Czynnikami produkcji, którymi operowali klasycy ekonomii były: ziemia, kapitał i praca.

Transkrypt

1 Podział dochodu stanowił i nadal stanowi jeden z najbardziej spornych obszarów na gruncie teorii ekonomii. Ojciec ekonomii klasycznej, A. Smith, próbował przedstawić teorię podziału, która miała wyjaśnić, jak wartość wytworzonego produktu dzieli się pomiędzy czynniki produkcji zaangażowane w procesie produkcji 1. Mimo wysiłku nie zdołał on rozwiązać tego problemu. Dopiero D. Ricardo w najważniejszej swojej pracy pt. Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania 2 przedstawił teorie podziału, która zajęła trwałe miejsce w ramach ekonomii klasycznej. Zgodnie z ricardiańskią teorią podziału dochód jest dystrybuowany przez mechanizm rynkowy, który wynagradza uczestników procesu produkcji. Tak rozumiana teoria podziału stała się przedmiotem krytyki formułowanej przez dziewiętnastowiecznych socjalistów. Ich zastrzeżenia miały charakter sądu normatywnego. Twierdzili oni, że podział dokonywany przez rynek jest niesprawiedliwy, a zatem należy go modyfikować. J.S. Mill, przedstawiając w 1848 r. pracę poświeconą teorii ekonomii Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej 3, stał się najwybitniejszym przedstawicielem ekonomii poklasycznej. Jego osiągnięcia polegały z jednej strony na obronie teorii klasycznej przed atakami ze strony 1 Czynnikami produkcji, którymi operowali klasycy ekonomii były: ziemia, kapitał i praca. 2 Praca D. Ricardo po raz pierwszy ukazała się w 1817 r. Wydanie polskie: D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa Wydanie polskie, J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej, t. 1 i 2, PWN, Warszawa 1966.

2 Wojciech Giza socjalistów, z drugiej zaś na wyjaśnieniu zaistniałych rozbieżności pomiędzy predykcjami płynącymi z ricardiańskiej teorii a faktami empirycznymi. Jako myśliciel cechujący się ogromną erudycją oraz zdolnością syntezy dokonał reinterpretacji teorii klasycznej. Wśród wielu dokonań na szczególną uwagę zasługują jego poglądy dotyczące teorii podziału. Celem artykułu jest przede wszystkim ukazanie interpretacji teorii podziału przedstawionej przez J.S. Milla. Jądro rozumowania J.S. Milla stanowi teza, że w teorii dystrybucji, inaczej niż ma to miejsce w teorii produkcji, prawa ekonomiczne nie są powszechnie obowiązujące i mogą być modyfikowane poprzez czynniki instytucjonalne. Zatem sądy normatywne zostają włączone w zakres rozważań teoretyków ekonomii w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do sformułowania kryteriów podziału dochodu. Na gruncie ekonomii klasycznej punkt odniesienia do dyskusji dotyczącej dystrybucji dochodu stanowi ricardiańska teoria podziału. Zaprezentowana przez Ricardo teoria ma charakter funkcjonalny tzn., że wynagrodzenie danego czynnika produkcji wynika z jego relatywnego udziału w procesie produkcji. Tak rozumiany funkcjonalny podział dochodu należy odróżnić od podmiotowego podziału dochodu, w ramach którego określamy, jaka część wytworzonego przez społeczeństwo produktu przypada poszczególnym jednostkom czy grupom społecznym niezależnie od ich wkładu w proces powstawania tego produktu. D. Ricardo przyjmuje założenie, że każdy z czynników produkcji powinien być wynagradzany w sposób ekwiwalentny do własnego wkładu w proces produkcji. Tym samym dochody właścicieli: ziemi, kapitału i pracy powinny ściśle wynikać z ilości oferowanych czynników i ich cen. Podziałem dochodu w ujęciu D. Ricardo rządzą zatem niezmienne i uniwersalne prawa ekonomiczne, podobnie jak ma to miejsce w przypadku procesu produkcji. Powyżej przedstawione podejście do kwestii dystrybucji skłoniły D. Ricardo do poszukiwań zasad, zgodnie z którymi każdy z czynników produkcji otrzyma stosowne wynagrodzenie w gospodarce rynkowej. Stanął on przed koniecznością wyceny poszczególnych czynników produkcji, a więc wyjaśnienia wysokości renty gruntowej przypadającej ziemi, płacy stanowiącej wynagrodzenie pracy, oraz zysku rozumianego jako wynagrodzenie kapitału 4. Teorie: renty, zysku i pła- 4 Należy w tym miejscu zaznaczyć, że we współczesnej teorii ekonomii wynagrodzeniem kapitału jest procent, a nie zysk, jak miało to miejsce w poglądach A. Smitha czy D. Ricardo. Współcześnie zysk często traktowany jest jako dochód za usługi menedżerskie i dla jego wyjaśnienia powoływane są odrębne teorie, które pojawiły się wraz z powstaniem teorii neoklasycznej.

3 Kontrowersje wokół ekonomicznej teorii cy tworzą razem ekonomiczną teorię podziału pozwalającą określić wysokość dochodów właścicieli poszczególnych czynników produkcji. Najbardziej znaną na gruncie historii myśli ekonomicznej interpretacją ricardiańskiej teorii podziału jest tzw. model zbożowy, rozpowszechniony przez włoskiego ekonomistę P. Sraffę 5. Teoria podziału D. Ricardo zaprezentowana w postaci modelu zbożowego ma charakter rezydualny. Rezydualność oznacza, że podział dokonuje się poprzez odejmowanie od wielkości produktu całkowitego wypłat na rzecz poszczególnych czynników produkcji zastosowanych w procesie produkcji. W modelu tym przyjmowane są trzy różne zasady, zgodnie z którymi następuje wynagrodzenie poszczególnych czynników produkcji. Według pierwszej z nich czynnik ziemia wynagradzany jest zgodnie z teorią renty gruntowej, określanej jako różniczkowa 6. Czynnik praca otrzymuje wynagrodzenie na poziomie minimum egzystencji zatrudnionego pracownika 7. Wynagrodzenie trzeciego kapitału, stanowi resztę, jaka pozostaje po odjęciu od produktu całkowitego wypłat na rzecz ziemi i pracy. Szczególne znaczenie w teorii D. Ricardo miał zysk stanowiący wynagrodzenie kapitału. To właśnie z zysku dokonuje się akumulacja kapitału. Z kolei stopa akumulacji określa dynamikę rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Podział zatem dokonywany przez rynek zapewnia gospodarce wysoką efektywność. Wszelka redystrybucja dochodu na rzecz pracy miałaby skutkować obniżeniem się stopy zysku, co wynika z rezydualnego charakteru tej koncepcji. Ricardiańska teoria podziału stanowiła szczytowe osiągnięcie ekonomii klasycznej, wyjaśniając, jak za pomocą mechanizmu rynkowego dokonuje się dystrybucja wytworzonego produktu. Mimo logicznej ścisłości stała się obiektem krytyki przedstawicieli niemieckiego historycyzmu, jak również socjalistów przedmarksowskich. Przedstawiciele niemieckiego historycyzmu krytykowali przede wszystkim założenia i metodę badawczą klasyków oraz zalecenia w zakresie polityki gospodarczej. Z kolei socjaliści krytykowali kapitalistyczną gospodarkę rynkową głównie za to, że nie zapewnia sprawiedliwego podziału dochodu. Proponowali jednocześnie zasadniczą zmianę w zakresie praw własności, będących filarem gospodarki rynkowej. Dodatkowymi problemami wynikającymi ze stosowanej przez D. Ricardo metody badawczej opartej na dedukcji była rozbieżność pomiędzy predykcjami płynącymi z tej teorii a danymi empirycznymi. Wszystkie te 5 O roli, jaką odegrał Sraffa w popularyzowaniu poglądów D. Ricardo, zob. M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 2000, s Blaug prezentuje również w swojej pracy model zbożowy: s Szczegółowe omówienie ricardiańskiej renty różniczkowej zostało przedstawione w: H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa 1998, s Określenie stawki płac na poziomie minimum egzystencji wynika z przyjęcia malthuziańskiej teorii ludności jako podstawy do długookresowej teorii płac na gruncie ekonomii klasycznej.

4 Wojciech Giza problemy stanowiły wyzwanie dla przedstawicieli ekonomii poklasycznej, wśród których dokonania J.S. Milla zyskały największe uznanie w latach Kluczowe znaczenie dla zrozumienia teorii podziału przedstawionej przez J.S. Milla ma odróżnienie praw produkcji oraz praw podziału 8. Mówiąc o produkcji, nawiązuje do poglądów A. Smitha i D. Ricarda, którzy zakładali istnienie powszechnie obowiązujących praw ekonomicznych determinujących produkcję dóbr. W tym ujęciu prawa produkcji odkrywane przez ekonomistów działałyby analogicznie do praw fizyki. A. Smith i D. Ricardo nie ograniczali jednak działania tak rozumianych praw ekonomicznych jedynie do sfery produkcji, ale rozciągali je również na sferę podziału. Jednakże J.S. Mill, odmiennie niż jego poprzednicy, zakładał, że prawa podziału zasadniczo różnią się od praw produkcji. Podział w przeciwieństwie do produkcji nie jest ściśle określony. To jak dzielony jest dochód wynika z interakcji dwóch czynników określonych przez J.S. Milla mianem współzawodnictwa i zwyczaju 9. J.S. Mill twierdzi, że przedstawiciele angielskiej ekonomii klasycznej zbyt jednostronnie analizowali kwestie podziału, skupiając się wyłącznie na współzawodnictwie. Znajduje jednak wytłumaczenie dla takiego stanu teorii podziału. Twierdzi on, że jest to częściowo zrozumiałe, jeśli zauważymy, że tylko wskutek zasady współzawodnictwa ekonomia polityczna ma pretensje do charakteru nauki. Tak dalece jak renty, zyski, płace, ceny są określane przez współzawodnictwo, można ustalać ich prawa. Przy założeniu, że współzawodnictwo jest ich wyłącznym regulatorem, mogą być postawione rządzące nimi zasady o rozległej powszechności i ścisłości naukowej 10. Wyjaśnienie, jak wartość wytworzonego produktu dzielona jest pomiędzy poszczególne czynniki produkcji za pomocą mechanizmu rynkowego, jest niekwestionowanym osiągnięciem ekonomii ricardiańskiej. Przyjęcie przez społeczeństwo podziału dokonywanego przez rynek ma jednak charakter twierdzenia normatywnego. Zdaniem J.S. Milla dystrybucja dokonywana przez rynek jest tylko jednym z możliwych sposobów podziału wytworzonego produktu. Alternatywnym sposobem podziału jest zwyczaj. To według zwyczajowo przyjętych norm 8 Rozróżnienie to pojawia się już we wstępie Zasad ekonomii politycznej, zob., J.S. Mill, op. cit., s Pojęciu współzawodnictwo używanego przez E. Taylora tłumacza polskiego przekładu Zasad ekonomii politycznej aktualnie odpowiada pojęcie konkurencja. 10 J.S. Mill, op. cit., s. 382.

5 Kontrowersje wokół ekonomicznej teorii dzielono wytworzone dobra zanim rozwinął się system gospodarki rynkowej 11. Zastosowanie na szeroką skalę rynku jako mechanizmu alokacji nie wyeliminowało jednak całkowicie zwyczaju. W teorii podziału należy w równym stopniu uwzględnić zatem współzawodnictwo i zwyczaj. Podejście J.S. Milla do teorii podziału ma swe źródło w traktowaniu ekonomii jako części szeroko pojętych nauk społecznych. H. Landreth i D.C. Colander, charakteryzując zainteresowania naukowe Milla, określili go mianem filozofa społecznego, pochłoniętego ideą poprawy losu jednostki w społeczeństwie 12. J.S. Mill, obserwując funkcjonowanie gospodarki rynkowej w XIX-wiecznej Anglii, zauważał wiele patologii życia społeczno-gospodarczego. Był jednak przekonany, że wiele z nich da się usunąć poprzez wprowadzenie reformy społecznej. Formułując swe poglądy, czerpał inspirację z wielu źródeł. Przede wszystkim odwoływał się do klasyków ekonomii: A. Smitha i D. Ricardo, do filozofii utylitaryzmu J. Benthama podzielanej również przez własnego ojca J. Milla, do wizji utopi społecznych F.M.C. Fouriera i C.H. Rouvroy de Saint-Simona oraz do poglądów ojca socjologii A. Comteʼa, pod którego wpływem J.S. Mill uznał ekonomię za naukę wyjaśniającą tylko jeden z aspektów społecznej działalności człowieka. Postrzeganie ekonomii jako części szerzej pojętych nauk społecznych skłoniło J.S. Milla do rozpatrzenia problemu dystrybucji w dwojaki sposób. Po pierwsze wprowadzał on korekty do ricardiańskiej teorii podziału wyjaśniającej, jak poprzez mechanizm rynkowy dokonuje się podział. Rozważając w tym ujęciu problem dystrybucji, rozwijał tę część teorii ekonomii, którą współcześnie określilibyśmy mianem funkcjonalnego podziału dochodu. Po drugie podjął się obrony kapitalistycznej gospodarki rynkowej, której krytycy zarzucali niesprawiedliwy podział dochodu. W tym ujęciu wyszedł poza rozważania dotyczące funkcjonalnego podziału dochodu, wprowadzając sądy normatywne do dyskusji na temat funkcjonowania gospodarki rynkowej. Podejmując dyskusję z socjalistami utopijnymi, usiłował wykazać, że ich wizja zmian ustrojowych nie zapewni gospodarce efektywności ekonomicznej. W zamian proponował reformę istniejącego systemu społeczno-gospodarczego, zwracając szczególną uwagę na możliwość reformy w sferze instytucjonalnej, co umożliwiłoby realizację idei dobrego społeczeństwa. Jeżeli chodzi o zmiany dokonane przez J.S. Milla na gruncie ricardiańskiej teorii podziału, to w najmniejszym stopniu dotyczyły one renty gruntowej. Ograniczał się on do obrony teorii renty gruntowej rozumianej jako renta różniczkowa. Polemizując z przedstawicielem kierunku historycznego, H.H. Careyʼem, sprzeci- 11 Najlepszym przykładem podziału zgodnie ze zwyczajowo przyjętymi normami jest podział dokonywany w ramach systemu feudalnego. 12 H. Landreth, D.C. Colander, op. cit., s. 219.

6 Wojciech Giza wiał się traktowaniu renty, jako przychodu wynikającego z dokonanych inwestycji kapitałowych na danym obszarze ziemi 13. Znacznie więcej różnic pomiędzy poglądami J.S. Milla i D. Ricardo występuje na gruncie teorii płacy. J.S. Mill w przeciwieństwie do D. Ricardo był przekonany, że w toku rozwoju gospodarki kapitalistycznej płace mogą podnieść się powyżej fizycznego minimum egzystencji. Swoje przekonanie opierał na uwzględnieniu w teorii płac nie tylko współzawodnictwa (rozumianego jako konkurencja rynkowa), ale również zwyczaju. Zgodnie z rozumowaniem klasyków wysokość stawki płac zależy od popytu i podaży pracy. Popyt na pracę determinowany był przez fundusz płac, zaś podaż pracy zależała od liczby pracowników. Fundusz płac w ekonomii klasycznej jest to część zakumulowanego kapitału, który przeznaczony jest na zaliczkowe wypłacanie płac pracownikom. Dzieje się tak dlatego, że pomiędzy nakładami a wynikami w procesie produkcji istnieje luka czasowa. Przedsiębiorca może sprzedać wytworzony produkt dopiero po jego uzyskaniu. Pracownicy jednak oczekują wypłaty w określonych interwałach czasowych niezależnie od tego, czy proces produkcji został zakończony, czy nie. Przedsiębiorca musi więc tworzyć określony fundusz płac pozwalający pokryć lukę czasową w procesie produkcji. Z kolei dla określenia liczby pracowników potrzebna jest teoria wyjaśniająca, jak w długim okresie następuje wzrost populacji. D. Ricardo jako czynnik ograniczający wzrost liczby ludności traktował ilość środków utrzymania wytwarzanych przez dane społeczeństwo. Rozumowanie to było oparte na teorii ludności T.R. Malthusa 14. Zgodnie z tą teorią wzrost liczby ludności ma tendencję do powiększania się w postępie geometrycznym, a wzrost środków utrzymania w postępie arytmetycznym, zatem wzrost liczby ludności przewyższa wzrost środków utrzymania, co implikuje wniosek, że nigdy nędza i ubóstwo nie zostaną przezwyciężone. Na gruncie teorii płac rozumowanie to prowadzi do wniosku, że nawet jeśli w toku rozwoju gospodarki kapitalistycznej nastąpi wzrost akumulacji kapitału, a co za tym idzie funduszu płac, to i tak nie doprowadzi to do trwałego wzrostu realnych stawek płac. Dzieje się tak dlatego, że wyższe płace umożliwią robotnikom posiadanie większej liczby dzieci, co w długim okresie przełoży się na wzrost podaży pracy i obniżenie stawek płac do poziomu minimum egzystencji. J.S. Mill nie podzielał przekonań D. Ricardo dotyczących kształtowania się stawek płac w kapitalistycznej gospodarce rynkowej na poziomie fizycznego minimum egzystencji. Widział on możliwość wzrostu płac za sprawą wprowadzenia do 13 Obrona ricardiańskiej teorii renty różniczkowej została przedstawiona przez Milla, op. cit., t. 1, s T.R. Malthus przedstawił po raz pierwszy swoją teorię ludności w 1798 r. T.R. Malthus, Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa, Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.

7 Kontrowersje wokół ekonomicznej teorii teorii płacy czynników określanych jako zwyczaj. Zdaniem J.S. Milla fundusz płac (wyznaczający popyt przedsiębiorców na pracę) może rosnąć szybciej niż wzrost podaży pracy. Będzie to miało miejsce wówczas, gdy robotnicy rosnące dochody przeznaczą nie na powiększenie się liczebności rodziny, jak zakładali T.R. Malthus i D. Ricardo, ale dostrzegą w nich szansę poprawienia własnego bytu. W ujęciu J.S. Milla wzrost podaży pracy nie jest regulowany jedynie przez ilość dostępnych środków utrzymania, lecz zależy od wielu czynników o charakterze: biologicznym, społecznym i kulturowym. J.S. Mill na gruncie teorii płac wyróżnia fizyczne minimum egzystencji oraz moralne minimum egzystencji 15. Szczególnie ważne było dla niego moralne minimum egzystencji, którego wysokość miała rosnąć wraz z rozwojem gospodarczym kraju i edukacją społeczeństwa. Był przekonany, że w większym stopniu ograniczenie dzietności będzie miało miejsce w wyższych klasach społecznych, cechujących się większą roztropnością niż wśród robotników. Pozytywnie odnosił się do pewnych ograniczeń mających na celu skłonienie jednostki do osiągnięcia określonej pozycji materialnej przed założeniem rodziny i posiadaniem dzieci 16. J.S. Mill był przekonany, że wraz z rozwojem społeczeństwa hamulec roztropnościowy będzie odgrywał coraz większe znaczenie. Tym samym zmiany w sferze instytucjonalnej przyczynią się do wzrostu poziomu życia robotników oraz niższych klas społecznych. Ostatnim elementem teorii podziału jest teoria zysku stanowiąca wynagrodzenie kapitału. Na gruncie ricardiańskiej teorii podziału zysk traktowany jest jako reszta pozostająca po odjęciu od produktu całkowitego wypłat na rzecz ziemi i pracy. Wysokość tak rozumianego zysku jest tym większa, im mniejsze wynagrodzenie zostało wypłacone pozostałym czynnikom produkcji. W szczególności ma to znaczenie w odniesieniu do płac, których utrzymanie na poziomie minimum egzystencji pozwalało maksymalizować stopę zysku. Wysokość stopy zysku determinowała wysokość stopy akumulacji kapitału, a ta z kolei dynamikę całej gospodarki kapitalistycznej. Rezydualność ricardiańskiej teorii podziału traktowana była przez socjalistów utopijnych jako dowód na występowanie fundamentalnej sprzeczności pomiędzy kapitałem i pracą. J.S. Mill, próbując odeprzeć ataki socjalistów przedmarksowskich na teorię klasyków, postanowił dać inne uzasadnienie dla wynagrodzenia, jakie otrzymuje kapitał. Odwołując się do poglądów Nassau Williama Seniora stwierdził, że kapitał otrzymuje wynagrodzenie dlatego, że jego właściciel powstrzymuje się 15 Szerzej na temat tego rozróżnienia J.S. Mill, op. cit., t. 1, s Jednym z przykładów dążenia do poprawy bytu materialnego ludzi były ograniczenia stosowane w Norwegii, gdzie mężczyzna przed zawarciem związku małżeńskiego musiał przedstawić źródła dochodów pozwalające utrzymać mu rodzinę, ibidem, t. 1, s. 551.

8 Wojciech Giza od bieżącej konsumpcji 17. Tak rozumiane wynagrodzenie kapitału znajduje swoje uzasadnienie w abstynencji i tym samym słusznie należy się kapitaliście. Jednak zapłata za udostępnienie kapitału, którą w ujęciu J.S. Milla należy określić jako procent, a nie zysk, stanowi tylko jedną z trzech części składowych zysku. Pozostałymi częściami są: odszkodowanie za ryzyko związane z udostępnieniem kapitału oraz wynagrodzenie za organizację procesu produkcji (usługi menedżerskie). Przedstawione powyżej zmiany, dokonane przez J.S. Milla na gruncie ricardiańskiej teorii podziału, dotyczyły w głównej mierze funkcjonalnego podziału dochodu. J.S. Mill nie ograniczał się jednak do wąsko rozumianego podziału dokonywanego przez mechanizm rynkowy. Był przekonany, że problem dystrybucji należy analizować w szerszym kontekście społecznym. Przekonanie J.S. Milla o możliwości zbudowania lepszego społeczeństwa przewija się w Zasadach ekonomii Najwyraźniej zostały one jednak wyartykułowane w księdze V zatytułowanej O wpływie postępu społeczeństwa na wytwarzanie i rozdział 18. Omawiając perspektywy rozwojowe gospodarki kapitalistycznej, zakładał podobnie jak D. Ricardo pojawienie się stanu stacjonarnego (stanu zastoju), w którym z racji zaniku stopy zysku zaniknie stopa akumulacji kapitału, a tym samym przestanie istnieć podstawowy czynnik dynamizujący procesy rozwojowe gospodarki kapitalistycznej. To jednak, co dla D. Ricarda było ponurą i nieuniknioną perspektywą, dla J.S. Milla stanowiło szansę na realizację idei lepszego społeczeństwa. J.S. Mill krytycznie odnosił się do maksymalizacji produkcji, jako jedynego celu, któremu podporządkowane jest funkcjonowanie systemu społeczno-gospodarczego. Twierdził, że tylko w zacofanych krajach świata wzrost produkcji jest wciąż ważnym celem do osiągnięcia; w bardziej rozwiniętych krajach tym, co jest ze względów gospodarczych potrzebne, jest lepszy rozdział, a nieodzownym do tego celu środkiem jest surowa wstrzemięźliwość w rozmnażaniu ludzkości 19. Ponadto narzędziami osiągnięcia bardziej sprawiedliwego podziału w ujęciu J.S. Milla są: roztropność i oszczędność jednostek oraz system ustawodawstwa popierającego równość majątkową w granicach, w jakich jest ona do pogodzenia ze słusznym roszczeniem jednostek do dysponowania owocami własnej pracy 20. J.S. Mill, rozważając perspektywy budowy lepszego społeczeństwa, zastanawiał się nad skutkiem rozszerzenia praw wyborczych i wolności obywatelskich na niższe klasy społeczne. Był przekonany, że decyzje podejmowane przez wolne 17 Ibidem, t. 1, s Ibidem, t. 2, s Ibidem, t. 2, s Ibidem, 487. J.S. Mill, mówiąc o słusznym roszczeniu do dysponowania owocami własnej pracy, wskazywał na podatki od spadków, które miały przeciwdziałać powstawaniu ogromnych majątków w wyniku dziedziczenia. Majątek powinien być wynikiem indywidualnego wysiłku jednostek.

9 Kontrowersje wokół ekonomicznej teorii jednostki są lepszym fundamentem stosunków społecznych niż wszelkie próby uwrażliwienia kapitalistów na los robotników. Realizacja tej wizji jednak zależy, zdaniem J.S. Milla, od stopnia, w jakim członkowie klas pracujących mogą być uczynieni istotami rozumnymi 21. Ogólnie J.S. Mill jest nie tylko znakomitym ekonomistą, ale również filozofem społecznym, budującym swoją wizję na podstawie idei liberalnych. Zrozumienie poglądów J.S. Milla jako filozofa społecznego i zwolennika reformy społecznej wymaga odwołania się do innych jego prac, wśród których najbardziej znaczącymi są: O wolności i O rządzie reprezentatywnym 22. Ponadto ważną pracą stanowiącą uzasadnienie dla proponowanych przez Milla reform jest Utylitaryzm 23. Teoria podziału J.S. Milla została zaprezentowania w okresie niezwykle silnych napięć społecznych, jakie miały miejsce w 1848 r. Był to okres wiosny ludów, a więc gwałtownych wystąpień przeciwko istniejącemu porządkowi społeczno-gospodarczemu. Był to również rok, w którym K. Marks i F. Engels opublikowali Manifest komunistyczny, traktowany przez socjalistów i komunistów jako program nowego, lepszego porządku społecznego. W kontekście tych wydarzeń J.S. Mill podjął się obrony liberalnych wartości leżących u podstaw XIX-wiecznej gospodarki rynkowej. Przyjmując wiele z koncepcji swoich wielkich poprzedników: J.S. Smitha i D. Ricardo, wprowadził wiele istotnych zmian, zwłaszcza na gruncie teorii podziału. Uwzględniając w zakresie teorii podziału, oprócz konkurencji, zwyczaj, wprowadził do rozważań dotyczących dystrybucji czynniki instytucjonalne. Dzięki temu pesymizm D. Ricardo, co do perspektyw rozwojowych gospodarki kapitalistycznej, został zastąpiony przez umiarkowany optymizm J.S. Milla. Obecnie, po około 150 latach od ukazania się Zasad ekonomii politycznej, można stwierdzić, że w toku rozwoju gospodarki rynkowej dobrobyt stał się nie tylko udziałem wąskiej klasy społecznej, ale że ma on niemal powszechny charakter w krajach Europy Zachodniej. Nie znaczy to jednak, że spory wokół ekonomicznej teorii podziału całkiem ucichły. Mimo wyjaśnienia funkcjonalnego podziału dochodu przez współczesną teorię mikroekonomii wciąż pozostaje 21 Ibidem, s J.S. Mill, O wolności, PWN, Warszawa 1959 oraz J.S. Mill, O rządzie reprezentatywnym, Znak, Kraków J.S. Mill, Utylitaryzm, PWN, Warszawa Warto również wspomnieć o interesującym opracowaniu J. Vinera, który analizuje znaczenie utylitaryzmu w koncepcji ekonomicznej J.S. Milla. Zob. J. Viner, Bentham and J.S. Mill: The Utilitarian Beckground, The American Economic Review, March 1949, nr 39.

10 Wojciech Giza otwarte pytanie o to, w jakim stopniu można i należy modyfikować ten podział. Odpowiedź na to pytanie możliwa jest dzięki przyjęciu określonych sądów normatywnych oraz uwzględnieniu czynników instytucjonalnych, determinujących funkcjonowanie współczesnej gospodarki rynkowej. Bladen V.W., John Stuart Millʼs Principles: A Centenary Estimate, American Economic Review May 1949, 39. Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa Gray J., Liberalizm, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków Kwaśnicki W., Historia myśli liberalnej, PWE, Warszawa Landreth H. Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa Malthus T.R., Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa, Gebethner i Wolff, Warszawa Mill J.S., Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofiispołecznej, t. 1 i 2, PWN, Warszawa 1965 i Mill J.S., Utylitaryzm i o wolności, PWN, Warszawa Mill J.S., O rządzie reprezentatywnym, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków Przybyła H., Johna Stuarta Milla rozumienie liberalizmu [w:] Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej teorie neoliberalne wobec ekonomicznej roli państwa, red. U. Zagóra-Jonszta, Katowice Ricardo D., Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa Viner J., Bentham and J.S. Mill: The Utilitarian Background, American Economic Review March 1949, 39. The purpose of the article is to analyse the theory of division presented by J. S. Mill. The author uses Ricardoʼs theory of division, viewed as the peak achievement of classical economics, as a reference point for Millʼs theory. By distinguishing the generally binding rules of production from the alterable rules of division, Mill was able to take institutional factors into consideration as the key determinants of this division. This, in turn, meant that Mill had stepped outside the functional division of income by developing the prospect of building a better and more just socio-economic system.