PODSTAWY ANALITYCZNEJ METODY BADANIA EFEKTÓW SYNERGETYCZNYCH

Transkrypt

1 4-200 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS 25 Jóef UĆKO Instytut Technologii Esploatacji PI, Radom PODSTW NLITCZNEJ METOD DNI EFEKTÓW SNERGETCZNCH Słowa lucowe Controlling, efety synergetycne, ocena efetywności, metody oceny, arądanie mianami. Strescenie W niniejsym artyule opisano istotę analitycnej metody badania efetów synergetycnych w strategiach rowojowych. Podstawę preentowanego modelu espliacji efetów synergetycnych stanowi oncepcja systemowo-procesowej identyfiacji harmoniowanych i integrowanych obietów. Źródła tych efetów twią w różnorodnych modyfiacjach wejść, wyjść i stosowanych technologii (procedur transformacji), tóre są możliwe dięi współpracy pomiędy obietami. Wprowadenie Pojęcie synergii nierołącnie jest wiąane systemowym pojmowaniem recywistości, acolwie jawiso synergii dostreżone było wceśniej, nim pojawiła się oncepcja systemu. Już rystoteles auważył, że całość dobre ułożona cęści wyauje wyle wyżse, cenniejse właściwości niż omplet utworony tych cęści. Na tej podstawie twierdił, że całość nacy więcej niż suma cęści []. W definiowaniu synergii, gdie preciwstawia się system łożony podsystemów biorowi podsystemów ropatrywanych w iolacji, scególna uwaga jest wracana bądź na nowe właściwości systemu wględnie na

2 26 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS prewagę efetu łożonego uysiwanego pre system nad efetem baowym wynacanym pre sumę efetów poscególnych podsystemów. Według L. Kryżanowsiego jawiso powstawania efetu synergicnego może być tłumacone w ten sposób, że współdiałanie wywala w predmiotach to, co poprednio poostawało w utajeniu, jaieś dotąd nieujawnione ich właściwości, a więc że współdiałanie wmacnia niejao predmioty, choć może je osłabiać w tym sensie, że predmioty tracą pewne własności w wyniu wchodenia we wajemne interacje. Dlatego też reultat współdiałania może być ujemny [9]. Hamel G. i Prahalad C.K. stwierdają, że iedy stosuje się metody oncentracji i supiania, indywidualne średniactwo może w sumie dać oletywną świetność. Pod ich nieobecność, indywidualna świetność może amienić się w oletywne średniactwo [7]. Poscególne organiacje gospodarce pełnią nie tylo funcje reatorów innowacji generujących efety synergetycne, ale również są odbiorcami efetów wyniających e splotów różnych dareń i procesów (nieiedy negatywnie ocenianych) płynących ich otocenia. Można atem powiedieć, że orystanie globalnej synergii jest cęsto prymusem (a nie sansą) [5]. Podejście synergicne w arądaniu diałalnością gospodarcą nie jest nowe, ale auważalny jest wrost jego nacenia jao potencjalnej drogi intensywnego rowoju. Współceśnie agadnienie analiy jawis synergii unawane jest a prysłościowy ierune badawcy roujący spore nadieje ponawce i utylitarne. Właściwości samoorganiacji i synergii unawane są a ważne mechanimy w procesach ewolucji systemów łożonych [4]. Problem synergii dostregany jest w różnych prerojach i na różnych poiomach łożoności systemowej prowadonej diałalności gospodarcej. Jednym pryładów może być oncepcja równoległej inżynierii (concurrent engeneering) umożliwiająca srócenie casu prygotowania nowego produtu i jego wprowadenia na ryne, mniejsenie licby mian onstrucyjnych, poprawa jaości, wrost wydajności i spredaży ora rentowności. Te oryści są synergicnymi efetami integrowanej i innowacyjnej oncepcji arądania (współdiałania pomiędy producentami ońcowymi i ich ooperantami w procesie onstrucji nowych produtów) [3]. W onteście pryładów dotycących nacenia synergii w rowoju gospodari na scególną uwagę asługują wynii analiy sybiego rowoju technologii teleinformatycnych (ściśle wiąanych eletronią, teleomuniacją i informatyą) stwarającej baę do budowy społeceństwa informacyjnego, w tórym najcenniejsym dobrem staje się informacja. W opracowaniu na temat stanu i ierunów rowoju teleomuniacyjnych i teleinformatycnych prac badawcych i wdrożeniowych w Polsce i na świecie uwypulono wagę synergii stwierdając, że motorem rowoju analiowanych dyscyplin są dwie podstawowe wartości, a mianowicie onwergencja i synergia [4].

3 4-200 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS 27. Problemy pomiaru efetów synergetycnych Do badania efetu synergetycnego wyorystywana jest podstawowa metoda analiy eonomicnej, cyli metoda analiy porównawcej. Punt wyjścia stanowi identyfiowanie stanu badanego rowiąania (systemu) i jego bay porównawcej, pry achowaniu w pamięci fatu, że odpowiedniiem porównań synergetycnych jest prerój: ooperacja diałanie odosobnione. Porównanie efetów łożonego i baowego nieależnie od sposobu predstawienia (w postaci nierówności (efet łożony >< efet baowy) bądź różnicy (efet łożony efet baowy)) jest metodą sygnaliującą fat występowania dodatowego efetu, nieoniecnie ocenianego poytywnie. Z puntu widenia aresu efety (łożony i baowy) mogą być podielone na: cąstowe, agregowane, całowite [2]. W prypadu anali prowadonych w ujęciu wartościowym wyróżniane są efety różnicowe brutto ora efety różnicowe netto, tóre w stosunu do poprednio wymienionych efetów ostają sorygowane o osty wiąane osiągnięciem potencjalnego efetu synergetycnego. Prowadąc badania efetów synergetycnych należy dawać sobie sprawę, że efety różnicowe mogą być sutiem arówno mian w organiacji systemu, ja i reultattem prestałceń uładu odniesienia [2]. Według L. Kryżanowsiego [9] poiom efetu synergicnego (EF syn ) oreśla różnica międy łącnym efetem diałania bioru predmiotów {P}, międy tórymi achodi współdiałanie (V), a sumą efetów jednostowych, tóre mogłyby osiągnąć te predmioty diałając w pojedynę (tj. be współdiałania): EF n [ EF( { P},V )] µ ef ( ) µ i syn P i () gdie: µ miara efetów: łącnego (EF) ora jednostowych (ef). Stosując powyżse podejście metodycne można mówić o poytywnej i negatywnej synergii (ujemnym i dodatnim efecie synergetycnym). H. Piear [2] wyróżnia ponadto efet asynergii (efet łożony i efet baowy są identycnie wywartościowane, acolwie obydwa efety są różne pod wględem predmiotowym). W literature rajowej popularyowane jest podejście, w tórym pojęciu efetu synergetycnego reerwowany jest wyni dodatni (por. []). Zestawiając charaterystyi dwóch rowiąań (badanego i baowego) uysujemy różnice o charatere jaościowym (nowe cechy lub reducja dotychcasowych) lub/i ilościowym (w aresie cech opisujących występujące rowią-ania). Do wynacenia różnic można posłużyć się diałaniami na biorach wględnie diałaniami arytmetycnymi.

4 28 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS Ilościowe wyrażenie efetu synergetycnego wymaga definiowania identycnej miary efetu łożonego i efetu baowego ora doonanie stosownego pomiaru. O. Downarowic anaca, że jeśli systemowi esploatacji obietów technicnych prysługują te same cechy, tóre prysługują sładającym się na ten system obietom technicnym, to jedna wartości tych cech są odmienne [6]. Jednoceśnie ww. autor podaje pryłady cech obietów technicnych, tórych wartości nie prenosą się wprost na system esploatacji (m.in. wydajność, nieawodność, gotowość technicna, trwałość) i ponadto wsauje na różnorodność formuł oreślania cech w ależności od formy onfiguracji systemu (seregowej, równoległej). Kwantyfiacja cech analiowanych systemów i jego sładowych (podsystemów, obietów) może być doonywana w jednostach naturalnych, umownych ora wartościowych, a taże w postaci miar pochodnych (stosownie do pryjętych formuł opisu cech). Scególne nacenie w badaniu efetów synergicnych prypisywane jest pryjętemu ryterium oceny (funcji celu) systemu, pry cym należy podreślić, że nie pry ażdej formule ryterium oceny baowy poiom funcji celu (tw. efet baowy) jest sumą efetów osiąganych pre biór obietów pred podjęciem współdiałania (harmoniacji, integracji). naliy efetów synergetycnych mogą być prowadone w uładie statycnym bądź dynamicnym. W prypadu anali statycnych cynni casu ujawniający różnicowanie seregów casowych miennych opisujących modele systemu (np. wielości programów producyjnych, używanych asobów, współcynniów technicnych) jest pomijany. Oblicanie poiomów funcji celu systemu (efetu łożonego) i bioru obietów pred podjęciem współdiałania (efetu baowego) jest podstawą umownie nawanej pre autora analitycnej metody oceny efetów synergetycnych opartej na oncepcji systemowo-procesowej identyfiacji harmoniowanych i integrowanych obietów. Strutury organiacyjne badanych systemów predstawiane są w formie uładów wejściowo-wyjściowych. W ależności od aresu doonywanych diałań o charatere oordynacyjnym (harmoniacji cy integracji) mogą być wynacane efety synergetycne całowite i cąstowe. Jaość procesów doboru, harmoniacji i integracji (scalania) podsystemów (obietów) tratowane są a podstawowe cynnii decydujące o sutecności i efetywności tego typu predsięwięć rowojowych. Innym sposobem badania efetów synergetycnych może być wyorystanie metody analiy mienności funcji celu, w tórych rolę miennych objaśniających pełnią miernii potencjału wnosonego pre włącane do współdiałania obiety. Pryjmuje się, że w miarę robudowy systemu o dodatowe podsystemy (obiety) obserwowany jest wrost jego potencjału tratowanego a lucowy cynni sucesu (lucową mienną sformułowanej funcji celu) systemu. Wynacając funcję celu w postaci np. ostu cy wydajności prypadającej na jednostę potencjału, można do analiy nau i tempa mian efetu

5 4-200 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS 29 synergicnego wyorystać rachune różnicowy. Pryładowo pochodne funcji do badania synergii w sieci astosowali P. Nijamp i. Reggiani [0]. W pryjętym modelu wydajność pojedyncego łąca () jest funcją potencjału sieci (P). Za pomocą pierwsych pochodnych ww. autory stosownie do postawionego celu masymaliacji wydajności pojedyncego łąca oreślają na efetu synergetycnego marginalnych oryści (efet dodatni, gdy δ δp > 0 ; efet ujemny, gdy δ δp < 0 ), natomiast a pomocą drugich pochodnych analiują tempo mian osiąganych oryści (pryśpiesanie δ δp 0 ; walnianie δ δp 0 ). Planowane efety synergetycne formułowane są dla oreślonych uwarunowań sytuacyjnych i mogą pojawić się po wypełnieniu oreślonego splotu diałań i aistnieniu ałożonych stanów otocenia. W celu apobieżenia pułapom synergii alecane jest pamiętanie o postawionych celach i pryjętych sposobach ich osiągnięcia, by firma nie popadła w pułapę synergii oceiwanej, a nierealiowanej [2]. 2. Koncepcja modelu espliacji efetów synergetycnych Podstawą proponowanego modelu espliacji efetów synergetycnych są systemowo-procesowe opisy obietów (rys. ) sładowych systemu podlegających procesom oordynacji diałań (harmoniacji, integracji). Opisy w wersji podstawowej powinny awierać definicję celu obietów, charaterystyi poscególnych sładniów wejść (wetora T ) i wyjść (wetora T ) ora prebiegających w casie T procesów transformacji wejść w wyjścia obietów wra adewatnymi dla nich wsaźniami (produtywności cy naładochłonności). Opisy obietów mogą ostać roserone o obrót wtórny bądź apasy producyjne (reerwę), gdy: w struture wejścia i wyjścia obietu najduje się użycie wewnętrne, np. cęść produtów ulega użyciu na potreby własne obietu cy też cęść braów producyjnych podlega recyclingowi; strumienie wejścia i wyjścia mogą być orygowane mianami stanów apasów producyjnych. W wersji statycnej modelu analiy cynni casu jest pomijany. Wyniiem podjętych diałań reorganiacyjnych powinna być organiacja (umownie: obiet łożony ), dla tórej poiom funcji celu byłby wyżej oceniony niż poiom baowy (gdyby obiety nie podjęły współdiałania). iorąc pod uwagę dostępne dla obietów ora asoby, technologie ora ryni bytu tworona jest organiacja o adewatnej do pryjętej formy oordynacji diałań tychże obietów onfiguracji wetora asobów x i/lub maciery wsaźniów b (ilościowych relacji pomiędy sładniami wejść i wyjść)

6 220 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS i/lub wetora produtów y (rys. 2). Wsaźnii b, b ora b mogą być budowane według oncepcji miar produtywności (serej w: [8]) wględnie wsaźniów użycia asobów na jednostę produtu. W pracach projetowych nad organiacją obietu łożonego wracana jest uwaga na podbiory dostępnych i wyorystywanych asobów, posiadanych i stosowanych technologii ora dostępnego rynu bytu i realiowanej spredaży. Nie można pomijać gwarancji dostępu do radich asobów bądź posiadanej wiedy (w scególności nowhow), bądź możliwości poysania nowych cy poserania dotychcasowych rynów bytu ani też apominać o achowaniu warunu omplementarności materialnych i niematerialnych asobów niebędnych do uruchomienia procesów producyjnych. CEL WEJŚCIE Zasoby (nałady osty) Proces WJŚCIE Produty (spredaż) T F: F: T T T T T Rys.. Opis obietu (wersja podstawowa) Źródło: opracowanie własne. Dobór ryteriów oceny (ogólnego cy też cąstowych) powinien być ażdoraowo dostosowany do specyfii analiowanych systemów (obietów łożonych). Seroi ares porównań preprowadanych w miarach naturalnych reguły jest utrudniony powodu różnic o charatere jaościowym sładniów wejść i wyjść ora różnicowania ich strutur rodajowych. W analiach eonomicnych porównywalność wejść i wyjść umożliwia wartościowa (pieniężna) wycena poscególnych sładniów; wówcas: n T y T ; j j (pry cym x T ; i ora T ; j m T x T ;i i ora y onacają odpowiednio wartości i-tych sładniów wejścia (i, 2,..., m ) ora j-tych sładniów wyjścia (j, 2,..., n ) w casie T. Ogólne, o charatere uniwersalnym miernii oceny efetywności

7 4-200 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS 22 systemów formułowane są w postaci różnicy woty ysu ( V T T ) bądź ilorau wsaźnia produtywności ( V T T ). Wynacenie efetu synergetycnego wymaga porównania efetu łożonego V s (tj. poiomu funcji celu systemu, łożonego obietów, pomiędy tórymi następuje współdiałanie) efetem baowym V 0 (tj. poiomem funcji celu, tóry byłby osiągnięty, gdyby analiowane obiety nie podjęły współdiałania). W prypadu pryjęcia pre decydenta ryterium masymaliacji funcji celu, dodatnie efety synergetycne są osiągane, gdy V s > V0. Rys. 2. Ideowy model budowy obietu łożonego (w wersji podstawowej) Źródło: opracowanie własne. Wceśniej sygnaliowano, że ależność pomiędy efetem baowym V 0 ora efetami V osiąganymi pre poscególne -te obiety nie awse pryjmuje postać sumy. Sposoby oreślenia efetów baowych dla uniwersalnych miar efetywności systemów (woty ysu V 0 ora wsaźnia produttywności V 0 ) mogą być apisane następująco: ( ) V0 ; cyli V V V ; cyli V V w (2) (3)

8 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS gdie: V ; V ; w Efet baowy systemu sformułowany w postaci wsaźnia produtywności oreślony ostaje pre średnią arytmetycną ważoną wsaźniów produtywności obietów, gdie wagi stanowią udiały naładów poscególnych obietów w naładach ogółem. Drogami do osiągnięcia poytywnie ocenianego efetu synergetycnego są miany w prychodach (wartości spredaży) ora naładach (ostach) w stosunu do wariantu baowego. Efet łożony w postaciach woty ysu ora wsaźnia produtywności na pryładie dwóch obietów można wyraić w następujący sposób: ( ) ora ( ) (4) ( ) ( ) (5) ( ) ( ) (6) gdie:, wsaźnii orygujące strumienie spredaży i ostów. W analiach, w tórych astosowano funcję celu w postaci wsaźnia produtywności, dodatni efet synergetycny jest notowany, gdy < ; pry cym wyle ałada się, że podjęcie współdiałania (współpracy) pre obiety ora nie doprowadi do spadu popytu ( ). Natomiast w prypadu astosowania formuły woty ysu do potwierdenia występowania dodatniego efetu synergicnego wyorystywana jest ależność: > (7) pry cym ałada się, że 0. Po stosownym prestałceniu nierówności (7) otrymujemy następujący warune: < (8)

9 4-200 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS 223 Różnorodność warunów występowania dodatniego efetu synergetycnego podreśla lucowe nacenie celu, tóry chcemy osiągnąć po soordynowaniu diałań obietów ora. Podsumowanie Współcesne podejścia do organiacji diałalności gospodarcej silnie acentują podejścia holistycne (myślenie systemowe, myślenie sieciowe), podejście procesowe, orientację na odbiorców dóbr i usług ora formy pracy aspołowej. Podejście prosynergicne w arądaniu diałalnością gospodarcą jest drogą intensywnego rowoju. Z astosowanego modelu badania jawisa efetów synergetycnych wynia, że źródła ich występowania twią w modyfiacjach trech wajemnie powiąanych biorów: strumieni wejść, wyjść i stosowanych technologii (procedur transformacji). Nawiąanie współdiałania obietów (podsystemów) podporądowane jest nadrędnemu celowi utworonego systemu wspólnemu dla wsystich współpracujących. Różnorodność możliwych form i odmian współpracy, a taże wielość celów oceiwanych po podjęciu współpracy rodi potrebę wyodrębniania cąstowych efetów synergetycnych. W strategiach rowojowych systemów najdujemy biory różnych, nieiedy różnoierunowych efetów cąstowych, tóre najdują swoje odwierciedlenie w ogólnych, uniwersalnych miarach efetywności systemów. Ponawanie reguł rądących sładaniem elementów i podsystemów w więsą całość i ich pratycne wyorystywanie pewnością może prycynić się do wrostu efetywności podejmowanych diałań innowacyjnych, aś onstruowane systemy ostregania będą sygnaliować powstające sanse (bądź agrożenia) wyniające możliwej do wystąpienia orystnej (bądź nieorystnej) onfiguracji cynniów rowoju. Stąd też wypływa apotrebowanie na metody sygnaliujące efety, jaie mogą pojawić się pry ojareniu procesów i strutur gospodarcych. Jedną metod ogólnych może być mapa (estawienie) efetów, tóre mogą pojawić się pry sładaniu elementów (cęści) w całość [3]. ibliografia. ntosiewic J.D.: Firma wobec agrożeń. Identyfiacja problemów. Poltext, Warsawa rilman J.: Nowocesne oncepcje i metody arądania. PWE, Warsawa ućo J.: spety synergii w procesach innowacyjnych. W.: Praca biorowa pod red. Z. Cygana. Nowocesne diałania innowacyjne predsiębiorstw Wydawnictwo Wyżsej Soły Eonomicno-Informatycnej, Warsawa 200, s

10 224 PROLEM EKSPLOTCJI MINTENNCE PROLEMS Corning P..: Synergy: nother Idea Whose Time Has Come? Journal of Social and Evolutionary Systems. Vol. 2, Issue, 998, pp De Wit., Meyer R.: Syntea Strategii. PWE, Warsawa Downarowic O.: System esploatacji. Zarądanie asobami technii. Politechnia Gdańsa, Gdańs Radom Hamel G., Prahalad C.K.: Prewaga onurencyjna jutra. usiness Press, Warsawa Kosierada., Lis S.: Produtywność. Metody analiy oceny i tworenia programów poprawy. Oficyna Wydawnica Politechnii Warsawsiej, Warsawa Kryżanowsi L.: Podstawy nau o organiacji i arądaniu. Wyd. II, Wydawnictwo Nauowe PWN, Warsawa Nijamp P., Reggiani.: Modelling Networ Synergy: Static and Dynamic spects. Journal of Scientific & Industrial Research, Vo. 55, 996, pp Penc J.: Lesyon binesu. gencja Wydawnica Placet, Warsawa Piear H.: Efet organiacyjny jao ryterium oceny systemu wytwórcego. Zesyty Nauowe, nr 02, ademia Eonomicna, Kraów Wiśniewsi Z.: Synergia w rowoju wyrobów. Eonomia i Organiacja Predsiębiorstwa, 996, nr 8, s Woźnia J., Lubac J., uraowsi W., Stan obecny i ieruni rowoju teleomuniacyjnych i teleinformatycnych prac badawcych i wdrożeniowych w Polsce i na świecie. W: nalia stanu ora ieruni rowoju eletronii i teleomuniacji. KEiT PN, Warsawa paźdiernia 2009; ( maja 200). Recenent: Lese JSIŃSKI Fundamentals of the analytical method of the synergistic effects analysis Key words Controlling, synergistic effects, efficiency assessment, assessment methods, changes management. Summary In this article the fundamentals of the analytic method of synergistic effects analysis in development strategies have been described. The basis of the presented model that allows explanation of synergistic effects is the concept of systemprocess identification of the integrated objects. These effects have their roots in various modifications of input, output and used technologies (transformation procedures), which are possible due to cooperation between objects.