalnie w przypadku projektowania wydobycia wgla kamiennego z danego pola eksploatacyjnego. Po oszacowaniu zakresu koniecznych do wykonania prac, konieczne jest take uzyskanie odpowiedzi na pytanie czy wydobycie wgla z tego pola eksploatacyjnego jest opłacalne. Kady projekt eksploatacji powinien zawiera ekonomiczn ocen opłacalnoci przedsiwzicia i włanie kryterium ekonomiczne naleałoby uznawa za decydujce. W niniejszym artykule omówiono zagadnienia wice si z przeprowadzaniem oceny ekonomicznej opłacalnoci wybrania zasobów oraz podano praktyczny przykład oceny wybrania zasobów zalegajcych w resztkowych parcelach pokładów. Główny Instytut Górnictwa. * Kopalnia Wgla Kamiennego Zofiówka. 81

2 Mining and Environment 1. EWIDENCJA I ROZLICZANIE KOSZTÓW W GÓRNICTWIE WGLA KAMIENNEGO Ustalenie kosztów poniesionych w zwizku z realizacj celów rzeczowych w przedsibiorstwie nastpuje na podstawie wyceny zuytych rodków produkcji, a take wyceny pracy ywej, wyraonej w płacach. Aby koszty mogły spełnia swoj rol w rachunkowoci zarzdczej, musi by prowadzona ich prawidłowa ewidencja, a nastpnie, zgodne z zasadami przyjtymi w rachunkowoci, ich kalkulowanie. Prawidłowy rachunek kosztów, zgodny z okrelonym ich układem, musi spełnia nastpujce warunki: ustalony koszt produkcji odpowiada zuyciu (naliczeniu) wszystkich przewidzianych w przepisach elementów (składników) kosztów, poszczególne rodzaje kosztów s właciwie grupowane zarówno według wyrobów, jak i według poszczególnych faz procesu produkcyjnego, ustalanie kosztów jest prowadzone na bieco i koczone w przewidzianych przepisami okresach, moliwa jest kontrola powstawania kosztów w miejscach pracy oraz osób odpowiedzialnych za gospodarowanie powierzonym mieniem lub których działalno wie si z tworzeniem kosztów. Wszelkie operacje gospodarcze prowadzone w kopalni s ewidencjonowane na podstawie dokumentów ksigowych zawartych w ksigach rachunkowych. Sposób ewidencjonowania jest ustalony w Zakładowym Planie Kont, który obejmuje symbol i nazw kont analitycznych. W przemyle wglowym stosuje si nastpujce układy ewidencyjne kosztów: Koszty w układzie rodzajowym jest to ogół kosztów poniesionych w okresie sprawozdawczym dotyczcych produkcji wytworzonej, zgrupowanych według prostych składników kosztów, a wic moliwych do bezporedniego odniesienia do działalnoci eksploatacyjnej. Układ rodzajowy kosztów nie obejmuje wiadcze wewntrzzakładowych, czyli kosztów złoonych, które s zwizane z innymi produktami własnymi (poza wglem), na przykład: z energi elektryczn, spronym powietrzem, wod ogrzewan, wiadczeniami zwizanymi z warsztatami (mechanicznymi, elektrycznymi itd.) oraz własnymi rodkami transportu. Koszty w układzie kalkulacyjnym s to zarówno koszty proste, jak i złoone. Układ ten słuy do opracowania kalkulacji kosztów poszczególnych wyrobów, tj. wgla, powietrza spronego, pary itd. Koszty w układzie stanowiskowym s to nakłady zgrupowane według okrelonych stanowisk pracy, wyodrbnionych w procesie technologicznym, co pozwala na ustalenie kształtowania si kosztów poszczególnych etapów procesu produkcyjnego. Układ stanowiskowy kosztów obejmuje zwykle kilka lub kilkanacie miejsc powstawania kosztów. W układzie zastosowano czterocyfrow symbolik, pozwalajc na stosunkowo du szczegółowo okrelania miejsc powstawania kosztów. Symbol stanowiska kosztów obowizuje przy dekretowaniu poszczególnych dokumentów ródłowych przez pracowników dozoru i słuby funkcyjne. Na przykład, w zakresie kierowania stropem symbole stanowisk kosztów dotycz:

3 Górnictwo i rodowisko podsadzki hydraulicznej w cianach, ubierkach i zabierkach, 1510 zawału stropu cian, ubierek i zabierek, 1520 podsadzki suchej w cianach, ubierkach i zabierkach. Koszty w układzie oddziałowym (organizacyjnym) s to nakłady (obroty) według poszczególnych oddziałów lub ich grup oraz poszczególne składniki kosztów w ramach danego oddziału. Istot poszczególnych układów kosztów przedstawiono w tablicy 1. &? & 6 < F > /..IF H )##:J &# # %# %.`./ ` - `? / I J I*J` 5&? /. 1 T 1 / & 1 T * & & & /.. &T & &I. J/ T /. ### A#B & /.& /. / 1 *& &. % T.1 / & 2. ODDZIAŁOWY RACHUNEK KOSZTÓW (ORK) JAKO NARZDZIE POZYSKIWANIA INFORMACJI O KOSZTACH PROCESÓW PRODUKCYJNYCH Oddziałowy rachunek kosztów, poza funkcj kontroli i monitorowania, dotyczcy elementarnych miejsc powstawania kosztów, umoliwia pozyskiwanie informacji kosztowych dla rónych projektowanych przedsiwzi. Warto tej informacji w ogromnej mierze zaley od prawidłowoci dekretowanych dokumentów ksigowych, dlatego do systemu ewidencji, rozliczania i kalkulacji kosztów, a tym samym oddziałowego rachunku kosztów, powinny by zapewnione i prawidłowo podane identyfikatory kosztowe wszystkich dowodów ródłowych w systemach analityczno- -rozliczeniowych. Instrukcje, opracowane dla kadego z tych systemów, jednoznacznie okrelaj sposób wypełniania dokumentów, dekretowania zaszłoci i zasady ich rozliczania. Informacje kosztowe przekazane do systemu ewidencji, rozliczania i kalkulacji kosztów z innych podstawowych systemów analityczno-rozliczeniowych nie stanowi jednak kompletu danych, na podstawie których mona rozliczy koszty własne kopalni. Brakujce, lecz niezbdne, dane ródłowe s podawane w innych dokumentach ródłowych, których liczba jest znikoma. Wdraajc Oddziałowy Rachunek Kosztów w strukturze organizacyjnej kopalni, wyodrbniono tzw. centra kosztowe. Wydzielajc je, kierowano si zasad łczenia 83

4 Mining and Environment komórek organizacyjnych według funkcji, jakie spełniaj w cyklu technologicznym kopalni. W ten sposób wyodrbniono jednorodne obszary generowania kosztów w postaci nastpujcych centrów : wydobywczego, przygotowawczego, transportowego, zbrojeniowo-likwidacyjnego, wentylacyjnego, elektrycznego, mechanicznego, szybowego, mechanicznej przeróbki wgla. Na ich podstawie oszacowano koszty przygotowania frontu eksploatacji oraz koszty produkcji. Pozyskane dane stanowi punkt wyjcia do dalszej analizy (NPV, IRR, okresu zwrotu, a take analizy wraliwoci). 3. METODY OCENY FINANSOWEJ PROJEKTÓW INWESTYCYJNYCH [1 12, 14 20] Ocena opłacalnoci projektu inwestycyjnego jest podstawowym narzdziem jego oceny finansowej. Pozwala ona na okrelenie rentownoci poniesionych nakładów inwestycyjnych oraz stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału. Analiza opłacalnoci jest wic miar potencjalnych zysków, które mona wygenerowa z zaangaowanych w przedsiwzicie zasobów, bez uwzgldniania transakcji finansowych, wystpujcych podczas jego funkcjonowania. Równoczenie musz by wzite pod uwag wszystkie aspekty finansowe projektu, aby mona było okreli tak wielko rodków finansowych, które zapewni jego bezpieczn realizacj. Wykorzystanie rachunku ekonomicznego w ocenie opłacalnoci zamierze rozwojowych wymaga okrelenia kryterium tej oceny. Powszechnie uznaje si, e najlepszym kryterium oceny działalnoci gospodarczej na szczeblu mikroekonomicznym jest włanie zysk. Tak wic powinny by realizowane te przedsiwzicia, które zapewniaj osignicie maksymalnego zysku z zaangaowanego kapitału, podnoszc przez to warto firmy, a wic zapewniajc jej rozwój w przyszłoci. Rachunek inwestycyjny jest sporzdzany przede wszystkim w celu: ustalenia opłacalnoci okrelonego projektu inwestycyjnego, wyboru najbardziej korzystnego projektu inwestycyjnego sporód dostpnych, ustalenia optymalnego okresu realizacji inwestycji, wyboru optymalnego czasu rozpoczcia inwestycji. Wyrónia si nastpujce metody oceny finansowej projektów inwestycyjnych: proste metody oceny finansowej projektów inwestycyjnych, tzw. statyczne, dyskontowe metody oceny finansowej projektów inwestycyjnych tzw. dynamiczne. 84

5 Górnictwo i rodowisko Zastosowanie do oceny działalnoci inwestycyjnej jedynie miernika zysku jest niewystarczajce. W kryterium tym nie s bowiem uwzgldniane w dostatecznym stopniu takie czynniki, jak czas czy ryzyko, które maj istotne znaczenie, zwłaszcza w przypadku działa długookresowych, jakimi s przedsiwzicia inwestycyjne. Upływ czasu powoduje, e realna warto tej samej nominalnie kwoty pieninej bdzie róna, w zalenoci od tego, kiedy bdzie ni mona dysponowa. Wynika to z rónej płynnoci pienidzy posiadanych, w stosunku do pienidzy, które zostan uzyskane w przyszłoci. Im póniej ponoszone s nakłady i osigane efekty, tym ich realna warto jest mniejsza. Wikszo przedsiwzi inwestycyjnych charakteryzuje si tym, e midzy momentem ponoszenia nakładów (dochodów), a momentem uzyskania efektów, upływa dłuszy okres, zwany w literaturze okresem uzyskiwania efektów z inwestycji. Skutkiem realizowania inwestycji s wic przepływy rodków pieninych podczas trwania projektu Proste metody oceny finansowej projektów inwestycyjnych Proste metody finansowej oceny opłacalnoci przedsiwzi inwestycyjnych (zwane niekiedy metodami tradycyjnymi) charakteryzuj si nieskomplikowanymi obliczeniami i s głównie wykorzystywane do wstpnej selekcji projektów inwestycyjnych. Metody te s zaliczane do metod statycznych (w odrónieniu od metod dynamicznych), poniewa nie uwzgldnia si w nich całego okresu ycia projektu, lecz s odnoszone do wybranych jego momentów lub okresów. W metodach tych nie uwzgldnia si take zmian wartoci pienidza w czasie. W efekcie ocena inwestycji jest przeprowadzona jedynie na podstawie wartoci rzeczywistych nakładów i efektów. Najczciej stosowanymi prostymi metodami oceny finansowej s: prosta stopa zwrotu, okres zwrotu, próg rentownoci (rzadko stosowana metoda w górnictwie) P r o s t a s t o p a z w r o t u Prosta stopa zwrotu (simple rate of return) nazywana w literaturze ekonomicznej, ze wzgldu na nieskomplikowany charakter oblicze, metod prost lub tradycyjn, jest wykorzystywana do wstpnej oceny opłacalnoci projektów inwestycyjnych. Definiowana jest jako stosunek zysku zrealizowanego w normalnym roku funkcjonowania do wartoci kapitału niezbdnego do sfinansowania pocztkowych nakładów inwestycyjnych. Istnieje moliwo obliczenia prostej stopy zwrotu zarówno dla kapitału ogółem, jak i dla kapitału własnego, zaangaowanego w realizacj danego projektu inwestycyjnego. Prosta stopa zwrotu dla kapitału ogółem (rentowno kapitału ogółem) jest obliczana wzorem 85

6 Mining and Environment F + Y R = 100% I za prosta stopa zwrotu dla kapitału własnego (rentowno kapitału własnego) zgodnie ze wzorem F R e = 100% Q gdzie: R prosta stopa zwrotu dla kapitału ogółem, R e prosta stopa zwrotu dla kapitału własnego, F zysk netto w normalnym roku działalnoci (bez amortyzacji, podatków i odsetek), Y odsetki od kredytów w normalnym roku działalnoci, I kapitał ogółem (kapitał + kredyty długoterminowe), Q kapitał własny. Naley pamita, e przedstawione wzory bazuj na wielkociach rocznych, a wic opisujce je elementy powinny pochodzi z tzw. normalnego roku funkcjonowania projektu. Za normalny uznawany jest taki rok, w którym w ramach projektu s wykorzystywane maksymalne zdolnoci produkcyjne oraz sprawnie obsługiwane wszelkie płatnoci odsetkowe, zwizane z wczeniej zacignitymi kredytami. Przy wyborze takiego roku mog jednak wystpi pewne trudnoci, bdce nastpstwem pojawienia si czynników istotnie wpływajcych na warto obliczanego wskanika (np. ulg podatkowych, spłaty znacznej czci kredytów). Zakłada si, e jeli taka sytuacja wystpi, wówczas do oblicze naley przyj wartoci przecitne, które w sposób poredni uwzgldniaj w rachunku cały okres funkcjonowania inwestycji. Metoda prostej stopy zwrotu pozwala zatem na wstpn ocen opłacalnoci pojedynczych projektów inwestycyjnych i wybranie z nich najbardziej opłacalnego. Oceniany projekt jest uznawany za najlepszy, gdy warto otrzymanej prostej stopy zwrotu przewysza: koszt uzyskania kredytu lub warto stopy zwrotu moliwej do uzyskania przy alternatywnym zaangaowaniu kapitału. W przypadku rozpatrywania kilku alternatywnych projektów, za najkorzystniejszy uznaje si ten, dla którego prosta stopa zwrotu jest najwysza. rodki finansowe, zainwestowane w takie przedsiwzicie powinny wówczas gwarantowa ich włacicielom zadowalajce zyski, na przykład w porównaniu z oprocentowaniem lokat bankowych, a kredytodawcom zapewni ich zwrot wraz z odsetkami. Omawiana metoda ma jednak kilka wad, z których najwiksz jest pominicie czynnika czasu przy ponoszeniu nakładów inwestycyjnych oraz przy osiganiu zysków, przez co nie mona zaobserwowa rozłoenia wpływów i wydatków pieninych w czasie realizacji projektu. Ze wzgldu na fakt, e prosta stopa zwrotu jest jednoznacznym kryterium oceny opłacalnoci finansowej projektu i nie moe stanowi podstawy do wyboru przedsiwzicia inwestycyjnego, nie powinna by wykorzystywana jako jedyne narzdzie analityczne przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. 86

7 O k r e s z w r o t u Górnictwo i rodowisko Okres zwrotu (pay-back period) jest definiowany jako czas niezbdny do odzyskania pocztkowych nakładów inwestycyjnych zwizanych z realizacj danego projektu, z osiganych nadwyek pieninych (zysk netto + amortyzacja) liczonych narastajco. Okres zwrotu mona take interpretowa jako liczb lat (miesicy, tygodni), w cigu których zostanie wygenerowana taka nadwyka gotówkowa (obliczana jako suma zysków netto i amortyzacji realizowanych w kolejnych latach funkcjonowania przedsiwzicia), aby w całoci odzyska poniesione nakłady inwestycyjne. W przypadku, gdy ródłem finansowania czci pocztkowych nakładów jest kredyt bankowy, do obliczenia okresu zwrotu naley do osiganych w kolejnych latach nadwyek gotówkowych doda koszty finansowe ponoszone przez inwestora z tego tytułu. Uwzgldnienie w rachunku odsetek od kredytów jest uzasadnione, poniewa zwrotowi podlega cało nakładów, bez wzgldu na sposób ich finansowania, a odsetki s dochodem przekazywanym bankowi. Okres zwrotu poniesionych nakładów inwestycyjnych oblicza si według nastpujcego wzoru I = p t= 0 F t + D t gdzie: I całkowity zainwestowany kapitał, P okres zwrotu zainwestowanego kapitału, F t zysk netto w roku t, D t amortyzacja w roku t, F t + D t nadwyka gotówkowa w roku t. W praktyce stosuje si dwa podejcia do liczenia powyszej formuły. Zgodnie z pierwszym z nich przyjmuje si załoenie, e nakłady inwestycyjne poniesione na zakup ziemi i stworzenie majtku obrotowego zwróc si całkowicie w kocowej fazie funkcjonowania przedsiwzicia, dlatego naley je odj od kwoty całkowitych nakładów pocztkowych. Drugie podejcie polega na wyeliminowaniu z oblicze okresu zwrotu czasu realizacji projektu. Metoda okresu zwrotu umoliwia wybór takiego projektu inwestycyjnego, który pozwala na odzyskanie pocztkowych nakładów w jak najkrótszym czasie. Jeeli jest rozpatrywany jeden projekt, to jego realizacja bdzie uzasadniona tylko w przypadku, gdy obliczony okres zwrotu bdzie krótszy od maksymalnego okresu wymaganego przez inwestora. W przypadku kilku projektów jest wybierany ten, który umoliwia najszybsze odzyskanie zainwestowanego kapitału (najkrótszy okres zwrotu). Główn zalet metody okresu zwrotu jest prostota stosowanych w niej oblicze. Metoda ta jest niezwykle uyteczna przy ocenie inwestycji, które przynosz szybkie efekty skoncentrowane w pocztkowym okresie funkcjonowania. Wad zaprezentowanej metody jest natomiast pomijanie zmiany wartoci pienidza w czasie oraz nieuwzgldnianie, po wyznaczonym okresie zwrotu, nadwyki gotówkowej. Ponadto, okres zwrotu dostarcza jedynie informacji o płynnoci nakładów (szybkoci ich zwro- 87

8 Mining and Environment tu) a nie jest miernikiem ich rentownoci. Promujc projekty przynoszce due nadwyki w pocztkowych latach, metoda ta, w warunkach stabilnej gospodarki, moe wskazywa na wybór inwestycji mniej rentownych w długim okresie. W rezultacie okres zwrotu nie moe zosta uznany za wiarygodny miernik selekcji projektów inwestycyjnych. Naley go jednak stosowa w ocenie jako przydatne narzdzie pomocnicze Dyskontowe metody oceny finansowej projektów inwestycyjnych Metody dyskontowe s najbardziej precyzyjnym narzdziem słucym do oceny opłacalnoci projektów inwestycyjnych. S to metody dynamiczne, tzn. uwzgldniajce cały okres ycia projektu oraz zmiany wartoci pienidza w czasie. Rozłoenie w czasie przewidywanych strumieni wpływów i wydatków, zwizanych z dan inwestycj, jest moliwe dziki zastosowaniu techniki dyskonta. Technika ta pozwala na sprowadzenie do wartoci porównywalnych (w czasie przeprowadzania oceny) warto- ci wszelkich nakładów i przychodów wystpujcych w rónych okresach funkcjonowania projektu. Wykorzystanie dyskonta umoliwia objcie analiz całego okresu ycia realizowanego przedsiwzicia oraz znacznie wpływa na dokładno przeprowadzanej oceny. Obejmujc swoim zasigiem długi okres, metody dyskontowe zmuszaj osoby oceniajce do opracowania długookresowych prognoz działania, których dokładno i trafno jest podstaw poprawnej oceny projektu. Niestety, wraz z wydłu- eniem si okresu objtego rachunkiem, szacunek staje si coraz trudniejszy, z uwagi na wzrastajc niepewno przyszłej sytuacji rynkowej (jest to bardzo istotny problem w gospodarkach słabo ustabilizowanych). Do najczciej stosowanych dyskontowych metod rachunku finansowej opłacalnoci projektów, nale: metoda zaktualizowanej wartoci netto (NPV), metoda wewntrznej stopy zwrotu (IRR). Przy obliczaniu zaktualizowanej wartoci netto oraz wewntrznej stopy zwrotu przyjmuje si załoenie o malejcej wartoci pienidza w czasie. Spadek wartoci pienidza w miar upływu czasu wie si z alternatywnym kosztem jego zainwestowania (moliwo utracenia potencjalnych korzyci płyncych z wyboru innej inwestycji), z ryzykiem zwizanym z dan działalnoci gospodarcz oraz z wystpujc w kraju inflacj. W przypadku stosowania metod dyskontowych bardzo istotne jest równie okre- lenie wartoci stopy dyskontowej, wykorzystywanej do aktualizowania, na okrelony czas, strumieni pieninych wystpujcych w projekcie S t o p a d y s k o n t o w a Stopa dyskontowa jest definiowana jako stopa zwrotu z innych, moliwych do podjcia, inwestycji, które charakteryzuj si takim samym lub zblionym poziomem ryzyka. Odzwierciedla ona minimaln, wymagan przez inwestorów, stop zysku 88

9 Górnictwo i rodowisko (stop graniczn), poniej której realizacja danego przedsiwzicia inwestycyjnego staje si nieopłacalna, poniewa porównywalne dochody mona osign w wyniku zaangaowania posiadanych rodków finansowych w inne i bardziej bezpieczne inwestycje (np. w długoterminowe lokaty bankowe, obligacje pastwowe). Okrelenie właciwej wartoci stopy dyskontowej ma niezwykle istotne znaczenie do prawidłowej oceny wartoci projektu. Wysoko tej stopy jest uzaleniona od wielu czynników, z których za podstawowe uznaje si: koszt kapitału zaangaowanego w aktywach wolnych od ryzyka (np. w obligacjach rzdowych lub lokatach terminowych), premi ryzyka z uwzgldnieniem specyficznych warunków rynkowych (np. konkurencji, zmiennego popytu). W przypadku finansowania projektu tylko kapitałem własnym, wyznaczenie wła- ciwej stopy dyskontowej polega na dodaniu do siebie tych dwóch elementów. Jeeli jednak cz aktywów bdzie sfinansowana ze rodków obcych, wówczas ryzyko właciciela naley zwikszy o ryzyko finansowe zwizane z pozyskaniem kapitałów obcych i tym samym zwikszy warto stopy dyskontowej. Stopa dyskontowa moe by take ustalana na podstawie rynkowych stóp procentowych płaconych przez kredytobiorców lub na podstawie stopy oprocentowania kredytów długoterminowych na rynkach kapitałowych. Stopa dyskontowa umoliwia zaktualizowanie przyszłych strumieni pieninych do ich wartoci obecnej, przy uyciu nastpujcej formuły FV PV = 1+ ( r) n gdzie: PV warto zaktualizowana (present value), FV warto przyszła (future value), r stopa dyskontowa, n kolejny rok okresu obliczeniowego. Przy dyskontowaniu przyszłych strumieni pieninych przyjmuje si załoenie, e pojawiaj si one na koniec kadego okresu obliczeniowego, za który przyjmuje si zwykle jeden rok Z a k t u a l i z o w a n a w a r t o netto (NPV) Istota tej metody wynika z podstawowej zasady, e podjcie przez przedsibiorstwo przedsiwzicia inwestycyjnego jest uzasadnione wówczas, kiedy warto uzyskanych z niego dochodów jest co najmniej równa zaangaowanym w nie rodkom finansowym lub wiksza od nich. Oceniajc zatem przedsiwzicie, porównuje si strumie oczekiwanych wpływów, wynikajcych z jego podjcia, z poniesionymi nakładami. Biorc pod uwag, e wpływy bd uzyskiwane w kolejnych latach, w przyszłoci naley je zaktualizowa (zdyskontowa), aby były porównywalne z nakładami ponoszonymi obecnie. Warto zaktualizowana netto (net present value) 89

10 Mining and Environment projektu jest okrelana zatem jako warto pienina otrzymana w wyniku zsumowania, dyskontowanych oddzielnie dla kadego roku, rónic midzy wpływami i wydatkami pieninymi odnotowywanymi w kolejnych latach budowy i funkcjonowania projektu. Aktualizacja przepływów pieninych netto (wpływów pomniejszonych o wydatki) generowanych w wyniku realizacji projektu w kolejnych latach jest dokonywana w momencie rozpoczcia realizacji projektu, przy wybranej wczeniej, stałej stopie dyskontowej r. Procedur szacowania NPV mona zapisa w postaci nastpujcej formuły NPV = NCF a + NCF a + NCF a NCF n a n gdzie: NPV zaktualizowana warto netto projektu, NCF n przepływy pienine netto (wpływy wydatki) generowane w czasie realizacji projektu w kolejnych latach (net cash flow), a n współczynniki dyskontowe dla kolejnych lat, przy wybranej stałej stopie dyskontowej r, liczone według wzoru a n = 1 1 ( + r) n gdzie n = 0, 1, 2 n kolejny rok okresu obliczeniowego. Przy stosowaniu tej metody naley pamita, e uzyskana warto NPV jest uzaleniona od wielkoci i rozłoenia w czasie przepływów pieninych netto, a take od przyjtej do oblicze stopy procentowej. Im wiksza, oznaczajca due ryzyko, stopa procentowa, tym mniejsze odpowiadajce jej współczynniki dyskontowe i w efekcie, mniejsza warto NPV w kolejnych latach okresu obliczeniowego. Z kolei wystpowanie ujemnych przepływów pieninych w pocztkowej fazie działalnoci, a dodatnich dopiero w nastpnych okresach, pomniejsza warto NPV projektu od tego, który od pocztku realizuje dodatnie przepływy pienine netto, mimo e w niszej wysokoci. Uzyskana zaktualizowana warto netto (NPV) stanowi podstaw do podjcia decyzji o realizacji lub odrzuceniu danego projektu inwestycyjnego. Jeeli NPV jest dodatnia (lub równa zero), to wówczas stopa rentownoci przedsiwzicia jest wiksza (równa) od przyjtej stopy granicznej. W takiej sytuacji projekt mona uzna za opłacalny i tym samym rozpocz jego realizacj. Jeeli natomiast warto NPV jest ujemna, wtedy stopa rentownoci projektu jest mniejsza od stopy granicznej i, z uwagi na opłacalno finansow, analizowany projekt powinien by odrzucony. W przypadku rozpatrywania kilku alternatywnych projektów inwestycyjnych, w przypadku których zastosowano t sam stop dyskontow, powinno si zawsze wybra ten, dla którego warto zaktualizowana jest najwiksza, tzn. zapewnia najwiksze zyski inwestorom. Aby podj w pełni trafn decyzj, co do wyboru najlepszego projektu, zaleca si jednak przeprowadzenie bardziej szczegółowej analizy załoe przyjtych do obliczenia NPV

11 Górnictwo i rodowisko Jeeli porównywane przedsiwzicia inwestycyjne charakteryzuj si zarówno identyczn wartoci nakładów kapitałowych, jak i rozłoeniem w czasie, to decyzja o wyborze najbardziej korzystnego wariantu powinna bazowa bezporednio na wartoci zaktualizowanej netto. Jeli natomiast porównywane przedsiwzicia inwestycyjne wymagaj rónych, co do wartoci, nakładów kapitałowych lub ich niejednakowego rozłoenia w czasie, to wtedy z kilku alternatywnych projektów naley wybra ten, dla którego wskanik wartoci zaktualizowanej netto (NPVR) bdzie przyjmował warto najwiksz i nie bdzie jednoczenie mniejszy od zera. Wskanik wartoci zaktualizowanej netto (NPVR) projektu, liczony jest jako stosunek wartoci zaktualizowanej netto do zaktualizowanej wartoci całkowitych nakładów inwestycyjnych, zdyskontowanych na tych samych warunkach, jakie zostały ustalone w celu obliczenia NPV, ma nastpujc posta NPV NPVR = PI gdzie: NPVR wskanik wartoci zaktualizowanej netto, NPV warto zaktualizowana netto projektu, PI zaktualizowana warto całkowitych nakładów inwestycyjnych (zdyskontowanych na tych samych warunkach, jakie zostały ustalone w celu obliczenia NPV). Metoda zaktualizowanej wartoci netto jest bardzo wygodnym i precyzyjnym miernikiem oceny projektów inwestycyjnych, poniewa umoliwia uwzgldnianie harmonogramu przepływów pieninych w projekcie przez cały okres jego realizacji. W praktyce nie powinna by jednak stosowana jako jedyne kryterium opłacalnoci inwestycji, gdy nie jest pozbawiona pewnych wad, mogcych zniekształci rzetelno uzyskanego wyniku. Podstawowymi wadami tej metody s trudnoci w wyborze odpowiedniego poziomu stopy procentowej oraz fakt, e z NPV nie wynika bezporednio stopa rentownoci projektu. Ponadto, trzeba pamita, e stopa procentowa wykorzystywana do prowadzonego rachunku ma duy wpływ na kocowe wyniki i nawet nieznaczna jej zmiana moe spowodowa wzrost lub zmniejszenie wartoci NPV, a wic tym samym przyczyni si do odrzucenia wariantu uznawanego dotychczas za najlepszy W e w ntrzna stopa zwrotu (IRR) Metoda wewntrznej stopy zwrotu (internal rate of return) jest drugim, oprócz metody wartoci zaktualizowanej netto, najczciej stosowanym wskanikiem do finansowej oceny opłacalnoci projektu inwestycyjnego. Wewntrzn stop zwrotu okrela si jako stop dyskontow, przy której zaktualizowana warto netto przyszłych przepływów pieninych, stanowicych rónic midzy wpływami i wydatkami gotówkowymi, wynosi zero 91

12 Mining and Environment 0 = n ( CIt + COt ) t gdzie: CI t wpływy gotówkowe w roku t, CO t wydatki gotówkowe w roku t, a t współczynnik dyskonta przy ustalonej stopie dyskontowej, t = 0, 1, 2 n kolejne lata okresu obliczeniowego. t= 0 Wewntrzna stopa zwrotu (IRR) stanowi dokładn miar rentownoci kadego przedsiwzicia inwestycyjnego. Mona j interpretowa jako pienin stop zwrotu netto z kapitału zainwestowanego w dan działalno gospodarcz bd te jako najwiksz stop oprocentowania kredytów, po której jest moliwe zgromadzenie niezbdnych do realizacji projektu rodków finansowych, bez ryzyka zwizanego z ich utrat. Procedura ustalania IRR obejmuje kilka etapów. Najpierw ustala si warto przepływów pieninych netto w kolejnych latach realizacji i funkcjonowania badanego przedsiwzicia, analogicznie jak przy obliczaniu NPV. Nastpnie, metod kolejnych przyblie, wybiera si dwie wartoci stopy procentowej (i 1 oraz i 2 ) takie, przy których: NPV obliczona na podstawie i 1 jest zbliona do zera, ale dodatnia; ustalona w ten sposób warto NPV jest oznaczana jako PV, NPV obliczona na podstawie i 2 jest zbliona do zera, lecz ujemna; ustalona w ten sposób warto NPV jest oznaczana jako NV. Na podstawie powyszych wielkoci jest obliczana warto wewntrznej stopy zwrotu badanego przedsiwzicia. W literaturze ekonomicznej miernik IRR oblicza si midzy innymi metod kolejnych przyblie, zgodnie z nastpujc formuł IRR a t ( i i ) PV 2 i1 + PV + NV = 1 gdzie: IRR wewntrzna stopa zwrotu, i 1 poziom stopy procentowej, przy której NPV > 0, i 2 poziom stopy procentowej, przy której NPV < 0, PV warto NPV obliczona na podstawie i 1, NV warto NPV obliczona na podstawie i 2. W omówionej metodzie ustalania IRR szczególne znaczenie ma rónica midzy wartoci i 1 a wartoci i 2. Rónica ta nie powinna by zasadniczo wiksza ni jeden punkt procentowy. W rzeczywistoci bowiem zwizek midzy wartoci stopy procentowej a wartoci NPV nie ma charakteru liniowego, załoonego przy konstrukcji omawianej formuły. Std, wraz ze wzrostem rónicy midzy i 1 i i 2, wyniki oblicze staj si coraz mniej dokładne w stosunku do rzeczywistej wartoci IRR badanego przedsiwzicia. Zachowanie jednoprocentowej lub dwuprocentowej rónicy stóp procentowych nie jest traktowane jako błd i mona je zignorowa. 92

13 Górnictwo i rodowisko Ocena opłacalnoci projektu inwestycyjnego na podstawie metody wewntrznej stopy zwrotu moe okaza si skomplikowana, jeeli w wyniku realizacji przedsiwzicia wystpuj ujemne przepływy pienine zarówno w pocztkowym, jak i w kocowym etapie jego funkcjonowania. W takich okolicznociach podczas oceny mona uzyska wicej ni jedn warto wewntrznej stopy zwrotu i wówczas wybór projektu jest uzasadniony tylko wtedy, gdy otrzymana stopa zwrotu mieci si w przedziale ograniczonym dwoma wartociami IRR oraz kiedy NPV projektu jest dla tej stopy dodatnia. Opisana sytuacja ma miejsce, na przykład w przypadku inwestycji w przemyle naftowym i wydobywczym, gdzie jest wymagane poniesienie nakładów na likwidacj szkód górniczych i zabezpieczenie wyrobisk po zakoczeniu okresu eksploatacji, co w rezultacie prowadzi do niedoborów gotówki pod koniec działalno- ci projektu. Rozpatrujc opłacalno kilku rónych przedsiwzi inwestycyjnych naley zawsze wybiera wariant charakteryzujcy si najwiksz wartoci IRR, nie mniejsz jednak od przyjtej do oblicze stopy dyskontowej. Trzeba równie pamita, e zarówno miernika IRR, jak i miernika NPV, nie naley traktowa jako jedynego kryterium opłacalnoci inwestycji, poniewa s to techniki wzajemnie si uzupełniajce i dopiero ich wspólne zastosowanie moe da wiarygodne wyniki, bdce podstaw podjcia ostatecznej decyzji inwestycyjnej Niepewno i ryzyko w działalnoci inwestycyjnej Kada decyzja gospodarcza, dotyczca zarówno biecej działalnoci firmy, jak i jej zamierze rozwojowych, bazuje na prognozie przyszłych warunków działania. Podstaw decyzji s zatem przewidywania obarczone zawsze pewn doz niepewno- ci. Z niepewnoci bezporednio wie si czynnik ryzyka. O ile jednak ryzyko towarzyszce decyzjom krótkookresowym jest stosunkowo niewielkie, to decyzje długookresowe podejmowane s zawsze w sytuacji duej niepewnoci, co do przyszłych warunków działania. Ryzyko nieuzyskania przewidywanych efektów musi zatem zosta odpowiednio uwzgldnione w procesach decyzyjnych. Istnieje wiele technik stosowanych w ocenie niepewnoci oraz w mierzeniu ryzyka. Tradycyjnie najczciej stosuje si analiz wraliwoci, metody symulacyjne, analiz progu rentownoci, technik drzewa celów, teori gier, a take inne podejcia, których podstaw jest rachunek prawdopodobiestwa i statystyka A n a l i z a n i e p e w n oci i ryzyka Analiza niepewnoci i ryzyka lub analiza prawdopodobiestwa (probability analysis) s prowadzone w celu ograniczenia ewentualnych, przyszłych strat wynikajcych z błdów popełnionych przy szacowaniu poszczególnych parametrów projektu inwestycyjnego, na rónych etapach jego przygotowania. Nie wszystkie zmienne, majce wpływ na opłacalno projektu, zmieniaj si w tym samym kierunku i w takim samym stopniu, jak mona by było przypuszcza. Zmiany te mog nastpi w dowolnym momencie okresu sporzdzania oraz w fazie eksploatacyjnej projektu, a ich włczenie do oceny finansowej i ewaluacji projektu jest moliwe jedynie za pomoc 93

14 Mining and Environment metod prawdopodobiestwa. Metody te polegaj na przypisaniu kademu rozpatrywanemu wariantowi pewnego prawdopodobiestwa i miary rentownoci (np. NPV, IRR), a potem pomnoenia kadej miary przez odpowiedni współczynnik prawdopodobiestwa, zwizany z zajciem oczekiwanego scenariusza. W najprostszym ujciu analiza prawdopodobiestwa sprowadza si do oceny dwóch wariantów realizowanej inwestycji: optymistycznego i pesymistycznego oraz okrelenia prawdopodobiestwa (wyraajcego ryzyko i niepewno) ich wystpienia. W praktyce mona j przeprowadzi dla wszystkich elementów słucych do oceny opłacalnoci danej inwestycji, ale poniewa jest to badanie czasochłonne, dlatego zaleca si wykorzystanie stosownych programów komputerowych A n a l i z a w r aliwoci Analiza ta polega na badaniu wpływu zmian, jakie mog wystpi w przyszłoci w kształtowaniu si kluczowych zmiennych przedsiwzicia, na przykład wielkoci nakładów, wartoci wpływów, kosztów eksploatacji, stopy dyskontowej itd. na wskaniki wyraajce finansow efektywno przedsiwzicia, na przykład NPV i IRR czy inne. W analizie tej przyjmuje si, e przyszłoci nie da si dokładnie rozpozna i w zwizku z tym w czasie realizacji projektu, a nastpnie jego eksploatacji, wartoci zmiennych przedsiwzicia bd róni si od tych, które zostały wykorzystane w analizie. Naley zatem okreli, jak ewentualne odchylenia bd wpływały na efektywno przedsiwzicia. W najprostszej postaci analizy wraliwoci badanie poszczególnych zmiennych polega na tym, e zakłada si okrelone odchylenia zmiennych od ich wartoci bazowych (wyraone procentowo, np. od 20% do +20%) i liczy ponownie efektywno. Pozostałe zmienne pozostaj na tym samym poziomie bazowym. Badajc w ten sposób poszczególne zmienne mona wskaza te, w których ewentualne odchylenia bd miały najwikszy wpływ na efektywno finansow przedsiwzicia. Inaczej mówic, analiza ta pozwala na zidentyfikowanie zmiennych, na które przedsiwzicie jest najbardziej wraliwe. Stosujc analiz wraliwoci, mona take uzyska odpowied na inaczej sformułowane pytanie, a mianowicie, jakie s dopuszczalne odchylenia wartoci poszczególnych zmiennych przedsiwzicia, przy których jest ono uznawane jeszcze jako efektywne, na przykład na ile mona obniy cen zbytu, przy której przedsiwzicie bdzie opłacalne. 4. PRZYKŁADOWA OCENA EKONOMICZNEJ EFEKTYWNOCI PROJEKTU EKSPLOATACJI 4.1. Załoenia do oblicze Celem przeprowadzenia analizy było zbadanie opłacalnoci wydobycia wgla z dziewiciu resztkowych parcel pokładów, systemem krótkich cian o stałej długoci (z zastosowaniem obudowy zmechanizowanej) lub o zmiennej długoci (z zastosowaniem lekkiej obudowy przesuwnej typu LOP). 94

15 Górnictwo i rodowisko Analiza efektywnoci finansowej planowanego przedsiwzicia została wykonana z zastosowaniem dynamicznych metod dyskontowych, z uwzgldnieniem zmian wartoci pienidza w czasie. Do okrelenia stopnia opłacalnoci przedsiwzicia posłuyły: metoda zaktualizowanej wartoci netto inwestycji NPV, metoda wewntrznej stopy zwrotu z inwestycji IRR, metoda stopnia zwrotu nakładów inwestycyjnych, metoda zdyskontowanego okresu zwrotu. Zaktualizowana warto netto inwestycji NPV okrela nadwyk ekonomiczn, jak mona osign przy okrelonej minimalnej stopie zwrotu odpowiadajcej przyjtej do analizy stopie dyskontowej. Wewntrzna stopa zwrotu z inwestycji IRR odpowiada takiej stopie dyskontowej, przy której warto zaktualizowana netto inwestycji NPV jest równa zero, czyli wartoci biece wpływów i wydatków zwizanych z inwestycj s sobie równe. IRR jest okrelana realn stop zwrotu z inwestycji. Z wartoci stopnia zwrotu nakładów inwestycyjnych, obliczonego jako stosunek sumy zdyskontowanych nadwyek finansowych z poszczególnych lat do sumy zdyskontowanych nakładów inwestycyjnych, wynika, czy i ilekrotnie zwracaj si nakłady finansowe poniesione na realizacj inwestycji. Zdyskontowany okres zwrotu natomiast okrela minimalny okres eksploatacji, przy którym inwestycja przekroczy wymagan graniczn stop zwrotu, a warto zaktualizowana netto inwestycji przekroczy warto równ 0. Po tym okresie inwestycja staje si opłacalna i nastpuje generacja nadwyki. W celu sporzdzenia analizy finansowej opłacalnoci wydobywania wgla z resztkowych parcel pokładów systemem krótkich cian: okrelono nakłady inwestycyjne, sporzdzono prognoz amortyzacji, oszacowano koszty przygotowania frontu eksploatacji, oszacowano koszty produkcji bez amortyzacji, sporzdzono prognoz przychodów ze sprzeday, sporzdzono prognoz wyniku ze sprzeday, okrelono przepływy finansowe i sporzdzono ocen efektywnoci finansowej inwestycji na podstawie: zaktualizowanej wartoci netto NPV, wewntrznej stopy zwrotu IRR, stopnia zwrotu nakładów inwestycyjnych oraz okresu zwrotu liczonego od momentu rozpoczcia eksploatacji O p i s s y s t e m u w y b i e r a n i a k r ó t k i m i cianami Technologia ta jest zalecana do wybierania nieforemnych parceli wgla w pokładach słabo i silnie nachylonych, tam gdzie mona wyodrbni w miar prostoktne pole eksploatacyjne o szerokoci około m. Krótka ciana moe by wyposaona w: lekki kombajn cianowy, typow obudow zmechanizowan lub lekk obudow przesuwn typu LOP oraz lekki przenonik cianowy i podcianowy. Technologia i organizacja robót w takiej cianie nie róni si od stosowanej w typowym systemie 95

16 Mining and Environment cianowym, z wyjtkiem czasu trwania poszczególnych operacji (wiksza liczba cykli produkcyjnych). Do oblicze załoono wydobycie dobowe wynoszce 1000 ton/dob przy zastosowaniu obudowy zmechanizowanej oraz 800 ton/dob przy zastosowaniu obudowy LOP O c e n a t e c h n i c z n a m oliwoci zastosowa n i a s y s t e m u k r ó t k i c h cian w celu wybrania analiz o w a n y c h r e s z t e k W celu okrelenia moliwoci zastosowania systemu krótkich cian do wybrania analizowanych resztek (w wersji z obudow zmechanizowan i stał długociciany oraz z obudow LOP i zmienn długoci ciany) dokonano rozcicia pola eksploatacyjnego (rys. 1) oraz obliczono długoci wyrobisk przygotowawczych, wielko wydobycia z wyrobisk korytarzowych oraz wielko wydobycia ze ciany. Przykładowe wyniki oblicze zestawiono w tablicach 2, 3 i / &* //* / L& = & & 7*3 & &* A? #& % # & ) ' #1 C F F17 F F17 F F17 F F17 ) F F17 F F17 F F17 F F17 '6" 6 )!))) )!))) :6$ 6 #": 6 $)## (')"" # 6 $ " 6 '"! " 6 "!( 6 '# 5( < '#5$' 6 (#5 6 '5# Objanienie: W wyrobiska kamienne, K-W wyrobiska kamienno-wglowe. 96

17 Górnictwo i rodowisko $7*3 * & # & #& % ) ' ( " : #1 C ) "$ "$ ' 6 5( ( 6 ): ): ( 6 )$ '( (' " 6 ) ) : 6 6 )!: )!: :) 6 6 :) $ "( 6 6 "( # )$ '(# ) '$! < TH "$ ) # )! ) '(# ) 5'' 07*3 * A? # & #& % ) ' ( " : #1 C ) )! ))! ' 5( ( ))5 6 ' '5 ( 6 5! 6 6 5! " 6 5! ! : 6 $# ))( '! 56$ 6 6 :$ )": 6 6 ''( # 6 $' )## )## $) ":! < TH )55!: ':( "" )## $) ) $) 4.2. Analiza ekonomiczna opłacalnoci przedsiwzicia Szczegółowe załoenia dotyczce parametrów ekonomicznych, dla których została wykonana analiza efektywnoci, zostały przedstawione w tablicy 5. Do oblicze załoono liniow amortyzacj urzdze. 38.& % 5# )T? & 'T? & T - ("a (T - '!a "T F.I* J '$ #"/ :T F.I J '5(()/ +)H *?<F 5T 1 >6.&* & )55:!/ 1 >>6.&* A? )5!:!/ $ + ) &?<F 5#:!/ #T + / ) '$)5/ Nakłady inwestycyjne Nakłady inwestycyjne na analizowane przedsiwzicie zostały okrelone na podstawie przegldu ofert rynkowych dotyczcych dostaw wymaganego sprztu. Koszty zakupu urzdze dla poszczególnych wariantów przedstawiono w tablicy 6. 97

18 Mining and Environment 48 /.& #6## 1? 7 >6.* & (!!!!!! F 6 (!!!!!! 7 >>6.* A? "!!!!!! F 6 b*i'j $!!!!!! F 6A?I("!TJ '5!!!!!! Koszty przygotowania frontu eksploatacji Koszty przygotowania produkcji dla analizowanego przedsiwzicia zostały okre- lone na podstawie dowiadcze kopalni (w tym przygotowania wyrobisk kamiennych i kamienno-wglowych oraz kosztów zbrojenia i utrzymania cian). Poniej przedstawiono koszty przygotowawcze dla dwóch wariantów realizacji projektu (tabl. 7). 88. #6## 1? 7 >6.* & $#: ""!(" F & "$ #)(!! F * /.. )'#: :(" 7 >>6.* A? )!5"#($'5 F & 5("#!$5#! F * /..!! #($ Prognoza kosztów operacyjnych Ponisze zestawienie przedstawia koszty jednostkowe produkcji oraz łczne koszty produkcji (wraz z amortyzacj) w poszczególnych wariantach (tabl. 8). 98. & #6## 1? 7 >6.* & E*)H/?<F )55#! c ) '(( $!!!! (!!!!!!!! 7 >>6.* A? E*)H/?<F )5!:! c '5!5:#'!!!! "!!!!!!!! Prognoza przychodów Prognoza sprzeday i przychodów ze sprzeday została sporzdzona na podstawie planu technicznego eksploatacji poszczególnych pokładów i cian. Dodatkowo, w przychodach uwzgldniono sprzeda wgla wydobywanego w ramach prowadzonych prac przygotowawczych w poszczególnych pokładach. Do prognozy sprzeday przyjto cen 1 tony wgla 328 zł/t. W tablicy 9 przedstawiono porównanie całkowitych przychodów ze sprzeday dla analizowanych wariantów realizacji przedsiwzicia. 98

19 Górnictwo i rodowisko : &. #6## #1 C >?&# %( # %#"1? F. * & $)(5)"! ':5 :"!'): F. * A? )(#:#)#! (#)'( #!$' Wyniki oblicze wraz z ich analiz Zestawienie przepływów finansowych i ocen efektywnoci finansowej inwestycji dla jednego z analizowanych wariantów eksploatacji przedstawiono w tablicy 10, a zbiorcze wyniki analizy efektywnoci dla rozpatrywanych wariantów eksploatacji w tablicy 11. Analiza efektywnoci inwestycji wykazała opłacalno przedsiwzicia w obu analizowanych wariantach eksploatacji. W przypadku tych inwestycji zwrot nakładów powinien nastpi w załoonym technicznym okresie eksploatacji złó, a wewntrzna stopa zwrotu inwestycji bdzie znacznie wiksza od przyjtej do analizy stopy dyskontowej (warunek konieczny do rozpoczcia realizacji przedsiwzicia). Z uwagi na fakt, e poszczególne warianty w znaczny sposób róni si nakładami inwestycyjnymi, podstawowym czynnikiem oceny, umoliwiajcym porównywanie wariantów jest warto zdyskontowana netto inwestycji NPV. Pozostałe czynniki naley analizowa jedynie z uwzgldnieniem wielkoci nakładów inwestycyjnych, poniewa wiksza stopa zwrotu w danym wariancie nie musi oznacza, e bdzie on bardziej opłacalny (efektywniejsza moe by inwestycja o mniejszej stopie zwrotu i wikszych nakładach inwestycyjnych, gdy przykładowo 10% z 30 mln zł ma wiksz warto ni 50% z 3 mln zł). Wobec powyszego za bardziej opłacalny naley uzna wariant eksploatacji ze zmienn długoci ciany i obudow LOP (NPV = 95,6 mln zł) ni wariant ze stał długociciany i obudow zmechanizowan (NPV = 37,8 mln zł) Analiza wraliwoci Badaniom poddano wraliwo inwestycji dwóch rozpatrywanych sposobów wybierania resztkowych parcel pokładów na: wielko nakładów inwestycyjnych, wielko produkcji, wielko kosztów produkcji, cen zbytu wgla. Wyniki analizy wraliwoci obrazuje, tzw. wykres pajka zamieszczony na rysunkach 2 i 3. Wynika z niej, e najwikszy wpływ na zmian efektywnoci inwestycji dla obu rozpatrywanych wariantów ma zmiana ceny wgla, kosztów przygotowania produkcji oraz zmiana wydobycia, a najmniejszy wielko nakładów inwestycyjnych. 99

20 =/ * A?/** % #6## D#E & ) ' ( " : 5 $ # # ) 7 / 6 #":)5!5 ))$5"')!5 ':: :(##' ("5 5:"!! '))":5!! ))('##:)5!!!!!! ))'$5#$$!# ' C / 5!!!!!!! 5!!!!!!! 5!!!!!!! 5!!!!!!! 5!!!!!!!!!!!!!!! "!!!!!!!, /!( $'# )$$5"')!5 : :(##' "'5 5:"!! '$)":5!! ))('##:)5!!!!!! )(5$5#$$!# (, / / "!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! "!!!!!!! " 2 &1 / 6 )#":)5!5 )$$5"')!5 : :(##' "'5 5:"!! '$)":5!! ))('##:)5!!!!!! ))'$5#$$!# : - &1 / 6 )#":)5!5 6)!$!#"## '!"""" #' 5 '# )$#' )!)((##)#' ))'$5#$$!# ))'$5#$$!# ))'$5#$$!# ))'$5#$$!# a ("a ("a ("a ("a ("a ("a ("a ("a ("a 6 $ 7./ 6 )!!!!#"5!#):!$5:!$ #!$!'!5:$!5 "!5! 6 # 8 &1 / 6 )#":)5!5 )$!: "5:5!$))! ' (:)#$)$)( ' :' (#:" #)::$'#!!!!!! #"#!:#(:( )! - 1 &1 / 6 )#":)5!5 6) $#'"#(! ):#)$( #' : ))::'!: $:5(!))5) #"#!:#(:( #"#!:#(:( #"#!:#(:( #"#!:#(:( 6 )) 8 *3 / #"#!:#(:( )' 7 a $ ' ) -% / 1.& 6 5( )(? 6 ' : 100

21 Górnictwo i rodowisko 8. * #6## 6& 6& ' #( '.5, / / (!!!!!! "!!!!!! F / $#: ""!(" )!5"#($'5 2 // ) '(( $!!! '5!5:#'!!! 2 / H $)(5)"! )(#:#)#! 2 /& / ':5 :"!'): (#)'( #!$' 8 *3/ 55# ":($ #"#!:#(:( 7 a 55:a $ 'a -% /.& )!(" 5(? ' ' : 120,0 100,0 80, ,0 Warto NPV, mln zł 40,0 20,0 0, ,0-40,0-60, % 7 *6 & //** ;)6 / 1.&'6. 6 (6 / < 6R & _&;)6& R '6& 6& R(6& Podsumowujc przeprowadzon analiz wraliwoci, naley stwierdzi stosunkowo niewielk wraliwo inwestycji na niejednoczesne zmiany poszczególnych czynników wpływajcych na jej opłacalno. Podstawowymi czynnikami decydujcymi o opłacalnoci przedsiwzicia s jednak cena wgla oraz koszty przygotowania produkcji i wielko wydobycia. Wymusza to konieczno monitoringu kosztów przygotowawczych na etapie realizacji przedsiwzicia w celu ich minimalizacji oraz ograniczenia kosztów operacyjnych na etapie eksploatacji. 101

22 Mining and Environment 250,0 200,0 Warto NPV, mln zł 150,0 100, ,0 2 0,0-50, % 87 *6 A?/** ;)6 /. &'6. 6 (6 / 8< 6R & R & _&;)6& R '6& 6& R(6& PODSUMOWANIE I WNIOSKI W artykule omówiono zagadnienia teoretyczne zwizane z przeprowadzaniem oceny ekonomicznej opłacalnoci przedsiwzicia, tj.: rachunek kosztów w górnictwie wgla kamiennego (ewidencj i rozliczanie kosztów, oddziałowy rachunek kosztów) oraz metody oceny finansowej projektów inwestycyjnych (analiz wraliwoci, analiz niepewnoci i ryzyka, stop zwrotu, okres zwrotu, stop dyskontow, zaktualizowan warto netto (NPV), wewntrzn stop zwrotu (IRR), stopie zwrotu nakładów inwestycyjnych, zdyskontowany okres zwrotu). Przedstawiono take przykład praktyczny oceny ekonomicznej efektywnoci projektu wybrania resztkowych parceli pokładów. Na podstawie przeprowadzonych bada i analiz stwierdzono, e kady projekt eksploatacji parceli wgla powinien zosta poprzedzony ocen ekonomicznej opłacalnoci przedsiwzicia. W ocenie powinny by wykorzystane dynamiczne metody dyskontowe, z uwzgldnieniem zmiany wartoci pienidza w czasie (zaktualizowanej wartoci netto inwestycji, wewntrznej stopy zwrotu z inwestycji, stopnia zwrotu nakładów inwestycyjnych, zdyskontowanego okresu zwrotu). Istotne jest take sporzdzenie analizy wraliwoci inwestycji na takie zmienne parametry, jak: warto nakładów inwestycyjnych, wielko produkcji, koszty produkcji oraz cena zbytu wgla. 102

23 Górnictwo i rodowisko Wyniki przeprowadzonej praktycznej oceny ekonomicznej efektywnoci projektu wybrania resztkowych parceli pokładów systemem krótkich cian ze stał i zmienn długociwiadcz o tym, e istniej techniczne moliwoci realizacji projektu przy zapewnieniu ekonomicznej opłacalnoci przedsiwzicia. Podjcie działa w celu wybrania resztkowych parceli pokładów wgla prowadzi bdzie do zwikszenia wskanika wykorzystania zasobów, a w konsekwencji do poprawy wyników ekonomicznych kopalni. Literatura 1. Behrens W., Hawanek P.M. (1993): Poradnik przygotowania przemysłowych studiów feasibility. United Nations Industrial Development Organization (UNIDO). Wydanie II. 2. Begg D., Fischer S., Dornbushx R. (2002): Ekonomia Mikroekonomia. Warszawa, PWE. 3. Błoch H. (1999): CONTROLLING Materiały szkoleniowe. Wydanie II. Katowice, PROFIT. 4. Dbrowski M. (1992): Efektywno inwestycji według banku wiatowego. Warszawa, Centrum Informacji Menedera. 5. Dobija M. (1999): Rachunkowo zarzdcza i controlling. Warszawa, PWN. 6. Drury C. (2002): Rachunek kosztów. Warszawa, PWN. 7. Dwigoł H. (2002): System budetowania kosztów podstawowym czynnikiem usprawnienia zarzdzania spółk wglow. Wiadomoci Górnicze nr Gabrusewicz W., Kamela-Sowiska A., Poetschke H. (2001): Rachunkowo zarzdcza: Warszawa, PWE. 9. Hyak W., Pogroszewska E. (2000): Czas na controlling. Wiadomoci Górnicze nr Ignasia E. (1994): Optymalizacja projektów inwestycyjnych. Warszawa, PWE. 11. Jarugowa A., Sobaska I., Sochacka R. (1993): Metody kalkulacji. Koszty, Ceny, Decyzje. Warszawa, PWE. 12. Krawczyk W. (1998): Budetowanie działalnoci kopal, szans poprawy efektywnoci ich działania. Wiadomoci Górnicze nr Kukuczka P., Motyka A. (1996): Rachunek kosztów stymulatorem efektywnoci gospodarowania. Wiadomoci Górnicze nr Marcinek K. (2000): Finansowa ocena przedsiwzi inwestycyjnych przedsibiorstw. Wydanie IV. Skrypt uczelniany. Katowice, Akademia Ekonomiczna. 15. Płóciennik-Napierałowa J. (1999): Controlling nowoczesne narzdzie zarzdzania. Wybrane zagadnienia w zarzdzaniu przedsibiorstwem (materiały z konferencji Instytutu Organizacji Systemów Produkcyjnych Kazimierz 1999 r.). Warszawa, Wydawnictwo IOSP Politechniki Warszawskiej. 16. Sawicki K. (praca zbiorowa) (1998): Podstawy rachunkowoci. Warszawa, PWE. 17. Sawicki K. (praca zbiorowa) (1996): Rachunek kosztów Tom I. Warszawa, Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce. 18. Sierpiska M., Jachna T. (1999): Ocena przedsibiorstw według standardów wiatowych. Warszawa, PWN. 19. Vollmuth H.J. (1997): CONTROLLING instrumenty od A do Z. Wydanie II. Warszawa, PLACET. 20. Warnecke H.J., Bullinger H.J., Hichert R., Voegele A. (1993): Rachunek kosztów dla inynierów. Warszawa, WNT. Recenzent: dr in. Andrzej Trojnar 103