σ ij x 3 x 2 x 1 NAPRĘŻENIA I ODKSZTAŁCENIA Wstęp: Pojęcia te występują w opisie procesu odkształcenia tzn. są to zmiany wymiarów

Transkrypt

1 Krzysztof Wierzbanowski NAPRĘŻENIA I ODKSZTAŁCENIA Wstęp: Pojęcia te występują w opisie procesu odkształcenia tzn. są to zmiany wymiarów ciała pod wpływem przyłożonych sił. Siły powinny być znormalizowane względem wymiarów ciała, a odkształcenie powinno być wyrażone względnie, przy czym translacja i obrót ciała (jako całości) nie są brane pod uwagę przy definicji odkształcenia. I. Naprężenie (ang. stress) Rozważmy najpierw tensor naprężenia, którego składowe definiują siły przypadające na jednostkową powierzchnię. W tym celu zdefiniujmy bardzo mały (jednostkowy) sześcian wewnątrz materiału. x x x określa do której osi równoległa jest składowa siły określa do której osi prostopadła jest płaszczyzna ścianki Siły działające na ścianki jednostkowego sześcianu definiują składowe tensora naprężenia. Pierwszy wskaźnik (i) definiuje kierunek, wzdłuż którego działa siła, zaś drugi (j) oś do której jest prostopadła płaszczyzna ścianki, w której działa siła.

2 Składowe tworzą tensor naprężeń drugiego rzędu. Rozróżniamy składowe normalne i ścinające tensora naprężeń, przy czym:,, 33 są składowymi normalnymi, zaś, 3, 3 są składowymi ścinającymi. Znajomość tensora naprężeń umożliwia nam wyliczenie całkowitej siły działającej na dowolny płat powierzchni. Załóżmy, że chcemy znaleźć siłę działająca na powierzchnię ABC na poniższym rysunku. Powierzchnia ta reprezentowana jest przez wektor normalny S (którego wartość równa się polu tej powierzchni). Składowymi wektora S są rzuty powierzchni ABC, czyli: S, S, S 3. Przykładowo, składowa F całkowitej siły działającej na powierzchnię S wynosi: F () S + S + S 3 3 x 3 C S S S S 3 B x x A Powierzchnia S (ABC) i jej rzuty: S, S, S 3. Możemy to zapisać krócej: F j S j () Podobnie, dowolna składowa tej siły wynosi: F i S j (3) Czyli siła działająca na płat powierzchni S wynosi:

3 [F] [ ] [ S] (4) gdzie: siła i powierzchnia przedstawione zostały jako macierze kolumnowe, zaś tensor naprężenie - jako macierz kwadratowa o wymiarze 3x3 (reprezentacja tensora jako macierz omówiona będzie za chwilę). Zauważmy także (patrz Równ.3), iż dowolną składową naprężenia można przedstawić jako: F i ( S j ) (5) Równowaga statyczna równowaga momentów ji 6 składowych spośród 9 jest niezależnych Zależność ta ( ji ) redukuje liczbę niezależnych składowych naprężeń do sześciu (3 normalne i 3 styczne). Tensor naprężeń możemy zatem przedstawić jako kwadratową macierz symetryczną o wymiarze 3x3. Jednak nie każda macierz symetryczna jest tensorem (o czym będzie za chwilę). Stan naprężeń może być niejednorodny ( x, x, x ) 3, np. może istnieć zmienność naprężeń w głąb walcowanej próbki. W ogólności warunek równowagi elementów wewnątrz materiału prowadzi do zależności: :, j (6) x j W równaniu powyższym występuje sumowanie po powtarzającym się wskaźniku (j). Przykładowo dla i, równanie to ma postać: j, j x x x 3 (7) Podobne dwa równania trzeba napisać dla i oraz i3. 3

4 Transformacja wektora i tensora do nowego układu współrzędnych Transformacje wektora: Rozważmy przykładowo transformację wektora siły: F i a ik F k (8) a ik są kosinusami kierunkowymi, które definiują orientację układu nowego względem starego. W równaniu powyższym zastosowano konwencję sumowania po powtarzającym się wskaźniku (w tym wypadku k). szczegółowo: 3 F F F a a a 3 F + a F + a F + a 3 F F F + a + a + a F 3 F 3 F 3 (9) x 3 x 3 x x x x Transformacja z układu starego : x, x, x 3 do nowego : x, x, x 3 odbywa się przy pomocy kosinusów kierunkowych a (a jest kosinusem kąta pomiędzy i-tą osią układu nowego a j-tą układu starego. Transformacja tensora: Rozważmy jako przykład tensor naprężeń: 4

5 a ik jl kl () Również i w tym równaniu zastosowano konwencję sumowania po powtarzającym się wskaźniku (w tym wypadku k i l). szczegółowo (np. składowa 3 ): a a a 3 3 a k 3 3l + a + a + a kl a + a + a W powyższej transformacji pojawia się iloczyn dwóch kosinusów kierunkowych, ponieważ mamy do czynienia z transformacją zarówno sił jak i powierzchni. Często tensor naprężeń przedstawiamy w postaci macierzy: 3 3 () Jednak nie każda macierz symetryczna jest tensorem! Aby dana macierz reprezentowała tensor, jej wyrazy (np. ) muszą transformować się z układu do układu zgodnie z Równ.. Interesującą własnością tensora drugiego rzędu jest to, iż zawsze można znaleźć taki układ współrzędnych, w którym tylko składowe główne są różne od zera; wtedy ma on postać: () 33 Wartości na przekątnej nazywamy wartościami własnymi, a znajdujemy je rozwiązując równanie charakterystyczne: ( ) 3 ( ) 3 ( ) (3) Rozwiązując powyższy wyznacznik otrzymujemy: ( λ ) ( λ ) ( λ ) λ, λ, 33 λ Oczywiście: 5

6 Jeżeli λ λ λ 3 to mamy do czynienia z naprężeniem typu hydrostatycznego (, pozostałe wyrazy tensora przyjmują wartości zerowe). 33 Typowe stany naprężeń: a) Rozciąganie: Test rozciągania w kierunku osi x 3. S jest powierzchnią przekroju poprzecznego próbki. b) Ściskanie: Ściskanie wzdłuż osi x 3. c) Proste ścinanie: x x x x Podczas ścinania (np.: ) jednostkowy sześcian materiału staje się równoległościanem. 6

7 d) Naprężenie typu hydrostatycznego: p W naprężeniu typu hydrostatycznego występują tylko składowe główne tensora naprężeń 33 p Naprężenia hydrostatyczne mają te same składowe i wartości niezależnie od układu współrzędnych. Jest to intuicyjnie zrozumiałe, bo jakkolwiek byśmy nie obracali kostki zanurzonej w cieczy - patrz rysunek powyżej - to zawsze ciśnienia na jej ściankach będą jednakowe (pomając oczywiście w tym przykładzie zmianę cisnienia z wysokością). Ponadto, łatwo można wykazać, że dla dowolnego tensora naprężeń zachodzi następująca relacja: const (czyli ślad macierzy jest stały, niezależny od układu odniesienia). Rozkład dowolnego tensora na składową ścinającą i hydrostatyczną. Każdy tensor naprężeń można rozłożyć na część hydrostatyczną i czysto ścinającą (ang.: deviatoric). Załóżmy, że w dowolnym układzie odniesienia mamy tensor naprężeń. Przetransformujmy go do układu osi głównych: uklad osi glownych 3 gdzie: ( + + ) p 33, czyli: p ii 3 p q p + r (4) 33 p s oraz: q + r + s (5) (oczywiście wartości q, r oraz s znajdujemy z Równ.(4); q -p, r -p, s 33 -p). Następnie można dokonać dwóch kolejnych obrotów wokół osi wzajemnie prostopadłych, które przeprowadzają tensor (4) do następującej postaci: 7

8 p p q + p r p obroty s p + p qs qs qs r qs r (6) człon hydrostatyczny człon ścinający (ang. deviatoric stress) Pierwszy człon, czyli naprężenie hydrostatyczne nie zmienia się oczywiście po kolejnych obrotach, drugi zaś człon uzyskał postać czystych naprężeń ścinających. Jak pamiętamy, człon hydrostatyczny powoduje odkształcenie sprężyste ciała (np. odwracalne ściśnięcie). Natomiast człon ścinający (ang. deviatoric stress) jak zobaczymy później oprócz sprężystego odkształcenia ścinającego, odpowiedzialny jest także za odkształcenie plastyczne, które jest sumą elementarnych nieodwracalnych odkształceń typu ścinającego. II. Odkształcenie (ang: strain) Odkształcenie ciała jest odpowiedzią na przyłożone siły (naprężenie). Zacznmy od najbardziej podstawowego opisu odkształcenia ciała poprzez gradient przemieszczenia. a) Gradient przemieszczenia Jeden wymiar. Zdefiniujemy najpierw odkształcenie ciała w przypadku jednowymiarowym (np. rozciąganie w kierunku osi x). Odcinek o początkowej długości δx wydłużył się o δw. δx δx+ δw A B A B Odcinek o początkowej długości AB jest rozciągnięty do długości A B Zdefiniujmy gradient przemieszczenia (e) ciała, w punkcie A: 8

9 δw dw e lim δx δ x dx (7) Dwa wymiary x x B B δv δv δx A C A δw δw C δx Składowe gradientu przemieszczenia definiujemy przez deformację kwadratu ABC. Składowe normalne definiują zmiany rozmiarów odcinków; i tak: δv dv względne wydłużenie AB lim e δ x δx dx (8) AC lim δw δx względne wydłużenie δ x (9) dw dx e (Zauważmy, że w Równ. 8- bierzemy pod uwagę znaki δv, δv, δw oraz δw ). Przykładowo w Równ. (8) w przypadku δv > mamy wydłużenie, w przeciwnym zaś razie skrócenie.) 9

10 Składowe ścinające definiują zmiany orientacji: zmiana orientacji AB: e lim δv δx dv dx δ x () zmiana orientacji AC: e δw lim δx dw dx δ x () Powyżej zdefiniowane wielkości e są składowymi tensora gradientu przemieszczenia. Podsumujmy konwencję wskaźników i,j występujących w e : Zbierzmy razem definicje składowych tensora gradientu przemieszczenia e : dw e dx dw e dx dv e dx dv e dx Zauważmy, że ze względu na poglądowość, użyliśmy odrębnych oznaczeń δw i i δv i do oznaczenia przemieszczeń odcinków δx i δx. Nie ma żadnego powodu, aby tak robić w ogólnym przypadku. Wprowadzamy, zatem pojęcie pola przemieszczeń δu i (x,x ), które jest funkcją położenia. Tak, więc podsumujmy: δ δ δ Zamiast: w, v u ( x, x i i i ) W ogólnym przypadku, tensor gradientu przemieszczenia definiujemy jako: e u x i j ()

11 Trzy wymiary: W trzech wymiarach sytuacja przedstawia się analogicznie jak powyżej, uwzględniamy dodatkowo wymiar w kierunku osi x 3. A zatem wskaźniki w Równ.() przyjmują wartości: i,j,,3. b) Odkształcenie i obrót Jak widzieliśmy już wyżej, gradient odkształcenia e opisuje względne zmiany rozmiarów ciała. Przykładowo, w przypadku dwuwymiarowym (rysunek poniżej, po lewej) ciało o początkowym kształcie kwadratu przechodzi w równoległobok; kąty θ i θ opisane są odpowiednio przez e i e : e e u x u x tgθ tgθ (3) Równocześnie składowe e i e opisują względne zmiany wymiarów ciała w kierunkach x i x : e e u x u x (4)

12 x x θ e e > θ e x x e < Po lewej: ciało o początkowym kształcie kwadratu przechodzi po odkształceniu w równoległobok; składowe e,e opisują jego wydłużenie (bądź skrócenie) w kierunkach x i x, zaś składowe ścinające e i e zmianę orientacji odcinków δx i δx (tgθ e, tgθ e ). Po prawej: sztywny obrót ciała (e -e lub też: θ -θ ). Może się jednak zdarzyć, że ciało doznało jedynie sztywnego obrotu, bez zmiany kształtu. Sytuacja taka pokazana jest po prawej części rysunku; wtedy: e -e. Musimy zatem zmodyfikować definicję odksztalcenia, tak, aby nie zawierała w sobie sztywnego obrotu. Definiujemy zatem tensor odkształcenia i obrotu: (5) ε (e + e ji ) - tensor odkształcenia (symetryczny) (6) ω (e e ji ) - tensor obrotu (anty-symetryczny) Tensor odkształcenia jest symetryczny, tzn. ε ε ji, zaś tensor obrotu jest anty-symetryczny, tzn.: ω - ω ji. Oznacza to, że w przypadku trójwymiarowym mamy sześć niezależnych składowych tensora odkształcenia (ε, ε, ε 33, ε ε, ε 3 ε 3, ε 3 ε 3 ) oraz trzy niezależne składowe tensora obrotu (ω - ω, ω 3 - ω 3 i ω 3 - ω 3 ). Warunek zgodności W omawianym przez nas wcześniej przypadku dwuwymiarowym, zdefiniowaliśmy trzy niezależne składowe odkształcenia (ε, ε i ε ε ) na podstawie dwóch tylko składowych przemieszczenia: du i du. Nasuwa to wniosek, że pomiędzy składowymi

13 odkształcenia musi istnieć jakaś dodatkowa zależność. Istotnie, można łatwo wykazać, że zachodzi między nimi następująca relacja, zwana warunkiem zgodności (ang. compatibility condition): ε ε ε (7) + x x x x Odpowiednie równania istnieją także dla przypadku trójwymiarowego. c) Transformacja tensorów Omawiane przez nas wielkości, opisywane dwoma wskaźnikami, jak naprężenia, odkształcenia i obroty są tensorami drugiego rzędu. Jak już widzieliśmy na przykładzie tensora naprężeń, przechodząc z jednego układu odniesienia do innego, musimy dokonać transformacji tych wielkości. Co więcej, spełnienie równania transformacyjnego jest również warunkiem koniecznym na to, aby rozważany obiekt był tensorem. Zestawmy równania transformacji poznanych już przez nas tensorów drugiego rzędu (a są kosinusami kierunkowymi, czyli elementami macierzy obrotu): a ik a jl kl e a ik jl e kl (8) ε a ik jl ε kl ω a ik a jl ω kl Po prawej stronie powyższych równań występuje sumowanie po powtarzających się wskaźnikach (k oraz l), co reprezentuje sumę dziewięciu składników (po wszystkich składowych tensora). 3

14 d) Przykłady odkształceń: Odkształcenie normalne + ε 33 + ε + ε Odkształcenie normalne sześcianu jednostkowego. Taki typ odkształcenia może zajść np. wskutek rozszerzalności termicznej. Odkształcenie normalne opisany jest tensorem: ε ε ε ε 33 (9) Wyliczmy względną zmianę objętości (dylatację) : V ( + ε V ) ( + ε ) ( + ε 33 ) (3) Po rozwinięciu prawej strony i zaniedbaniu wyrazów małych drugiego i trzeciego rzędu, otrzymujemy: ε + ε + ε33, lub stosując konwencję powtórzonych wskaźników: ε ii (3) Czyli: względna zmiana objętości (dylatacja) równa jest śladowi macierzy odkształcenia. Jest to oczywiście niezmiennik (nie zależy od układu odniesienia). 4

15 Walcowanie: x3 x Opisuje je tensor odkształcenia: ε ε ε ε 33 gdzie ε jest amplitudą macierzy odkształcenia. W odkształceniu plastycznym tego typu, względna zmiana objętości ε +ε 33, z czego właśnie wynika, że ε -ε 33. Proste ścinanie: Rozpatrzmy odkształcenie typu prostego ścinania w dwóch wymiarach. Opisane jest ono składową ścinającą e tensora gradientu odkształcenia, np. e (tutaj e ) : x x e π/ - e x x Składową e możemy formalnie przepisać jako: e (e + e) + (e e) (w pokazanym powyżej przypadku e ). A zatem: e ε + ω 5

16 W konsekwencji, odkształcenie typu prostego ścinania (e ) możemy przedstawić przez składową odkształcenia ε (i ε ) oraz obrotu ω : Gradient przemieszczenia e odkształcenie ε ( ε ) + obrót ω e / Podkreślmy, że tensor odkształcenia (ε ) jest symetryczny, w przeciwieństwie do tensora gradientu przemieszczenia e. e) ogarytmiczna miara odkształcenia: Tensory gradientu przemieszczenia oraz odkształcenia zdefiniowane są dla nieskończenie małych odkształceń ciała. Pojawia się, zatem pytanie, jak opisać duże odkształcenia, które występują np. podczas odkształcenia plastycznego. Jedną z możliwości jest tzw. logarytmiczna miara odkształcenia. l F dl 6

17 Rozważmy przykład rozciągania osiowego. Jeśli pręt o początkowej długości zostanie rozciągnięty do końcowej długości, to makroskopowa miara odkształcenia równa jest sumie (całce) odkształceń cząstkowych: ε dl l ln (3) Ważną właściwością tej miary odkształcenia jest jej addytywność. Jeśli pręt będzie rozciągany w dwóch etapach (od do i od do ), to logarytmiczne miary cząstkowe dodają się i ich suma daje wynik identyczny jak przy bezpośrednim rozciąganiu pod do. Pokazano to poniżej: etap ε ln etap ε ln Całkowita odkształcenie: ε ε ε + + ln ln Ostatecznie: ε ln ln f) Przykłady testu rozciągania Własności mechaniczne materiałów bada się w rozmaitych testach. Jednym z podstawowych jest test rozciągania. W teście tym bardzo istotną sprawą jest aby koncentracja naprężeń nie miała miejsca na końcach badanej próbki; w tym celu nadaje się jej specyficzny kształt. Kształt próbki do testu rozciągania. Przez zaznaczone otwory przeprowadza się śruby mocujące. Poniżej zamieszczono kilka typowych rezultatów testów rozciągania. 7

18 a) Typowy metal o strukturze regularnej płasko centrowanej (np. miedź) Typowa krzywa rozciągąnia ( f(ε ) dla metalu. Rysunek sporządzono na podstawie: A.G. Guy, Wprowadzenie do nauki o materiałach, PWN, Warszawa, 977 b) Ciało elastyczne kruche [GPa] Fe I 5 Fe II Kwarc,,4 Krzywe rozciągania dla tzw. wiskersów. Są to monokryształy w postaci cienkich nitek, zawierające bardzo mało defektów, a zatem niewykazujące odkształcenia plastycznego. Po etapie odkształcenia sprężystego (liniowego i nieliniowego) następuje kruche pęknięcie (linią przerywaną zaznaczono przedłużenie liniowego zakresu odkształcenia sprężystego). ε 8

19 c) Stal z podwójną granicą plastyczności Krzywa rozciągania materiału wykazującego górną i dolną granicę plastyczności, np. żelazo domieszkowane C i N (Dietek) d) Porównanie materiału ceramicznego, stali i polimerów Krzywe rozciągania dla materiałów wykazujących odmienne własności mechaniczne: a) Al O 3, b) stal niskowęglowa, c) kauczuk, d) polimetylometakrylan. Krzywe te przedstawiono na tzw. wykresie nominalnym, czyli naprężenie nominalne (F/A, gdzie A jest początkowym przekrojem próbki) w funkcji odkształcenia nominalnego / ( jest długością początkową próbki). Rysunek zaczerpnięto z : A.G. Guy, Wprowadzenie do nauki o materiałach, PWN, Warszawa, 977 9

20 e) Materiał wykazujący efekt starzenia Krzywa rozciągania materiału wykazującego efekt starzenia: x po krótkotrwałym odciążeniu, y po długotrwałym odciążeniu (Dieter) Trzeba zauważyć, w przypadku metali zakres odkształcenia sprężystego jest bardzo mały (nie przekracza wydłużenia rzędu. %), zaś całkowite wydłużenie próbki (do pęknięcia) rzadko przekracza %. Istnieją niemniej specjalne efekty, w których obie te granice są znacznie większe. Np. w metalach wykazujących tzw. efekt pamięci kształtu, odkształcenie odwracalne (tzw. pseudo-sprężystość) może dochodzić do %, zaś w zjawisku tzw. super-plastyczności, próbka może wykazać całkowite wydłużenie rzędu kilkudziesięciu %. Pierwszy z tych efektów polega na odwracalnej przemianie fazowej (martenzytycznej), zaś drugi na zmianie kształtu próbki poprzez dyfuzyjny ruch atomów.