Mięczaki ( Mollusca) rzeki Grabi i jej terenu zalewowego. Weicłitiere (Mollusca) des Flusses Grabia und seines Oberschwenmiungsgebietes

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK I N S T Y T U T F R A G M E N T A Z O O L O G I C Z N Y F A U N I S T I C A Tom XV W arszaw a, 30 VI 1969 N r 10 Andrzej P i e c h o c k i Mięczaki ( Mollusca) rzeki Grabi i jej terenu zalewowego M o jiju o c k h (Mollusca) pekii r p a ó ii u ee iioum m Weicłitiere (Mollusca) des Flusses Grabia und seines Oberschwenmiungsgebietes [Z 3 tab licam i, 6 ry su n k am i, 5 fotografiam i i 37 tab elam i w tekście] Spis treści I. W s t ę p... 2 II. T eren b a d a ń i opis s t a n o w i s k... 2 I I I. M ateriał i m eto d y b a d a ń IV. S y stem aty czn y przegląd znalezionych g a t u n k ó w V. W ystępow anie m ięczaków w teren ie b a d a ń P iś m ie n n ic tw o PerioMe Z u s a m m e n fa s s u n g... 80

2 112 A. Piechocki 2 I. W S T Ę P M ięczaki słodkow odne n ależą w P olsce do zw ierząt stosunkow o dobrze poznanych. D ane na te m a t w y stęp o w an ia m ięczaków w zb io rn ik ach w odnych sp o tk ać m ożna w licznych opracow aniach fau n isty cznych d o ty czą cy ch ró żn y ch regionów naszego k ra ju oraz w p u b lik a c ja c h o chara k te rz e h y d ro biologicznym. W śród prac, k tó re w niosły duży w kład do p o zn a n ia rozm ieszczenia i ekologii naszych m ięczaków słodkow odnych należy w ym ienić p u b lik acje n a stę p u ją c y c h au to ró w : B ą k o w s k i i Ł o m n ic k i (1892), B e r g e r (1958, 1959, 1960, 1961, 1962), B o e t t g e r (1926a, 1926b, 1926c), F e l i k s i a k (1930, 1933, 1935, 1938a, 1938b, 1939), G e y e r (1919), J a c k ie w i c z (1959), J a e c k e l (1950), J a n k o w s k i (1933), K l im o w ic z (1958, 1960, 1962), K o w n a c k a (1963), L e h m a n n (1873), M e n t z e n (1925, 1926), M e r k e l (1894), M ł o d z i a n o w s k a - D y r d o w s k a (1930), P o l iń s k i (1917, 1922), R i e d e l (1954), S t a ń c z y k o w s k a (1960a, 19G0b), T e t e n s i Z e i s s l e r (1964), U r b a ń s k i (1933a 1933b, 1937, 1938, 1947, 1957). M imo, że w iększość spośród p rzy to czo n y ch p rac, a ta k ż e n iek tó re p rzy czy n k i cytow ane przeze m nie w dalszych rozd ziałach, zaw ierają in fo rm acje o w ystęp o w an iu m ięczaków w rzek ach, s ta n p o zn an ia m alak o fau n y w ód bieżących w Polsce je s t ja k d o tą d n ie w y sta r czający. W y n ik a to m iędzy in n y m i stą d, że ż a d n a z naszych rzek nie doczekała się d o ty c h czas szczegółow ego, m onograficznego op raco w an ia jej m ięczaków. G rab ia należy do rzek dość dobrze zb ad an y ch p o d w zględem fau n isty cz n y m. D o ty c h czas opracow ano w niej n a stę p u ją c e g ru p y zw ierząt: w ro tk i (P a w ł o w s k i, 1956, 1958, 1960, 1968), p ijaw k i ( W o j t a s, 1959), Branchiobdellidae ( W o j t a s, 1964), w idelnice ( W o j t a s, 1962) oraz częściowo ję tk i ( J a ż d ż e w s k a, 1967), w ażki ( K l im a s z e w s k a, 1959) i ry b y ( K u l - m a t y c k i, 1936; K o e p p e n, 1943; P a w ł o w s k i, 1958; P e n c z a k, 1967a, 1967b). P o n ad to zbad an o biologię, rozw ój i rozm ieszczenie licznie w ystęp u jąceg o w G rabi p lu sk w iak a Aphelocheirus aestivalis (F a b r.) ( K r a j e w s k i, 1966, 1967) oraz w y stęp o w an ie b ło tn ia rk i m oczarowej L ym naea truncatula (M u l l.) ( P i e c h o c k i, 1966). W o sta tn ie j z c y to w anych prac, będącej w stęp n y m stu d iu m m alak o fauny G rabi, p o d an o rów nież listę 32 g a tu n k ó w m ięczaków to w arzy szący ch b ło tn iarce m oczarow ej n a stan o w isk ach jej w y stęp o w an ia. W zm ianki o m ięczakach w y stęp u jący ch w G rabi i n a terenie jej zlew ni sp o tk ać m ożna rów nież w p r a cach d o ty czący ch in n y ch zagadnień (M i c h a l s k i, G a b a ń s k i, K u l m a t y c k i, 1937; P a w ł ó w s k i, 1958; W o j t a s, 1959). D o k ład n y opis rzeki G rabi oraz jej k ró tk a c h a ra k te ry sty k a hydrobiołogiczna zaw arte są w p racach P a w ł o w s k i e g o (1956, 1958) i W o j t a s a (1959). W oparciu o cy to w an e prace oraz n a p o d staw ie obserw acji w łasnych dokonałem p o działu rzek i i zbiorników jej teren u zalew ow ego n a c h a ra k te ry sty c z n e środow iska. T ak ie ujęcie te m a tu pozw oliło m i n a p o d ję cie p ró b y w yróżnienia zg rupow ań m ięczaków zam ieszkujących poszczególne środow iska. N a p o d staw ie licznych p ró b ek z eb ran y ch w zdłuż całego biegu G rabi odtw orzyłem rów nież o b raz w y stęp o w an ia m ięczaków w p ro filu podłu żn y m rzeki. P ra c ę w ykonano w K a te d rz e Zoologii O gólnej U n iw ersy tetu Ł ódzkiego pod k ierunkiem P a n a P ro feso ra D ra L. K. P a w ł o w s k i e g o, k tó re m u sk ład am serdeczne podziękow anie za pow ierzenie m i te m a tu oraz liczne w skazów ki i ra d y u dzielane w tra k c ie jej realizacji. D zięk u ję rów nież P a n u D row i L. B e r g e r o w i z I n s ty tu tu Zoologicznego P A N w P o zn an iu za spraw dzenie oznaczeń m ałży z ro d z a ju P isid iu m C. P f e i f f e r. II. T E R E N B A D A N I O P IS S T A N O W IS K R zeka G rabia1 jest trzeciorzędnym dopływ em O dry, z k tó rą łączy się p o przez W idawkę i W artę. Dorzecze Grabi zlokalizowane w centralnej części w ojew ództw a łódzkiego obejm uje pow iaty piotrkow ski, bełchatow ski i laski. 1 C h a ra k te ry sty k ę te re n u b a d a ń o p arłem głów nie n a obszernej m onografii P a w ł o w s k i e g o (1958) pośw ięconej fau n ie w ro tk ó w G rabi.

3 0 3 Mięczaki (M ollusca) Grabi 113 P od względem ukształtow ania powierzchni teren te n należy do W yżyny Ł a skiej, będącej częścią W ysoczyzny Sieradzkiej. Jedynie odcinek źródłowy Grabi znajduje się w zachodniej krawędziowej części W yżyny Łódzkiej. G rabia jest m ałą rzeką nizinną. Długość jej wynosi około 86 km, zaś powierzchnia jej dorzecza obejm uje 821,8 km 2. Teren źródłowy Grabi położony jest na wysokości 222 m n. p. m., ujście na wysokości 142,5 m n.p.m. Średni spadek rzeki wynosi 0,924 m na 1 km i rozkłada się dość równomiernie w jej profilu podłużnym. Szerokość Grabi jest zmienna, odcinki szersze w ystępują na przem ian z odcinkam i węższymi. Najm niejszą szerokość koryta rzeki, wynoszącą około 1 m, stw ierdzono w uregulow anym odcinku G rabi w M zurkach, szerokość n a j większa, stwierdzona powyżej m łyna w Baryczy, wynosiła 29,3 m. Szerokość koryta w środkowym biegu rzeki wynosiła 8-10 m, zaś w odcinku ujściowym około 18 m. Podobnie jak szerokość zmienna jest i głębokość rzeki. Średnia głębokość Grabi w ahała się w granicach 0,5-1 m, najw iększa głębokość, stw ierdzona w zakolu powyżej wsi Zimne W ody, wynosiła 2 m. Szerokość i głębokość rzeki zmienia się zależnie od stanów wody. Dane powyższe dotyczą szerokości i głębokości rzeki przy stanach zbliżonych do średnich. W korycie rzeki przew ażają osady piaszczyste. W zależności od u k sz ta łto wania dna i szybkości prądu wody osadom piaszczystym tow arzyszą niniejsze luli większe złoża m ułu i detrytusu. W lotycznych odcinkach rzeki w ystępują osady złożone ze żwirów, tylko w niektórych m iejscach poniżej m łynów i m o stów lub w sztucznie w yprostow anych odcinkach G rabi (np. w Zim nych W o dach) dno jest kamieniste. Na nielicznych terenach torfiastych w złożach dennych w ystępują osady torfowe. W ody Grabi są na ogół czyste i można jo scharakteryzować jako oligosaprobowe. Uchwytne zanieczyszczenie występuje tylko w środkowym biegu rzeki i spowodowane jest przez klejarnię w Orchowie koło Łasku. Stopień zarośnięcia koryta Grabi roślinnością wodną i przybrzeżną jest dość znaczny, jed n ak w yraźnie zależy od ch arak teru dna, głębokości i szybkości prądu wody. Największe skupienia roślinności wodnej w ystępują przy brzegach rzeki, zwłaszcza zaś w różnego typu zatokach. Na terasie zalewowej Grabi w ystępują łąki, pastwiska, torfowiska i nieliczne małe lasy sosnowe lub sosnowo-brzozowe. N ad samą rzeką ciągną się zazwyczaj szpalery olsz, niekiedy z przym ieszką wierzb. Na obszarze terasy zalewowej znajdują się liczne zbiorniki wody stojącej o różnym charakterze i niejednakowym stopniu pow iązania z rzeką. Podział Grabi na odcinki jest różnie przedstaw iany, np. W o j t a s (1959) uznaje za bieg górny odcinek od źródeł do Mzurek i przeciwstawia go pozostałej części rzeki. W mojej pracy podzieliłem rzekę na 3 charakterystyczne odcinki: bieg górny, bieg środkowy i bieg dolny. Górna wstęga Grabi zaczyna się w Luboni i sięga do Talara w pobliżu Ldzania, wstęga środkowa obejm uje odcinek od Talara do wsi Brzeski, dolna odcinek od wsi Brzeski do ujścia rzeki w Łęgu W idaw skim. W biegu górnym rzeka m a ch arak ter strum ieniow y i jest n ajbar

4 0 r z e k a G r a b ia k o r y t o r z e k i d o p ły w y n u r t r z e k i - p o b o c z e r z e k i z b io r n ik i tr w a ł e - odcinki lotyczne -o d c in k i o um iarkowanej szybkości prądu - odcinki lenityczne - m łynów ki i odgałęzienia - dołki p rzy brzegach rzeki - zatoczki odcięte ław icam i piasku - zatoki otw arte - zatoki zam knięte - m artw e ram iona rzeczne - odcięte starorzecza - trw ałe zalewy łąkowe - torfianki - inne zbiorniki trw ałe 114 A. Piechocki ' t e r a s a z a le w o w a z b io r n ik i o k r e s o w e - ś r o d o w is k o l ą d o w e : - okresowe zalewy łąkowe brzegi rzeki -łą k i i olszyny Ś r o d o w is k a w y s tę p o w a n ia m ię c z a k ó w w t e r e n i e b a d a ń

5 5 Mięczaki (M ollusca) Grabi 115 dziej urozm aicona, dość jed n o stajn y bieg środkow y odznacza się pew ną rozm aitością środowisk, w m onotonnym biegu dolnym rzeka jest ostatecznie uform ow ana. W pływ gospodarki ludzkiej na bad an ą rzekę w yraża się częściową jej reg u lacją, dużą liczbą młynów wodnych i wspom nianym już zanieczyszczeniem wody w pobliżu Łasku. W okresie badań zmeliorowano rzekę od Grabicy do M zurek, koło Drużbic oraz odcinek rzeki w pobliżu Łasku. Obecnie m elioracja obejm uje również odcinek D rużbice-m olenda w górnym biegu rzeki. B adania rozmieszczenia i ekologii mięczaków Grabi oparłem na dokładnej analizie środowisk ich w ystępow ania. Szczegółową klasyfikację badanych zbiorników wodnych, zastosowaną w oparciu o prace P a w ł o w s k i e g o (1958) i ŻAd in a (1932, 1935, 1950), przedstaw ia schem at na str. 4. N u rt G rabi i zbiorniki pobocza rzeki przeciwstawiłem zbiornikom wody stojącej terasy zalewowej. W ielka różnorodność i zmienność panująca w nurcie rzeki sprawia, że podstaw ą klasyfikacji środowisk występowania zwierząt jest tu ta j szybkość prądu wody, w arunkująca charakter osadów dennych, morfologię koryta i stopień zarośnięcia. N a podstawie różnic w szybkości prądu wody wyróżniłem w Grabi odcinki lotyczne, odcinki lenityczne oraz odcinki o prądzie um iarkow anym. P rzy brzegach Grabi znajdują się różnego typu zatoki i zastoiska powstałe w wyniku działania prądów turbulentnych i akum ulacji osadów dennych. Zbiorniki te różnią się między sobą stopniem powiązania z rzeką. W zbiornikach pobocza rzeki zachodzi na ogół mniej intensyw na wym iana wody, natom iast odkładanie się osadów m ułu i d e try tu su jest w nich bardziej w ydatne. N aturalne i sztuczne zm iany w przebiegu Grabi powodują powstawanie licznych zbiorników wody stojącej. Zbiorniki te, położone na obszarze zalewowym Grabi, m ają c h a ra k te r przejściow y m iędzy środowiskiem wód p ły nących i typow ym i zbiornikam i wód stojących położonymi poza terenem zalewowym rzeki. W okresie wiosennych i jesiennych powodzi Grabia łączy się ze zbiornikam i terasy zalewowej. Zachodzi w tedy w ym iana wody i fauny m iędzy rzek ą i nadrzecznym i zbiornikam i wód stojących. P rzy klasyfikacji zbiorników terenu zalewowego brałem pod uwagę ich genezę, trwałość i właściwości morfologiczne. Ulewne deszcze, wylewy rzeki oraz infiltracja wody z Grabi i zbiorników przyrzecznych przyczyniają się do pow staw ania zalewów łąkowych, które w zależności od czasu ich trw ania dzielę na stałe i okresowe. Osobną grupę zbiorników stanow ią torfianki, usytuow ane zazw yczaj na krańcach te rasy zalewowej i pow stałe w w yniku działalności ludzkiej. Aby uzyskać możliwie pełny obraz występowania mięczaków w terenie zalewowym Grabi, badaniam i objąłem również niektóre środowiska lądowe. Szczególną uwagę zwróciłem na brzegi rzeki miejsce kontaktow ania się m alakofauny wodnej i lądowej. Bieg rzeki G rabi i rozmieszczenie miejscowości, w pobliżu k tórych zbierałem m ięczaki przedstaw ia załączona m apka (rys. 1). Poszukiw ania malakologiczne prow adziłem wzdłuż całego biegu Grabi, uw zględniając możliwie dużą

6 116 A. Piechocki 6 różnorodność środowisk rzecznych i nadrzecznych. B ad an ia intensyw ne przeprowadziłem w pobliżu miejscowości Zimne W ody, Ldzań i Kozuby. Pozwoliło to n a dokładne poznanie m alakofauny w ybranych fragm entów rzeki w odcinku górnym (Zimne W ody), środkowym (Ldzań) i dolnym (Kozuby). Przy wyborze stanowisk badań starałem się uwzględnić te zbiorniki terasy zalewowej i p unkty w rzece, które dokładnie opisał i scharakteryzow ał P a w ł o w s k i (1958). N a stanow isku Zim ne W ody i K ozuby uwzględniłem zastosow any przez P a w ł o w s k i e g o podział rzeki na charakterystyczne odcinki (ZW -I-ZW -X i K - I - -K -V ). 2/ 5T B ys. 1. E zek a G rabi a. B ozm ieszczenie m iejscow ości, w pobliżu k tó ry c h zbierano m ięczaki. 1. L u b o n ia, 2. K rzepczów, 3. Ż ądło, 4. W dow in, 5. P o d sto ła, 6. P aw iow a, 7. D rzew ociny, 8. M olenda, 9. Ja m b o re k, 10. M orgi, 11. T alar, 12. M ogilno, 13. D o broń, 14. B arycz, 15. Ł ętków, 16. O kup M ały, 17. Zieleńczyce, 18. K arsznice, 19. P rzym iłów, 20. K u strzy ce, 21. Licliaw a, 22. G rabica, 23. Ł ęg W idaw ski. N azw y m iejscow ości, w p o b liżu k tó ry c h prow adzono bardziej in ten sy w n e b a d a n ia, z o stały um ieszczone bezpośrednio n a m apce. Poszczególne stanow iska występowania mięczaków zebrałem w osobne grupy środowiskowe; każda grupa obejm uje stanow iska należące do jednego ze środowisk wym ienionych w schemacie przedstaw ionym na str. 4. Poniżej będzie podana charakterystyka stanow isk w takiej kolejności, jaka jest u sta lona dla środowisk we wspom nianym schemacie. W grupach środowiskowych stanow iska wym ieniane są w porządku zgodnym z biegiem rzeki. Stanowiska oznaczone są nazw am i pochodzącym i od nazw sąsiednich miejscowości i ko

7 7 Mięczaki (M ollusca) Grabi 117 le j n o n u m e r o w a n e. W p r z y p a d k u, g d y d a n e s ta n o w is k o n ie z o s ta ło o p is a n e w p r a c y P a w ł o w s k i e g o (1958), p o d a j ę k r ó t k i e o k r e ś le n ie u ł a t w i a j ą c e je g o l o k a l iz a c j ę ; s ta n o w i s k a j u ż o p is a n e p r ó c z n u m e r a c j i w ła s n e j o z n a c z o n e s ą n u m e r a m i w n a w ia s a c h z g o d n ie z n u m e r a c j ą p u n k t ó w b a d a ń p r z y j ę t ą w m o n o g r a f ii w r o tk ó w G r a b i. E zeka G rabia odcinki lotyczne 1. M zurki, b y strze około 1 km poniżej m ostu. 2. D rzew ociny, b y strze o dnie żw irow atym. 3.(16). Jam b o rek, Jaz z k am ien i p rzeg rad zający rzekę. 4. Z im ne W ody (ZW ), b y strze poniżej Z W -I (15). 5. B y strze u w y lo tu zakola poniżej Z W -I. 6(31). ZW -V, odcinek o tw a rd y m k a m ie n isty m dnie w przek o p an y m korycie. D no zarzucone kam ien iam i polnym i, używ anym i do okresow ego p rzeg rad zan ia rzeki. 7(34). Z W -V I, odcinek o tw ard y m, kam ien isty m dnie w przek o p an y m korycie. 8(37). Z W -Y II, odcinek o zm iennym prądzie, m iejscam i o ch arak terze loty czn y m. 9. T alar, odcinek lo ty czn y poniżej m łyna. 10. B arycz, rzek a G rabia po d m ostem. 11. Ł ętków, rzek a poniżej zrujnow anego m łyna. 12. B rzeski, rzek a G rabia poniżej m łyna. 13(93). K ozuby (K-), odcinek K -IV o dnie k am ienistym poniżej m ostu. 14(94). K -V, odcinek w yznaczony poniżej w ysokiego lew ostronnego brzegu rzeki. Szybkość prądu wody w bystrzach wynosiła około 1 m /sek. Na stanowiskach lotycznych w Zimnych W odach i Kozubach ustalono następujące szybkości prądu przy powierzchni rzeki: ZW-Y 1,157 m /sek, ZW -VI 0,610-0,817 m /sek, K -IV 1,246 m /sek. Dno badanych odcinków lotycznych było żwirow ate lub kam ienisto. W odcinkach ZW-Y, Z W -V I i Z W -V II dno zalegał dodatkow o druzgot opoki kredowej. W szystkie badane bystrza położone były poniżej mostów i spiętrzeń lub powstały w wyniku sztucznego prostow ania biegu Grabi. Stopień zarośnięcia bystrzy był niewielki. W odcinkach ZW-V i ZW -YI kamienie i okruchy opoki kredowej porastał krasnorost Batrachospermum moniliforme i mech wodny (Fontinal-is antipyretica). P rzy brzegach odcinków lotycznych spotkać można zarośla potocznika wąskolistnego (Berula erecta). E zeka G rabia odcinki o um iarkow anej szybkości prądu 15(2). G rabica (u źródeł G rabi), poniżej złączenia stru m ien ia płynącego od L u b o n i ze s tru m ieniem spod L utosław ic. 16(3). G rabica, rzek a poniżej m o stu n a szosie W ad lew -P io trk ó w. 17. E z e k a G rab ia m iędzy m iejscow ościam i K rzepczów i Żądło. 18. M zurki, rz e k a poniżej m ostu. 19. W dow in, rzek a w pobliżu wsi. 20(11). K uźnica, rzek a poniżej połączenia dw óch odgałęzień G rabi.

8 118 A. Piechocki D rzew ociny, odcinek pow yżej k ładki. 22(27). Z im ne W ody, Z W -IV, u zbiegu rzeki z jej m artw y m ram ieniem. 23(40). Z W -V III, odcinek o dnie silnie zapiaszczonym. 24(42). Z W -X, zakole o silnie p o d cin an y m lew ym brzegu. 25(46). M orgi, zakole o dość szybkim przepływ ie w ody. 26(68). I d z a ń, typow e zakole o w klęsłym brzegu erozyjnym i w ypukłym a k u m u la c y j nym. 27. K olum na, rzek a G rabin poniżej u jścia rzeki B rodni. 28. O kup M ały, rzek a poniżej zniszczonego m łyna. 29. K arsznice, G rab ia pow yżej u jścia rzeczki T y m ian k i. 30. M arzeriin, rzek a po d m ostem. 31. R zeka G rab ia n a o d cin k u M arz euin -K u strzy ce. 32. K u strzy ce, odcinek rzeki poniżej m o stu kolejow ego. 33(85). K ozuby, K -I, zakole o lew ym brzeg u stro m y m, stale p odm yw anym. 34(90). K -II, zakole p o d w ysokim, stro m y m, piaszczy sty m zboczem lew ostronnym. 35(91). K - III, typow e zakole rzeki poniżej poprzedniego. 36. K ozuby, rz e k a G rab ia m iędzy o d cin k am i K -IV i K -Y. 37. G rabica (przy u jściu G rabi), w pobliżu m ostu. 38(97). Ł ęg W idaw ski, ujście rzek i G rab i do rzek i W idaw ki. Szybkość prądu wody w odcinkach um iarkowanych wahała się od 0,206 m/sok do 0,449 m /sek. Zwolnienie p rąd u wody w odcinkach um iarkow anych um ożliwia odkładanie się niew ielkich osadów m ułu i d e try tu su, sprzyja też rozw o jowi w egetacji roślinnej. W om aw ianych odcinkach G rabi występowały głównie następujące rośliny naczyniowe: Sagittaria sagittifolia, Hydrockaris morsus ranae, Elodea canadensis, Potamogeton natans, Potamogeton crispus, Phalaris arundinacea, Pliragmites communis, Sparganium ramosum, Acorus calamus, F o t. 1. U m iarkow anie szybki odcinek G rabi w K ozubach (stanow isko 36) (fot. A. P iechocki, 18 IX 1964).

9 9 Mięczaki (M ollusca) Grabi 119 Rumex hydrolapathum, Ranunculus fluitans, Nuphar luteum, Geratophyllum demersum, Myriophyllum spicatum, Berula erecta, Myosotis sp., Mentha aquatica. U m iarkow anie szybki odcinek rzeki przedstaw ia fot. 1. R zeka U rabia odcinki lenityczne 39. M zurki, rozszerzenie rzeki około 1 km poniżej m ostu. 40(7). D rużbice, odcinek rzeki niedaw no uregulow any. 41(10). Paw łow a, odcinek rzeki poniżej ujścia praw ostronnego dopływ u W idaw ki, p rzed regulacją. 42(11). K uźnica, p ra w a gałąź rzeki G rabi. 43. D rzew ociny, odcinek około 1 km pow yżej kładki. 44. D rzew ociny, zakole poniżej stan o w isk a Z im ne W ody, zastoisko pow yżej odcinka ZW -I. 40. Z im ne W ody, odcinek rzeki poniżej odcinka Z W -II. 47(25). Z W -III, zakolo rzeki o brzegu ak u m u lacy jn y m gęsto zarośniętym roślinnością k rzew iastą. 48. B arycz, staw m łyński. 49. Ł ętków, rzek a około 200 m pow yżej zniszczonego m łyna. 50(82). L ichaw a, z lewego łąkow ego ram ien ia G rabi, czynnego po m elioracji łąk i regulacji rzeki. Szybkość prądu wody w odcinkach lenitycznych była bardzo m ała i nie dawała się zmierzyć za pomocą m łynka hydrom etrycznego lub przyrządu Thruppa. Dno badanych odcinków pokryte było w ydatną w arstw ą m ułu (często z zapachem IT2S) i d e try tu su. W przeciw ieństwie do b y strzy i większości odcinków um iarkowanych, gdzie roślinność wodna występowała przeważnie przy brzegach, w odcinkach lenitycznych rośliny zarastały zazwyczaj całą ich powierzchnię, co ilustruje rys. 2. W lenitycznych odcinkach Grabi spotkać m ożna najczęściej następujące rośliny wodne i błotne: Equisetum sp., Sagittaria sagittifolia, Elodea canadensis, Potamogeton nałam, Schoenoplećtus lacustris, Sparganium sp., Typha latifolia, Acorus calamus, Lenina minor, Rumex hydrolapathum, Nuphar luteum, Ceratophyllum sp., Hottonia palustris, Myosotis sp., Veronica anagallis, Menyanthes trifoliata. 51. Zieleńczyee, odnoga m łyńska. 52. P rzym iłów, odgałęzienie G rabi. 53. B rzeski, odnoga m łyńska. Młynówki i odgałęzienia Grabi W szystkie zbadane odgałęzienia rzeki Grabi m iały podobny charakter, różniły się jednak dość znacznie od równoległych, głównych ram ion rzeki. P rąd wody w odgałęzieniach był w artki, dno piaszczys to - ż wirowato z m ałą ilością detrytusu. Długość zbadanych odcinków wynosiła w przybliżeniu kilkaset metrów, przeciętna głębokość nie przekraczała 30 cm. Młynówki i odgałęzienia G rabi były zarośnięte tylko w nieznacznym stopniu.

10 120 A. Piechocki 10 ]-d n o piaszczyste 1 - wynurzone tpwice ^ piasku ] - m u t ] detrytus O 1-Huphar luteum -C7 l-potamogetnn sp. I ^ ' 1 -Saqittana sajittitola f V 1-Myosotis sp. R ys. 2. F ra g m e n t lenitycznego odcinka rzeki G rabi w D rzew ocinach (stanow isko 43); 1 cm = 1,3 m. R ys. 3. Z ato czk a o d cięta ław icą p iask u w Z im nych W odach (stanow isko 60); 1 cm 1,5 m. R ys. 4. Z ato k a o tw a rta w K u strz y c a c h (stanow isko 73); 1 cm = 3,0 m. Dołki p rzy brzegach rzeki 54. Zim ne W ody, Z W -V I, zagłębienie p rz y lew ym brzegu. 55. Z W -V II, zagłębienie koło strom ego zbocza. 56. Z W -IX, dołek p rzy lew ym brzeg u G rabi. 57. L d zań, m u liste row ki koło stan o w isk a G rabno, zagłębienie p rzy b rzeżn e 100 m p rzed m ostem. W ym yte prądem wody rynny przybrzeżne i dołki mogą niekiedy ulegać izolacji od głównego n u rtu skutkiem zm iany układu prądów w profilu poprzecznym rzeki. Pow stają w ten sposób środowiska zastoiskowe o dnie zazwyczaj m ulistym i dość znacznej głębokości. Dołki przybrzeżne mogą sąsiadować z typow ym i odcinkam i lotycznym i. Z atoczki odcięte ław icam i piasku 59. Z im ne W ody, zato czk a p rz y lew ym brzegu m iędzy o dcinkam i Z W -I i Z W -II. 60. Z ato czk a p rzy lew ym brzeg u odcin k a Z W -II.

11 11 Mięczaki (Molluscct) Grabi K ozuby, K - II, zato czk a po d w ysokim zboczem. 62. K ozuby, zato czk a poniżej m łyna. 63. K ozuby, K -IY, płycizny i zatoczki przybrzeżne. 64. K o zuby, K -IY - K -V, k a łu ża n a ław icy piasku. 65. Ł ęg W idaw ski, zatoczki o ch arak terze kałuż p rzy p raw ym brzegu. P ow staw anie p łytkich zatoczek przybrzeżnych i kałuż związane jest z w a haniam i poziom u wody w rzece i odkładaniem się języków piasku. Proces tw o rzenia się i charakter środowisk tego typu ilustruje rys. 3. Dno zatoczek było pokryte warstewką m ułu i detrytusu, często z przym ieszką czerwonych osadów żelazistych. W zatoczkach i kałużach przybrzeżnych nie stwierdziłem wodnej roślinności naczyniow ej, co wiąże się z ich nietrwałością. Z atoki otw arte 66. M zurki, z a to k a poniżej m ostu. 67. Z im ne W ody, zato k a w początkow ym odcinku stanow iska ZW -V. 68. Z ato k a w końcow ym odcinku stanow iska Z W -V II. 69. Z ato k a p rzy lew ym brzegu odcinka Z W -V III. 70. L d zań, zato k a pow yżej w spom nianego w cześniej zakola oznaczonego przeze m nie nu m erem Ł ętków, z a to k a koło zniszczonego m łyna. 72. M arzenin, z a to k a około 200 m poniżej m ostu. 73. K u strzy ce, zato k a poniżej w ia d u k tu kolejowego. 74. B rzeski, z a to k a poniżej m łyna. 75. K ozuby, z a to k a poniżej odcinka K -I. 76. K ozuby, K -IV, zato k a poniżej m ostu. Zatoki otw arte wynik działalności prądu na brzegi rzeki Grabi m ają szerokie połączenie z samą rzeką, zachodzi w nich więc stała wym iana wody. Oddziaływanie prądu wody w zatokach otw artych jest jednak znacznie mniejsze niż w sąsiednich odcinkach nurtu, w związku z czym następuje tu sedym entacja osadów dennych i bujny rozwój roślinności wodnej. Niewielkie zatoki otw arte Grabi zarośnięte są najczęściej przez Equisetum sp., Elodea canadensis, Połamogeton natans, N up kar luteum, Hottonia palustris, Myosotis sp. Bys. 4 p rzed staw ia zatokę o tw a rtą w K ustrzycach. Z atoki zam knięte 77(12). M olenda, z ato k a ow alnego k sz ta łtu o średnicach 25 i 30 m. 78(39). Z im ne W ody, odcinek Z W -V II, początek n atu raln eg o k o ry ta rzeki poniżej odcin k a Z W -V I w sztucznym przekopie. 79. Z ato k a p rz y lew ym brzegu G rabi koło odcinka ZW -X. 80. L d zań, z a to k a pow yżej stanow iska 26. Zatoki zam knięte rzeki G rabi pow stały ze starorzeczy lub z zatok o tw artych. Przy norm alnym stanie wody zatoki zam knięte łączą się z rzeką jedynie wąskim, zazwyczaj zarośniętym rowkiem, w związku z czym w zbiornikach omawianego ty p u nie zachodzi stała w ym iana wody z rzeką, co w yraża się

12 122 A. Piechocki 12 między innym i odrębną ich term iką. B adane przez P a w ł o w s k i e g o (1958) zatoki zam knięte (stanowiska 77 i 78) w ykazywały stratyfikację term iczną prostą w czasie lata i odwróconą zimą. Zatoki zam knięte zasilane są często wódami gruntoavymi, co przyczynia się do zalegania warstw y zimnej wody przy icli dnie. W zatokach zam kniętych rozwija, się bujna roślinność wodna i przybrzeżna. Najczęstszym i roślinam i zatok zam kniętych były: Sagittaria sagittifolia, Elodea canadensis, Phragmites communis, Gar ex sp., Nupliar luteum oraz glony nitkow ate. N a m ulistym dnie rosły kępy Stratiotes aloides. M artw e ram iona rzeczne 81 (27, 28, 29, 30). S tarorzecze w Z im n y ch W odach p rzy ZW -1Y. 82. Z W -V II, odcięty fra g m e n t rzeki. 83(49). M orgi, sztucznie odcięte zakole rzeki. 84. K u strzy ce, starorzecze poniżej w ia d u k tu kolejow ego. Zbadane ram iona rzeczne pow stały w wyniku sztucznego odcięcia zakoli G rabi w ich górnej części. Ślepe ram io n a nie były jednolite n a całej swej d łu gości; poszczególne odcinki byw ają zazwyczaj oddzielone przewężeniami lub naw et przejściowo izolowane. Długość badanych ram ion rzecznych wynosiła kilkaset m etrów, ich głębokość była dość znaczna; np. w starorzeczu przy ZW -IY (fot. 2) stw ierdzono głębokość 1,95 m. P o t. 2. M artw e ram ię G rabi w Z im nych W o d ach (stanow isko 81) (fot. A. P iechocki, 14 Y II 1966). Stojąca w oda i m uliste dno sp rz y ja ją b u jn em u rozwojowi roślinności w odnej i błotnej. Na dnie i przy brzegach w ystępowała większość wymienionych już gatunków roślin w odnych. Szczególnie obficie rozw ijały się w ram ionach

13 13 Mięczaki (M ollunca) Grabi 123 rzecznych glony nitkow ate, osoka aloesowata i m oczarka kanadyjska. W pływ rzeki na jej m artw e ram iona jest na ogół niewielki i wyraża się infiltracją wody poprzez piaszczyste groble w odcinkach górnych oraz mieszaniem się wody w otw artych, ujściowych odcinkach ramion. O izolacji ram ion rzecznych od samej rzeki świadczyć może ich odrębna term ika w porów naniu z rzeką; w r a m ionach ty ch stwierdzono w ystępow anie straty fik acji term icznej wody. Odcięte starorzecza 85. G rabica (u źródeł G rabi), praw obrzeżny zbiornik pow yżej m ostu. 86(8). D rużbice, starorzecze n a praw ym brzegu rzeki, połączono z n ią ty lko w ąskim row em. 87. K uźnica, zbiornik koło m łyna. 88. D rzew ociny, zbiornik pow yżej kładki. 89(17). Z im ne W ody, starorzecze pow yżej ZW -I. 90. Z im ne W ody, zbiornik pow yżej stanow iska (18). Z im ne W ody, p raw obrzeżny zbiornik pow yżej ZW -I. 92(26). Z biorniki przepływ ow e połączone strum ieniem płynącym spod M ierzączki D użej, u chodzącym do rzeki pow yżej o dcinka ZW-ITT. 93(36). Z biornik p rzy odcinku rzeki Z W -V I. 94. Z biornik n a lew ym brzegu G rabi m iędzy odcinkam i Z W -V II i Z W -V III. 95. Z biornik po d lasem sosnow ym p rzy odcinku Z W -V III. 96. Z biornik łąkow y m iędzy odcinkam i Z W -IX i Z W -X. 97. L ew obrzeżne starorzecze poniżej o dcinka ZW -X. 98(69). Z biornik n a lew ym brzegu rzeki w L dzaniu p rzy zakolu zw anym przez m iejscow ą ludność K o w a lik. 99. L d zań, staw ek n a w p ro st w ydm y L d zań, za ra sta ją c e starorzecze pow yżej stanow iska (87). K ozuby, najgłębszy zbiornik n a lew ym brzegu pow yżej k ładki. 102(88). K ozuby, zbiornik śródpolny położony n a w schód od poprzedniego R zek a poniżej odcinka K -I, praw o b rzeżn y zbiornik poniżej k ład k i n a linii K o z u b y - -S o b iep an y K ozuby, K - III, starorzecze n a p raw y m brzegu K ozuby, K - I I I, oczko przyrzeczne. 106(92). K ozuby, K - III, głęboki, p ro s to k ą tn y zbiornik. Starorzecza odcięte od Grabi są to zachowane najgłębsze części odciętych zakoli rzeki. Przypom inają one małe, niekiedy głębokie stawki. Zbiorniki omawianego ty p u różniły się między innymi wielkością, charakterem osadów i stopniom zarośnięcia. Bóżnice to spowodowane są niejednakowym wiekiem zbiorników i stopniem ich powiązania z rzeką. Niektóre starorzecza, np. w K uźnicy (stan. 87) lub w K ozubach (stan. 104), zachow ały w ydłużony k sz ta łt odciętych zakoli, inne m iały kształt owalny lub okrągły. W ym iary powierzchni badanych zbiorników były niewielkie. Największy z nich (Kozuby, zbiornik 101) m iał 30 m długości i 16,5 m szerokości. M aksymalna głębokość stwierdzona w badanych starorzeczach wynosiła 2,5 m. W śród ugrupowań roślinnych stwierdzono między innym i następujące formy: Eąuisetum palustre, Alisma jdantago, Hydroeharis morsus ranae, Stratiotes aloides, Elodea canadensis, Potamogeton natans, Iris pseudoacorus, Schoeno

14 124 A. Piechocki 14 plectus lacustris, Garex sp., Phalaris arundinacea, Phragmites communis, Sparganium ramosum, Acorus calamus, Galla palustris, Lemna trisulca, Rumex hydrolapathum, Nympliaea alba, Nuphar luteum, Geratophyllum sp., Myriopliyllum spicatum oraz glony nitkow ate. N a podstaw ie różnic w zarośnięciu i zam uleniu odcięte starorzecza Grabi m ożna ustaw ić w charakterystyczny szereg genetyczny: stanowisko 101, 98, 91, 94, 92, 106, 93, 99, 89, 86, 102, 95, 87, 90, 88, 104, 103, 97, 105, 100, 85, 96. Pierwszym i ogniwami szeregu są zbiorniki głębokie, zarośnięte jedynie przy brzegach i stosunkowo mało zamulone, zaś ogniwami końcowymi są zbiorniki w całości zarośnięte o charakterze trw ałych kałuż i bagien łąkowych. Przejścia między zbiornikam i były płynne i trudne do uchwycenia. Również w większych zbiornikach, w ich strefie przybrzeżnej mogą powstawać siedliska wypłycone, zarośnięte roślinnością błotną. Różnice między odciętym i starorzeczam i są niwelowane w okresie powodzi. Zachodzi w tedy odm ładzanie się starorzeczy oraz wym iana fauny między rzeką a zbiornikam i terasy zalewowej. Pot. 3 przedstaw ia odcięte starorzecze w Z im nych W odach. P o t. 3. S tarorzecze odcięte od rzek i G rabi w Z im nych W o d ach (stanow isko 90) (fot. A. P i e c h o c k i, 10 V I 1904). Trw ałe zalewy łąkow e 107. G rabica (u źródeł G rabi), zalew p rz y brzegu rzeki P aw łow a, rozlew isko przybrzeżne. 109(32). Z im ne W ody ZW -V Z W -Y I, zalew n a p raw y m brzegu G rabi. Trwałe zalewy łąkowe utrzym yw ały się z m niejszym i lub większymi w ahaniam i poziomu wody przez cały rok. Dno zalewów było m uliste i zawierało przym ieszkę osadów żelazistych. Oprócz tra w i tn rzy c zbiorniki tego ty p u

15 15 Mięczaki (M ollusca) G-rabi 125 F o t. 4. T rw ały zalew łąkow y n a brzegu G rabi w G rabicy u źródeł (stanow isko 107) (fot. A. P i e c h o c k i, 28 IV 1966). były zarośnięte m akrofitam i błotnym i, takimi jak skrzypy, kaczeńce, bobrek tró jlistn y. F ot. 4 przedstaw ia zalew łąkow y w Grabicy. Torfianki 111. P o d sto ła, to rfia n k a po lewej stronie szosy P abian ice-b ełch ató w P o d sto ła, m ała to rfia n k a po praw ej stro n ie szosy P o d sto ła, d u ża to rfia n k a po praw ej stro n ię szosy M olenda, to rfia n k a M olenda, to rfia n k a M olenda, to rfia n k a M olenda, to rfia n k a M olenda, to rfia n k a (22). Z im ne W ody, n a lew ym brzegu, silnie zarośniętym przede w szystkim trzciną. 120(23). Z im ne W ody, n a lew ym brzegu, zarastająca. 121(24). Z im ne W ody, to rfia n k a w y k o p an a w ro k u (33). Z im ne W ody, n a praw y m brzegu, p o d lasem ; p rzy brzegach kępy situ L dzari, torfow isko p o d w y d m ą K am ie n n a G óra K o zuby, lew obrzeżno to rfia n k i p o d lasem. B adaniam i objąłem torfianki leżące w dolinie G rabi oraz torfianki położone nad jej dopływem Podstołą. Poszczególne doły torfowe znajdowały się zazwyczaj blisko siebie i trudno było dokładnie opisać ich lokalizację. Z tego względu torfianki w miejscowości Molenda, które znacznie różniły się między sobą, oznaczyłem kolejnym i num eram i. Świeżo powstałe torfianki były słabo zarośnięte, miały czystą wodę i dno pozbaw ione osadów m ułowych. W m iarę starzenia się torfianek i p o stę p u ją cego ich z a rastan ia zbiorniki te upodabniają się do zarastających starorzeczy

16 126 A. Piechocki 10 o charakterze bagien łąkowych. Typowymi roślinam i torfianek są: Sphagnum sp., Marchantia sp., glony n itkow ate, Eąuisetum sp., Stratiotes aloides, Elodea canadensis, Cares sp., Lemna trisulca i L. minor, Comarum palustre, Utricularia sp. Przykładem torfianek niedawno pow stałych są zbiorniki 112 (fot. 5), 118, 121, torfiankam i zanikającym i były zarastające bagna w K ozubach i zbiornik 122. P o t. 5. T o rfian k a n a d rzeką P o d sto łą (stanow isko 112) fot. A. P i e c h o c k i, I t X 1962). In n e zbiorniki trw ałe 125. L d zań, bagno torfow e p o d w y d m ą K a m ie n n a G óra. B łotnisto, p ły tk ie bag ien k a zarośnięte tu rzy cam i i Sphagnum sp G rabica (u źródeł G rabi), bagno, obszar źródeł belokrenow ycli n a praw y m brzegu G rabi G rabica, bagno, ob szar źródeł belokrenow ycb n a lew ym brzegu G rabi. B ag n a w G rabicy są położone w olszynach i m a ją c h a ra k te r p ły tk ich, rozległych kałuż poprzedzielanych niew ielkim i w zgórkam i, n a k tó ry c h ro sn ą m chy, tu rzy ce i trzcin a L u b o n ia, staw n a tere n ie źródłow ym G rabi. N iew ielki m u listy zbiornik łąkow y, z którego w ypływ a G rabia. S taw te n zasilany je s t niew ielkim dopływ em, m a w ięc c h a ra k te r zb io rn ik a przepływ ow ego L u b o n ia, d ro b n y zb io rn ik n a te re n ie m oreny dennej K o lu m n a, zbiornik koło m ostu. Z biorniki 129 i 130 położone są p o za teren em zalew ow ym G rabi. Z biornik 129 leży w z a g łębieniu m o ren y, je s t niew ielki i p ły tk i, glin iaste dno p o ra sta ł E guisetum sp. S taw 130 m iał dno m u liste i pozb aw io n y był roślinności. Okresowo zalew y łąkowe 131. Z im ne W ody, zalew n a obrzeżu to rfia n k i Z im ne W ody, zalew koło to rfia n k i 122.

17 17 Mięczaki (M ollusca) Grabi Z im ne W ody, zalew p rzy odcinku rzeki Z W -V III K olum na, zalew n ad rzeczką B rodnią L icliaw a, zalew przybrzeżny. O kresow e zalew y łąkow e tw o rzy ły się n a ogół w iosną i trw ały aż do u stąp ien ia w ód pow odziow ych. K ró tk o trw ałe kałuże łąkow e są m iejscem k o n ta k to w a n ia się m alak o fau n y w odnej i lądow ej. D opływ y Grabi 136. R zeczka P o d sto ła L ew obrzeżny stru m ień w K uźnicy. 138(25, 26). Z im ne W ody, Z W -III, stru m ień od M ierzączki D użej L d zań, praw o b rzeżn a stru g a w ypły w ająca z torfow iska pod w ydm ą R zeczka B rodnia K u strzy ce, stru m ień łączący G rabię z m artw y m ram ieniem K o zuby, stru m ień w y p ły w ający ze zb io rn ik a oznaczonego w yżej num erem 106. W iększymi dopływami Grabi, w ytw arzającym i własne terasy zalewowe, były spośród wymienionych jedynie rzeczki Podstoła i Brodnia. Długość Podstoły wynosi około 17 km, rzeczka m a bieg wyprostowany i płynie w nieckow atej, zatorfionej dolince. Dno Podstoły jest piaszczysto-żwirowate, miejscami m uliste. Mięczaki zbierałem w pobliżu miejscowości Podstoła. Rzeczka Brodnia bierze początek z plątaniny rowów m elioracyjnych koło M arków ki. W miejscowości K olum na w pada do B rodni leiyobrzeżny, rów norzędny dopływ płynący od wsi Róża. Dno Brodni jest piaszczyste, na ogół pozbawione roślin wodnych. Długość rzeczki wynosi około 15 km. M ateriały zbierałem w K olum nie, Mogilnie i Dobroniu. Brzegi rzeki Próbki z wilgotnych brzegów koryta Grabi zebrałem w pobliżu następujących miejscowości: Drużbice, Drzewociny, Zimne W ody, Ldzań, Barycz, Kolum na, Łętków, Okup Mały, Marzenin, K ustrzyce, Przymiłów, Brzeski, K ozuby, G rabica (przy ujściu), G rabno, Łęg W idawski; w miejscowości P o d stoła zebrałem m ateriał z brzegów rzeczki Podstoły. Mięczaki zbierałem z wynurzonych ławic piasku oraz ze strom ych brzegów rzeki w pasie między lustrem wody a krawędzią terasy zalewowej. Środowiska tego ty p u przedstaw iłem w pracy poświęconej występowaniu Lymnaea truncatula (M u l l.) w rzece Grabi ( P i e c h o c k i, 1966). Łąki i olszyny Z nadrzecznych łąk zebrałem próbki w Kuźnicy, Zimnych W odach, Łdzaniu, Kolum nie i Kozubach. W pobliżu miejscowości Grabica (u źródeł Grabi), Zimne Wody, Ldzań i K olum na zbierałem mięczaki z wilgotnych olszynek n a terenie zalewow ym Grabi. 2

18 128 A. Piechocki 18 I I I. M A T E R IA Ł I M E T O D Y B A D A Ń B a d a n ia m ięczaków G rabi i jej te re n u zalew ow ego prow adziłem w la ta c h M ateriały do p ra c y zebrałem w czasie 64 w yjazdów teren o w y ch o d b y ty c h sam ochodem oraz w tra k c ie d w u tygodniow ych obozów b adaw czych zorganizow anych n a d rzek ą przez Z ak ład Zoologii O gólnej U. Ł. w czerw cu (Zim no W ody) i w rześniu (K ozuby) 1964 r. P ró b k i u zu p ełn iające z m ało d o stęp n y ch m iejsc rzeki zebrałem podczas dw utygodniow ego spływ u p o n to n em po G rabi w lip cu 1963 r. W tra k c ie cztero letn ich b a d a ń fau n isty cz n y ch zebrałem ogółem 474 p ró b k i m ięczaków, w k tó ry c h stw ierdziłem okazy. P o n a d to w L d zan iu i K o zu b ach zebrałem 29 p ró b ek m ałżów z rodziny U nionidae, k tó re dostarczy ły m i 320 okazów do b a d a ń cyklu rozrodczego; w yniki ty c h b a d a ń p rzed staw io n e są w osobnej pracy ( P i e c h o c k i, 1969). P rz y zb ieran iu m ięczaków w odnych posługiw ałem się sia tk ą czerpakow ą, d rag ą i czer* p ak iem z o bręczą z a o p a trz o n ą w zęby do połow u m ałżów. S tanow iska zb ierania m ięczaków ek sp lo ato w ałem in ten sy w n ie p o b ierając w ielokrotnie p ró b k i z d n a i roślin w odnych. P rz e g lądałem rów nież w y jęte z w ody k am ienie, gałęzie i k ło d y drzew a. P ró b k i osadów dennych p rzep łu k iw ałem n a sitach o średnicy oczek 0,5 m m. W środow isku lądow ym zbierałem ślim ak i m e to d ą w y p a try w a n ia, p rzeszu k u jąc ściółkę, k łody drzew a, rośliny i glebę. D o k o n y w ałem rów nież przesiew u ściółki n a sitach d y feren cy jn y ch. M ięczaki w odne i lądow e k o n serw ow ałem w 75% alkoholu. O znaczenia oparłem głów nie n a cechach konchiologicznycli. W w ątp liw ych p rzy p ad k ach (.Lym naeidae, Planorbidae) do u sta le n ia przy n ależn o ści gatu n k o w ej danego ślim ak a konieczne było zbad an ie b u dow y anato m iczn ej u k ła d u rozrodczego. M ateria ły d o k u m e n ta c y jn e do p ra c y przechow yw ane są w zbiorach K a te d ry Zoologii O gólnej U n iw ersy tetu Ł ódzkiego. IY. SY STEM A T Y C Z N Y P R Z E G L Ą D Z N A L E Z IO N Y C H G A T U N K Ó W P rzy opisie znalezionych gatunków główną uwagę zwróciłem na środowiska ich występowania w terenie badań. W yniki własne porównuję z danym i na tem at ekologii poszczególnych gatunków zaczerpniętym i z lite ra tu ry. B ad an ia ekologiczne uzupełniłem obserw acjam i biologicznymi oraz uwagami na tem at morfologii m uszli i a n ato m ii niektórych gatunków i form. N o m e n k l a t u r ę i s y s t e m a t y k ę o p a r ł e m w z a s a d z i e n a o p r a c o w a n iu Z il c h a (1962). Gastropoda V iviparidae 1. Viviparus contectus (M i l l e t ) W ystępowanie V. contectus (M i l l e t ) w terenie badań ilustruje tabela I. Z zestawienia wynika, że V. contectus (M i l l e t ) unika miejsc o szybkim prądzie w ody a pojaw ienie się tej żyw oródki w rzece zw iązane jest z istnieniem środowisk stagnujących. O ptym alne w arunki ekologiczne znajduje w odciętych od rzeki starorzeczach i zatokach zam kniętych, gdzie w ybitnie w zrasta jej liczebność i częstość występowania. Stanowiska, na których stwierdziłem V. contectus (M i l l e t ), odznaczały się m ulistym dnem i bujnym rozwojem wod

19 1 9 Mięczaki (Mollwsca) G rabi 129 nej roślinności naczyniowej. W arunki takie znajduje ten gatunek również w m ulistych strugach dopływ ach G rabi (stanowisko 138 i 142) nie w ykazanych w tabeli I. T ab ela I. W ystępow anie V iv ip a m s contectus (M i l l e t ) Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki o um iarkow anej szybkości p rą d u 1 1 4,2 O dcinki lenityczno 1 4 8,3 Z ato k i o tw arte 1 2 9,1 Z ato k i zam knięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,2 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T o rfian k i ,3 Obserwacje występowania V. contectus (M i l l e t ) pokryw ają się z danym i innych autorów i pozwalają uznać omawiany gatunek za typowego mieszkańca nadrzecznych zbiorników wody stojącej. Muszle znalezionych okazów nie osiągają m aksym alnych w ym iarów podawanych w literaturze (G e y e r, 1927; E iirm ann, 1933; F r ó m m i n g, 1956). W ym iary w m ilim etrach i liczba skrętów moich trzech największych okazów przedstaw iały się następująco: wysokość muszli: 38,1, 35,5, 35,4; szerokość m uszli: 28,0, 29,1, 28,7; liczba skrętów: 5, 6, 51/2. V a lv atidae 2. Valvata (Valvata) cristata O. F. M u l l e r Środowiska zasiedlane przez V. cristata M u l l, zestawiłem w tab eli I I. G a tunek ten stwierdziłem również w stawie przepływowym w Luboni oraz w 3 niewielkich, m ulistych strugach (stanow iska 137, 138, 142). T ab ela II. W ystępow anie Valvata cristata M u l l. Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki lenityczne 1 1 8,3 Z ato k i zam knięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,8 B ag n a źródła helokrenow e ,0 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 O kresow e zalew y łąkow e ,0

20 130 A. Piechocki 20 Ulubionym środowiskiem występowania były odcięte starorzecza, bagna z źródłam i helokrenowym i i trw ałe zalewy łąkowe. J a k widać z tabeli I I liczba stanow isk i liczebność tego g a tu n k u w zra sta ją w raz z oddzielaniem się zbiorników od rzeki. Stanowiska V. cristata M u l l, odznaczały się w ybitnie mulistym dnem i były na ogół silnie zarośnięte. Najliczniejsze próbki pochodzą ze zbiorników płytkich. M uszle zebranych okazów p o k ry te były zwykle nalotem m ułu. W ym iary największych okazów wahały się w granicach: wysokość 1,1-1,3 m m, szerokość 3,1-3,5 m m, liczba skrętów G atunek podaw any z wolno płynących rzek, ram ion rzecznych, jezior, stawów, rowów' m elioracyjnych i bagien. Obserwacje własne i liczne dane z piśm iennictw a w skazują jednak, że typow ym siedliskiem V. cristata M u l l. są niewielkie eutroficzne zbiorniki wodne. H u b e n d i c k (1947) podał, że gatunek te n nie w ystępuje w zbiornikach w ysychających. Przeczą tem u dane K l im o w ic z a (I960, 1962), który znajdow ał V. cristata M u l l, w zbiornikach okresowych ty p u zbiornikówr półstałych ( serni-perm anent ). 3. Valvata (Atropidina) pulcłiella S t u d e r W ystępow anie V. pulcłiella S t u b, stw ierdziłem n a następujących stan o wiskach: lenityczny odcinek Grabi w Pawiowej (stan. 41) 1 okaz, zatoka zam knięta w Zim nych W odach (stan. 79) 4, starorzecze w Ldzaniu (stan. 100) 1, trw ały zalew łąkow y w Paw iow ej (stan. 108) 42. V. pulcłiella S t u b, jest typow ym gatunkiem drobnozbiornikow ym. Zam ieszkuje płytkie bagna i kałuże przyrzeczne o m ulistym dnie. Pojaw ia się w starorzeczach w raz ż postępującym zam uleniem i zarastan iem ( Z a d t n, 1935). W ystępow anie tego g a tu n k u w ykazano również w okresow ych zbiornikach w odnych różnego typu ( K l i m o w i c z, 1960; Ź a o i n, 1926). Obserwacje K o ł p a k o w a (1929) i Ż a d l n a (1926) w ykazały duże zdolności przystosowawcze tego ślim aka do przetrw an ia okresu suszy. Nieliczne stanowiska V. pulcłiella S t u d, stwierdzone w badanym terenie p r z e c z ą spostrzeżeniom U r b a ń s k i e g o (1957), według którego gatunek ten jest u nas rozpow szechniony i przew ażnie nierzadki na niżu. W ym iary muszli najw iększych okazów: wys. 2,1-2,7 mm, szer. 4,5-4,7 mm, skrętów 3-3 x/a. 4. Valvata (Cincinna) piscinalis (O. F. M u l l e r ) V. piscinalis (M u l l.) jest jednym z najrzadszych gatunków spośród stw ierdzonych w terenie badań. Ogółem zebrałem 9 okazów z następujących s ta nowisk: lenityczny odcinek G rabi w Paw iow ej (stan. 41), m ulisty row ek p rz y brzeżny w Ldzaniu (stan. 57), m artw e ram iona rzeczne w Zimnych W odach (stan. 81) i K ustrzycach (stan. 84), odcięte starorzecze w K ozubach (stan. 101). Z am ieszkuje wody wolno płynące, ram iona rzeczne, jeziora i staw y. W y biera m iejsca o dnie m ulistym lub gliniastym, w ystępuje też w śród roślin w od

21 21 M ięczaki (M ołłusca) Grabi 131 nych. Stanowiska położone nad Grabią odznaczały się dość dużą głębokością, przekraczającą jeden m etr. Potw ierdza to słuszność danych H u b e n d i c k a (1947), k tó ry stw ierdził, że P. piscifialis ( M u l l.) w ystępuje w w odach o głębokości większej od 1 m; optym alna głębokość dla tego gatunku wynosi 1,5-3 m. Znalezione okazy należały do form y typowej, wym iary największego z nich wynosiły: wys. 5,7 m m, szer. 5,3 m m, skrętów Valvata (Borysthenia) naticina M e n k e Jedyny okaz tego gatunku znalazłem w dolnym biegu Grabi na stanowisku 34 w Kozubach. W miejscu tym rzeka tworzy łagodne zakole, jej szerokość wynosi około 22 m, głębokość nie dochodzi do 1 m. Piaszczyste dno pokryte było cienką w arstw ą detrytusu, prąd wody był um iarkowanie szybki. W ym iary muszli: wys. 3,0 m m, szer. 3,6 m m, skrętów 3. V. naticina M k e. jest gatunkiem typowym dla większych rzek ( B ą k o w - s k i i Ł o m n i c k i, 1892; E i i r m a n n, 1933; L o ż e k, 1956), sporadycznie trafia się jednak również w jeziorach i m niejszych rzekach (M ł o d z i a n o w s k a -D y r - d o w s k a, 1930). W Polsce podaw any był już m. in. z W isły i jej dopływów oraz W arty ( E i i r m a n n, 1933; F e l i k s i a k, 1933; U r b a ń s k i, 1957). W ystępow anie V. naticina M k e. w dolnym biegu G rabi świadczyć może 0 zm ianie ch arak teru rzeki, k tó ra upodabnia się do sąsiedniej W idaw ki, p o przez k tó rą g atu n ek te n przyw ędrow ał praw dopodobnie z W arty. Bithy niidae 6. Bithy nia tentaculata ( L i n n a e u s ) Je d e n z najpospolitszych i najliczniej w ystępujących gatunków. Z w y ją t kiem torfianek, gdzie znalazłem tylko jeden okaz, ślimak ten zasiedla wszystkie wyróżnione ty p y środowisk wodnych. Optym alne w arunki życiowe znajduje w um iarkow anie szybkich i lenitycznych odcinkach rzeki, dołkach przybrzeżnych, zatokach otw artych i zam kniętych, m artw ych ram ionach rzecznych, odciętych starorzeczach i trw ałych zalewach łąkowych. Świadczy o tym wysoki procent zasiedlenia tych środowisk i duża liczba zebranych okazów. Prawie zupełny b rak tego g a tu n k u w torfiankach tłum aczy się praw dopodobnie d u żym ich zakwaszeniem. P a w ł o w s k i (1958) podaje dla torfianek w dolinie Grabi w artość p il od 5,2 do 6,9. W edług H u b e n d i c k a (1947) B. tentaculata (L.) w ystępuje w zakresie p H od 6,75 do 8,55. Ellobiidae 7. Carychium minimum O. F. M u l l e r Nieliczne okazy togo wilgociolubnego ślim aka zebrałem w olszynach w G rabicy 1Ldzaniu, na brzegu Grabi w Zimnych W odach, w okresowym zalewie łąkoivym n ad rzeczką B rodnią oraz n a brzegu eutroficznego zbiornika w Drzewocinach.

22 132 A. Piechocki 22 Ze względu na to, że dokładne oznaczanie gatunków i form z rodzaju Garyehium O. F. M u l l e r stało się możliwe dopiero po publikacjach W a t s o n a i Y e r u c o u r t a (1953), L o ż k a (1957) i B e r g e r a (1963), dotychczasowe dane na tem at ich rozmieszczenia geograficznego są niepewne. Prawdopodobnie jest to g a tu n e k eurosyberyjski. 8. Carychium tridentatum tridentatum (R isso).razem z G. minimum M u l l, zebrałem w Grabicy 36 okazów C. tridentatum (R isso), k tó re n a podstaw ie budow y i w zajem nego ułożenia listew ek, zn ajd u jących się we w nętrzu skorupki, zaliczyłem do p o d g a tu n k u nom inatyw nego. Ślimaki zebrałem z ściółki w wilgotnej olszynie na brzegu Grabi. Przeciętne w ym iary 10 najw iększych okazów wynosiły: wysokość 1,87 m m, szerokość 0,75 m m, liczba skrętów 43/4. W edług B e r g e r a (1963) C. tridentatum (R isso) tw orzy dwie w yraźnie odgraniczone rasy geograficzne C. tridentatum tridentatum (R isso) i G. tridentatum elongatum Y i l l a, różniące się wym iaram i i w ew nętrzną budową muszli. G. tridentatum tridentatum (R isso) zamieszkuje Polskę nizinną, C. tridentatum elongatum V i l l a K a rp a ty i praw dopodobnie Sudety. Ogólne rozm ieszczenie C. tridentatum tridentatum (R isso) obejm uje p rzy puszczalnie całą Europę ( W a t s o n i Y e r d c o u r t, 1953; B e r g e r, 1963). Lymnaeidae 9. Lymnaea (Lymnaea) stagnalis ( L i n n a e u s ) G atunek ten występował licznie zarówno w Grabi jak i zbiornikach wód stojących. W rzece był reprezentow any w odcinkach o różnej szybkości prądu wody, jednak jego liczebność i częstość w ystępow ania wyraźnie w zrastały w odcinkach lenitycznych i o prądzie um iarkowanym. W zbiornikach pobocza rzeki obserwowałem dalszy w zrost liczebności i częstości w ystępow ania, k tó ry ch m aksim um przypadało na zato k i zam knięte i ram iona rzeczne. L. stagnalis (L.) występowała równie pospolicie w różnego ty p u zbiornikach terenu zalewowego, gdzie najw iększą liczebność osiągała w odciętych starorzeczach. Obserwacje własne i liczne dane z piśm iennictw a wskazują, że L. stagnalis (L.) jest gatunkiem wybitnie eurytopow ym, a więc mało przydatnym jako indyk a to r biologiczny dla typologii zbiorników wodnych Lymnaea {Radix) peregra (O. F. M u l l e r ) B ło tn iark i zaliczane do p o d ro d zaju R a d ix M o n t f o r t w y ró żniają się n ajw iększą zm ienn ością spośród w szystkich eu ropejskich ślim aków słodkow odnych. N a p o d staw ie budow y m uszli opisano w iele g atu n k ó w i o d m ian, z k tó ry c h najczęściej w ym ieniane są : R a d ix auricularia (L.), Tl. am pla ( H a r t m.), R. ovata (D r a p.) [ R. lim osa (L.)], R. peregra (M u l l.), R. lagotis (S c h r a n k ). B a d a n ia H u b e n d i c k a (1945) o p a rte n a cechach b u dow y an ato m icz

23 23 Mięczaki (M ollusca) Grabi 133 nej dow iodły, że form y w yróżniane w grupie R a d ix M o n t f. dadzą się sprow adzić do dw óch g a tu n k ó w : R. auricularia (L.) i R. orała (D ra p.) [ = L ym naea (R.) peregra (M u ll.)]. P o d staw ow ą cechą o d ró żn iającą to dw a g a tu n k i jest budow a to reb k i kopulacy jn ej i jej p rz e w odu. R a d ix auricularia (L.) m a okrągłą lu b ow alną to reb k ę k o p u lacy jn ą osadzoną n a d łu gim przew odzie (tabl. I, 1-4), u R. ovata ( D r a p.) [ = L. (R.) peregra (M u ll.)] k sz ta łt to re b k i kopulacy jn ej podlega dużym w ahaniom a jej przew ód je st k ró tk i lu b n aw et całkow icie go b ra k (tabl. I, ; ta b l. I I, 13-20). O drębność g a tu n k o w a R. auricularia (L.) została udow odniona dzięki b ad an io m H u b e n d i c k a (1945) i w cześniejszym praco m R o s z k o w s k ie g o (1914a, 1914b, 1914c). P o g ląd y H u b e n d i c k a n a taksonom ię pozo stały ch form z g ru p y R a d ix M o n t f. b u d zą je d n a k n ie kiedy zastrzeżenia. F r o m m in g (1956) sugeruje, że rozstrzy g ające p o d ty m w zględem m ogą być dopiero b a d a n ia biologiczne i ekologiczne. N o m en k latu ra i tak so n o m ia bło tn iarek z gru p y R a d ix M o n t f. i w ogóle ślim aków z ro d zin y L ym naeidae je s t bard zo zagm atw an a. H u b e n d i c k (1951a) n a podstaw ie b ra k u w y raźn y ch różnic w budow ie anatom icznej zalicza w szystkie europejskie b ło tn ia rk i do ro d zaju L ym naea L a m a b c k. W p racy m ojej p rzyjąłem n o m en k latu rę H u b e n d i c k a, zach o w ując jed n ak, w zorem in n y ch au to ró w ( F r o m m in g, 1956; L o ż e k, 1956), tra d y c y jn ie w y ró ż nian e ro d zaje w ch arak terze podrodzajów, np. L ym naea (Golba) truncatula (M u l l.). S ynonim ikę g a tu n k u L ym naea (R adix) ovata (sensu H u b e n d i c k, 1945, 1951a) p rz e d staw iła J a c k ie w i c z (1954); w opracow aniu niniejszym stosuję d la tego g a tu n k u nazw ę peregra (0. F. M u l l e r, 1774) zatw ierd zo n ą opinią 336 M iędzynarodow ej K om isji N om enk la tu ry Z oologicznej. N azw y poszczególnych form w yróżnionych n a podstaw ie budow y m uszli do d aję do nazw y g atunkow ej peregra celem podkreślenia odrębności ty c h form. W terenie badań stwierdziłem występowanie następujących form gatunku Lymnaea {Radix) peregra (M u l l.): L. (R.) peregra f. typica (M u l l.), L. (R.) peregra f. ovata D r a p., L. (R.) peregra f. ampla ( H a r t m.), L. (R.) peregra f. lagotis ( S c h r a n k ). Oprócz osobników o m uszlach typow o w ykształconych znajdow ałem rów nież tak ie okazy, k tórych skorupki stanow iły serie w postaci szeregu okazów 0 przejściowej budowie pomiędzy wyróżnionymi form ami Lymnaea {Radix) peregra ( M u l l. ). W m artw ym ram ieniu rzecznym w K ustrzycach (stanowisko 8 4 ) zebrałem okazy o cechach przejściowych między L. peregra f. ovata D r a p. a L. peregra f. ampla ( H a r t m.) (tabl. I I, ), natom iast w m artw ym ram ieniu Grabi w Morgach (stan. 8 3 ) znalazłem okazy o cechach pośrednich pomiędzy L. peregra f. lagotis (S c h r a n k ) a L. peregra f. ovata D r a p. Zebrane błotniarki badałem anatom icznie zwracając główną uwagę na kształt 1 osadzenie torebki kopulacyjnej. Na podstawie uzyskanych wyników można stw ierdzić: 1. Ż e ń s k ie n a r z ą d y r o z r o d c z e g a t u n k u L. (R.) peregra (M u l l.), w a ż n e d la ta k s o n o m i i p o d r o d z a j u Radix M o n t f., s ą p o d o b n ie z b u d o w a n e u w s z y s t k ic h w y r ó ż n io n y c h f o r m i s z e r e g ó w p r z e jś c io w y c łi a ic h z m ie n n o ś ć m a p o d o b n y z a k r e s ( t a b l. I, ; t a b l. I I, ). 2. Bóżnice w budowie m uszli nie znajdują potw ierdzenia w budow ie a n a tom icznej. 3. W szystkie wyróżnione form y należą do jednego gatunku Lymnaea (Radix) peregra (M u l l.).

24 134 A. Piechocki 24 R ezultaty moich badań są zgodne z wynikam i H u b e n d i c k a (1945, 1951a.) i J a c k i e w i c z (1954). Najliczniejszymi i najczęstszym i form am i Lymnaea (Radix) peregra (M u l l.) były L. peregra f. ova,ta D r a p. i L. peregra f. ampla ( H a r t m.); ich występowanie w terenie badań przedstaw ia tabela III. T ab ela I I I. W y stęp o w an ie L ym naea peregra f. ovata D r a p. o v i L. peregra f. am pla ( H a r t m.) a m Środow isko stanow isk w y stęp o w an ia zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stan o w isk danego ty p u O dcinki lo ty czn e 3 44 ov 21, am 57,1 O dcinki o u m iark o w an ej sz y b 5 26 ov 20,8 kości p rą d u am 37,5 O dcinki len ity czn e 1 14 ov 8, am 16,2 M łynów ki i odgałęzienia 1 1 ov 33,3 1 4 am 33,3 D ołki p rzy brzegach rzeki 1 2 ov 20,0 18 am 40,0 Z atoczki odcięte ław icam i p ia 1 12 ov 14,3 sk u 1 1 am 14,3 Z ato k i o tw arte 1 7 ov 9, am 27,3 Z ato k i zam k n ięte 2 15 ov 50,0 2 6 am 50,0 M artw e ra m io n a rzeczne 2 14 ov 50, am 25,0 O dcięte staro rzecza ov 31,8 am 0 T rw ałe zalew y łąkow e 1 2 ov 25,0 am 0 T o rfian k i 5 20 ov 35,7 am 0 B rzegi rzeki 3 26 ov 6,5 2 4 am 4,3 D opływ y G rabi 4 12 ov 57,1 1 9 am 14,3 Pojedyncze stanowiska form y typowej L. peregra (M u l l.) stwierdziłem w ram ieniu rzecznym w M orgach (stan 83), w zbiorniku przepływ ow ym przy

25 25 Mięczaki (M ollusca) Grabi 135 Z W -III (stan. 92), w trw ałym i okresowym zalewie łąkowym (stan. 109 i 134), w torfiance w M olendzie (stan. 117) oraz na w ilgotnym brzegu G rabi w D ru ż bicach. nieliczne okazy L. peregra f. lagotis (S c h r a n k ) zebrałem w zbiorniku przepływowym przy Z W -III oraz w ram ieniu rzecznym przy ZW -YII (stan. 82). W yróżnione form y L. peregra (M u l l.) nie występowały równomiernie w terenie badań. Form ą najczęstszą i najliczniejszą w odcinkach otwartego n u rtu rzeki była L. peregra f. ampla ( I I a r t m.). Częstość występowania form y ampla ( I I a r t m.) w odcinkach otwartego nurtu zwiększała się wraz ze wzrostem szybkości p rą d u wody. W zbiornikach pobocza rzeki liczba stanow isk L. peregra f. ampla ( H a r t m.) i L. peregra f. ovata D r a p. była w przybliżeniu równa, jednak pod względem ilości znajdowanych okazów w dalszym ciągu nieznacznie przeważała pierwsza z wymienionych form. W izolowanych starorzeczach i torfiankach form a ampla ( H a r t m.) całkowicie w ypada, zaś liczebność i częstość form y ovata D r a p. zaznaczały się bardzo wyraźnie. Największą liczbę okazów form y typow ej L. peregra ( M u l l.) stw ierdziłem w zalew ach łąkowy cli. R o z m ie s z c z e n ie f o r m Lymnaea {Radix) peregra (M u l l.) p o z w a la p r z y p u s z c z a ć, ż e f o r m ą p o d s t a w o w ą, r e p r e z e n t o w a n ą n ie o m a l w e w s z y s t k ic h ś r o d o w is k a c h w o d n y c h j e s t L. peregra f. ovata D r a p., z a ś o d m i a n y ampla ( H a r t m.) i L. peregra f. ty pica (M u l l.) p o w s t a j ą w w y n ik u p r z y s to s o w a n ia d o ż y c ia w w o d z ie b ie ż ą c e j [ampla ( H a r t m..) ] lu b w d r o b n y c h z b io r n ik a c h w o d n y c h ( f o r m a t y p o w a ). O w p ły w ie ś r o d o w is k a n a p o w s ta w a n ie f o r m g a t u n k u L. peregra (M u l l.) ś w ia d c z y i to, ż e n a jw ię k s z ą lic z b ę o d m i a n i s z e r e g ó w p r z e j ś c i o w y c h m i ę d z y n im i s tw ie r d z iłe m w m a r t w y c h r a m i o n a c h r z e c z n y c h z b i o r n i k a c h o n a jw ię k s z y m b o g a c tw ie w a r u n k ó w s ie d lis k o w y c h Lymnaea {Radix) auricnlaria (L i n n a e u s ) W b adanym terenie gatunek rzadki i nieliczny; na 9 stanow iskach stw ierdziłem zaledwie 19 osobników. W szystkie okazy zebrałem w nurcie rzeki (stanowiska: 3, 13, 28, 42, 43, 50) i zbiornikach jej pobocza (zatoka otw arta stan. 70 i m artw e ram ię stan. 84); tylko jeden okaz pochodzi z wilgotnego brzegu odnogi w Przym iłowie. Torebka kopulacyjna zebranych okazów była zaopatrzona w długi przewód (tabl. I, 1-4). L. auricnlaria (L.) podaw ana jest z różnego typu środowisk Avodnych, na ogół unika jednak wód szybko płynących i drobnych zbiorników Lymnaea {Myxas) glutinosa (O. F. M u l l e r ) D o ś ć lic z n e s ta n o w i s k a L. glutinosa (M u l l.) b y ł y r ó w n o m i e r n ie r o z p r o s z o n e w t e r e n i e b a d a ń, j e d n a k n a ż a d n y m z n ic h g a t u n e k t e n n ie w y s tę p o w a ł

26 136 A. Piechocki 26 w dużej liczbie osobników. B łotniarka otułka unikała środowisk o uchw ytnym przepływie wody. Ślim ak ten byl tym liczniejszy w zbiorniku, im mniej dany zbiornik podlegał wpływ om samej rzeki (tabela IV). T ab ela IV. W ystęp o w an ie L ym naea glutinosa (M u l l.) Środow isko stan o w isk w y stęp o w an ia L iczb a zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki le n ity czne ,6 D ołki p rz y brzegach rzek i ,0 Z ato k i o tw a rte 1 8 9,1 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ra m io n a rzeczne ,0 O dcięte staro rzecza ,4 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T orfianki 1 1 7,1 Opinie autorów odnośnie w ym agań ekologicznych L. glutinosa (M u l l.) są podzielone. F l l i k s i a k (1938a) i F r ó m m i n g (1956) podają ten gatunek z silnie zarośniętych wód stojących lub wolno płynących, często o charakterze torfowym, zaś H u b e n d i c k (1947) uważa, że L. glutinosa (M u l l.) nie jest związana z określonym typem środowiska i może występować również w zbiornikach słabo zarośniętych o dnie kam ienistym. W edług U r b a ń s k i e g o (1957) L. glutinosa (M u l l.) jest w Polsce gatunkiem dość rzadkim i brak jej w niektórych okolicach kraju. 13. Lymnaea {Golba) corvus G m e l i n B ło tn iark i p o d ro d zaju Galba S c h k a n k, zaliczane daw niej do g a tu n k u L ym naea p a - lustris (M u l l.), oznaczyłem n a p o d staw ie budow y an atom icznej w oparciu o p ra c ę J a c k i e w ic z (1959). W b a d a n y m m a te ria le stw ierdziłem 2 g a tu n k i b ło tn ia re k : L. (G.) corvus G m e l. i L. {G.) łurricula H e l d, k tó re w y b itn ie różniły się w yglądem m uszli (tabl. I I I, 25, 26) i b u d ow ą n arząd ó w rozrodczych. W y s t ę p o w a n i e L. corvus G m e l. w t e r e n i e b a d a ń p r z e d s t a w i a t a b e l a V. L ic z n e d a n e z p i ś m i e n n i c t w a n a t e m a t b io lo g ii i e k o lo g ii L. {G.) palustris (M u l l.) w y m a g a j ą z r e w id o w a n ia w z w ią z k u z w y n i k a m i b a d a ń J a c k i e w i c z ( ), k t ó r a r o z b i ł a t e n z b io r c z y g a t u n e k n a 3 g a t u n k i s a m o d z ie l n e : G. corvus (G m e l.), G. turricula ( H e l d ), G. occulta J a c k i e w i c z. B adania B e r g e r a (1960, 1961) i J a c k i e w i c z (1959) pozw alają przypuszczać, że L. corvus G m e l. zam ieszkuje przede w szystkim zbiorniki trw ałe i unika wód w ysychających. W ystępow anie w dolinie rzeki Grabi na ogół potw ierdza ten pogląd, bowiem znaczną większość stanow isk tw orzyły to rfianki i odcięte

27 27 Mięczaki (Mullwsca) G rabi.137 T abela V. W ystępow anie Lym naea corvus G m eł. Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk dauego ty p u O dcinki o um iarkow anej szy b kości p rą d u 1 10 L I. O dcinki lenityczne 1 1 8,3 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,0 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T o rfian k i ,6 O kresow e zalew y łąkow e ,0 B ag n a źródła belokrenow e ,0 D opływ y G rabi ,3 starorzecza, gdzie gatunek ten wykazywał największą liczebność i częstość w ystępow ania. Uwagi o przystosow aniu,,galba palustris do przetrw ania okresów suszy zbiorników ( K l i m o w i c z, 1960, 1962; K o l p a k o v, 1929; Z a d i n, 1926) dotyczą więc raczej pozostałych gatunków z wyróżnionych przez J a c k i e w i c z (1959). Nasilenie występowania L. corvus G m e l. w silnie zakwaszonych torfiankach tłum aczę przystosowaniem form z grupy palustris do przebyw ania w zbiornikach o dużej rozpiętości czynnika ph ( H u b e n d i c k, 1947; M e h l, 1932; F r o m m i n g, 1956) Lymnaea (Golba) turricula H e l d Jed y n e stanow isko w ystępow ania L. turricula H e l d stw ierdziłem w Mogilnie koło Ldzania w pobliżu niewielkiego strum ienia dopływu rzeczki Urodni. Większość okazów zebrałem z wilgotnych brzegów strum ienia oraz sąsiedniej łąki, gdzie liczne błotniarki pełzały w odległości 1-2 m od wody. Część okazów zebrałem z potocznika zarastającego strum ień. W ym iary muszli najw iększych okazów wynosiły: wysokość 17,3-18,4 mm, szerokość 7,7-8,4 mm, liczba skrętów 6. R azem z L. turricula H e l d (36 okazów różnej wielkości) zebrałem 66 okazów L. truncatula (M u l l.). Na współwystępowanie tych dwóch gatunków zwrócił już uwagę B e r g e r (1960). W szystkie okazy L. turricula H e l d zebrałem wczesną wiosną (23 IY 1964 r.), ponowne poszukiwania prowadzone na tym sam ym m iejscu w innych porach roku nie dały rezu ltatu. G atunek podaw any jest przeważnie ze strum ieni i okresowo wysychających rowów przepływowych (B e r g e r, 1960, 1961; J a c k i e w i c z, 1959). Również z takiego środowiska pod nazwą Stagnicola palustris f. turricula ( H e l d ) podała go M ł o d z i a n o w s k a -D y r d o w s k a (1930).

28 138 A. Piechocki 28 Lymnaea (Galba) turricula H e l d znana jest z obszaru całej Polski; rozmieszczenie tego gatunku w naszym kraju i na świecie wym aga jednak dalszego szczegółowego zbadania w oparciu o m ateriał oznaczony na podstawie cech anatom icznych Lymnaea (Galba) truncatula (O. P. M u l l e r ) W ystępow anie L. truncatula (M u l l.) w rzece G rabi przedstaw iłem w o d dzielnej p rac y na podstaw ie m ateriałów zebranych w lata ch 1962 i 1963 ( P i e c h o c k i, 1966). Dalsze badania kontynuow ano w latach 1964 i 1965 doprowadziły do w ykrycia szeregu now ych stanow isk tego ślim aka. B łotniarkę m oczarową stwierdziłem we wszystkich typach wyróżnionych środowisk wodnych i lądowych, jednak tylko w niektórych z nich gatunek te n osiągał dużą liczebność i częstość w ystępow ania. W ystępow anie L. truncatula (M u l l.) w terenie badań ilustruje tabela V I; uwzględniłem w niej je dynie te środowiska, w których gatunek ten reprezentow any był co najm niej na 3 stanow iskach. T ab ela V I. W ystępow anie L ym naea truncatula (M u l l.) Środow isko stanow isk w y stęp o w an ia zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stan o w isk danego ty p u O dcinki o um iark o w an ej sz y b kości p rą d u ,5 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 O kresow e zalew y łąkow e ,0 B rzegi rzeki ,0 W yniki badań przeprow adzonych w latach 1964 i 1965 zgodne są na- ogół z w ynikam i uzyskanym i poprzednio ( P i e c h o c k i,.1966); niewielkie różnice dotyczą jedynie występow ania L. truncatula (M u l l.) w zalewach łąkowych, gdzie gatunek ten był częstszy i liczniejszy niż to wcześniej podano. Amfibiotyczna błotniarka moczarowa jest gatunkiem charakterystycznym dla wilg otnych brzegów rzeki oraz trw ałych i okresow ych zalewów łąkow ych. Physidae 16. Physa fontinalis (L i n n a e u s ) B o y c o t t (1936) uw aża Ph. fontinalis ( L.) za gatunek charakterystyczny dla czystych i przezroczystych wód bieżących, gdzie przebyw a w skupieniach roślinności. Zdaniem H u b e n d i c k a (1947) w ystępuje raczej w jeziorach i nie wykazuje szczególnego upodobania do wód czystych i przezroczystych. E i ir m a n n (1933), F r ó m m i n g (1956), W e s e n b e r g -L u n d (1939) jako główne siedlisko

29 29 Mięczaki (M ollusca) Grabi 139 tego g a tu n k u w ym ieniają silnie zarośnięte drobne zbiorniki o wodzie przezroczystej. F r ó m m in g ' (1956) dodaje jednak, że Ph. fontinalis (L.) m oże w ystępować również w wodach zanieczyszczonych (gatunek m ezosaprobowy). W badanym terenie Ph. fontinalis (L.) związana była głównie z niewielkimi zbiornikam i wody stojącej oraz ze strum ieniam i dopływami Grabi (tabela VII). T abela V II. W ystępow anie P hysa fo n tin a lis (Ł.) Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki o u m iarkow anej szybkości p rą d u ,3 O dcinki lenityczne ,3 Z ato k i o tw arte ,4 Z ato k i zam knięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,4 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T o rfian k i ,1 D opływ y G rabi ,7 Znajdowane osobniki były silnie zróżnicowane pod względem wielkości. (Największe w ym iary osiągały okazy z dopływów G rabi oraz zbiorników przep ł y w o w y c h (np. zbiornik 128 w Luboni). Wysokość muszli dochodziła tu do 13,3 mm. Najmniejsze osobniki, o wysokości muszli nie przekraczającej 7 mm, znajdow ałem w torfiankach i zbiornikach o w ybitnie m ulistym dnie. N a podstaw ie powyższych danych można stwierdzić, że Ph. fontinalis (L.) jest gatunkiem o dużej tolerancji w stosunku do jakości i nasilenia czynników ekologicznych, chociaż najdogodniejsze warunki znajduje w zbiornikach irw y- raźnym przepływ ie wody. W e w szystkich przypadkach zbierałem Ph. fon tinalis (L.) z roślin wodnych Aplexa hypnorum (L i n n a e u s ) Je d e n z najrzadszych gatunków badanego terenu. Pojedyncze okazy z n a lazłem w trw ałym zalewie łąkowym w Grabicy oraz w torfiance nad rzeczką Podstolą (stanowisko 111). W edług U r b a ń s k i e g o (1957) A. hypnorum (L.) jest w Polsce dość rozpowszechniona na niżu, jednak w wielu okolicach rzadka. Badania B e r g e r a (1901), H u b e n d i c k a (1947), K l im o w ic z a (1960), Ż a d i n a (1926) i innych autorów w ykazały, że gatunek ten w ystępuje głównie w zbiornikach okresowo wysychających, gdzie zazwyczaj jest bardzo liczny. Rzadkość tego ślimaka w terenie badań w ytłum aczyć m ożna brakiem zbiorników wspom nianego ty p u.

30 140 A. Piechocki 30 Planorbidae 18. Planorbis planorbis ( L i n n a e u s ) W ystępow anie tego g a tu n k u ograniczone jest praw ie w yłącznie do niewielkich. zbiorników tera sy zalewowej. W nurcie G rabi nie występował, stw ierdziłem go jedynie w zatoce otw artej w M zurkach (stan. 66) oraz w ram ieniu rzecznym w Morgach (stan. 83). P. planorbis (L.) był najliczniejszy i najczęstszy w niew ielkich i silnie zarośniętych m ulistych zbiornikach, będących pozostałością większych starorzeczy (stanow iska 94, 96, 100, 102, 104, 105, 106). Z a toczek ten występował również w torfiankach (stan. 111 i 115), av trw ałym zalewie łąkowym w Pawiowej (stan. 108) oraz w niewielkim dopływie Grabi (Kozuby, stan. 142). Pojaw iał się w badanych zbiornikach wraz z postępującym ich zarastaniem, najliczniejszy b ył w p ły tk ich zbiornikach zarośniętych tu rz y cami. Niejednokrotnie spotykałem okazy tego ślim aka na wyschniętym dnie przy brzegu zbiorników. P. planorbis (L.) w ykazuje przystosow anie do p rzetrw ania okresu suszy ( K l e k o w s k i, 1959; K l i m o w i c z, 1960; K o l p a k o v, 1929; Ż a d i n, 1926, 1952). Ślim ak ten jest gatunkiem charakterystycznym dla niewielkich zbiorników wód stojących ( A d a m o w ic z, 1939; E i i r m a n n, 1933; L o ż e k, 1956; W e s e n b e r g - L u n d, 1939). 19. Anisus (Anisus) leucostomus (Mi l l e t ) W G rabi i połączonych z nią zbiornikach, w odciętych starorzeczach, olszynach oraz na wilgotnych brzegach rzeki zebrałem z 13 stanowisk 47 okazów A. leucostomus (M i l l e t ), z których 36 stanow iły puste skorupki. G atunek ten w ystępow ał licznie lub masowo w zbiornikach zestaw ionych w tab eli V III. Tabela V III. Występowanie A n isu s leucostomus ( M i l l e t ) Środow isko stanow isk w y stęp o w an ia L iczb a zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stan o w isk danego ty p u T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T o rfian k i ,1 O kresow e zalew y łąkow e ,0 B a g n a źró d ła helokrenow e I 59 50,0 Z biornik D opły w y G rabi ,3 A. leucostomus (M i l l e t ) zam ieszkuje płytkie, okresowo w ysychające zbiorniki wodne w związku ze swą wielką zdolnością do przetrw ania okresu suszy (U r b a ń s k i, 1957; Ż a d i n, 1926, 1952). W edług Ż a d i n a (1923, 1926) wchodzi zarówno w skład m alakofauny zbiorników terasy zalewowej rzeki jak i kałuż leżących poza terenem zalew ow ym (nad G rabią zbiornik 129 w Luboni).

31 31 Mięczaki (M ollusea) Grabi 143 A. leucostomus (M i l l e t ) w y k a z u je d u ż ą z m ie n n o ś ć a m u s z le te g o g a t u n k u t w o r z ą n ie k i e d y p r z e j ś c i a wr k i e r u n k u f o r m y p o k r e tv n e j Anisus spirorbis (L.) (B e r g e r, 1961; H u b e n d i c k, 1951 b ). W te r e n i e b a d a ń n ie o b s e r w o w a łe m te g o o s t a tn i e g o g a t u n k u a n i f o r m p o ś r e d n ic b. 20. Anisus (Disculifer) vortex (L i n n a e u s ) Nasilenie występowania A. vortex (L.) wzrastało stopniowo od lotycznych odcinków Grabi w kierunku środowisk wtód stojących, gdzie osiągało m aksim um w zatokach zam kniętych, ram ionach rzecznych i odciętych starorzeczach (tabela IX). T abela IX. W ystępow anie A n isu s vortex (L.) Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki lotyczne 1 3 7,1 O dcinki o um iarkow anej szybkości p rą d u ,1 O dcinki lenityczne ,7 Z atoki o tw arte ,5 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,4 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T o rfian k i ,3 O kresow e zalew y łąkow e ,0 D opływ y G rabi ,1 G atunek rozprzestrzeniony i liczny w całym terenie badań, oprócz w y k a zanych środowisk puste skorupki tego ślimaka znalazłem też w bagnach helokrenow ych oraz w m ulistych dołkach przy brzegu Grabi. A. vortex (L.) jest ściśle związany z roślinnością wodną ( E h r m a n n, 1933; H u b e n d i c k, 1947; U r b a ń s k i, 1957), przedstaw iony obraz rozmieszczenia pokryw a się z w zrastającym stopniem zarośnięcia zbiorników. Zamieszkuje na ogół drobne zbiorniki o bujnej wegetacji ( F r o m m i n g, 1956; U r b a ń s k i, 1957 i inni). 21. Anisus (Disculifer) vorticulus (T r o s c h e l ) W Polsce należy do gatunków rzadkich, a jego rozmieszczenie jest słabo poznane (U r b a ń s k i, 1947, 1957). N ad Grabią zebrałem 7 osobników A. vorticulus ( T r o s c i i.) należących do form y typowej oraz 1 okaz A. vorticulus f. chartem ( H e l d ). Okazy typowe stwierdziłem w lenitycznym odcinku rzeki w Drzewocinacli (stan. 43) oraz w w ypłyconych torfiankach w M olendzie (stan. 115

32 142 A. Piechocki J 32 i 117). Jedyny okaz form y charteus ( H e l d ) znalazłem w zatoce zamkniętej w M olendzie (stan. 77). W y m iary m uszli osobników typow ych szerokość 4,1 mm, wysokość 0,7 mm, skrętów 5 nie osiągają wielkości podawanych w piśm iennictwie (D a n c e, 1957a 7,4 mm szer. muszli!). Średnica muszli A. vorticulus f. charteus ( H e l d ) wynosiła 3,9 m m Bathyomphalus contortus ( L i n n a e u s ) W ystępow anie B. contortus (L.) przedstaw ia tab ela X. G atunek te n zasiedla głównie zbiorniki wód stojących terasy zalewowej oraz zbiorniki pobocza rzeki osłonięte przed działaniem p rą d u wody. N iew ielka liczebność B. contortus (L.) w okresowych zalewach łąkowych w porów naniu z dużą częstością w ystępow ania i liczebnością w pozostałych środow iskach wód stojących pozw a lają uznać ten gatunek za typowego m ieszkańca trw ałych zbiorników wody stojącej. O kazy B. contortus (L.) zbierałem z roślin wodnych. T ab ela X. W y stęp o w an ie B athyom phalus contortus (L.) Środow isko L iczb a stanow isk w y stęp o w an ia L iczb a zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u j O dcinki lo ty czn e ,3 O dcinki o um iark o w an ej sz y b kości p rą d u ,7 O dcinki len ity czn e ,7 Z ato k i o tw a rte 1 7 9,0 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ra m io n a rzeczne ,0 O dcięte staro rzecza ,8 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T orfianki ,3 O kresow e zalew y łąkow e ,0 B ag n a źró d ła helokrenow e ,0 D opływ y G rabi ,1 W ystępuje w jeziorach, staw ach, row ach i bagnach (G e y e r, 1927). K l i m o w ic z (19(10) podaje, że ślim ak te n źle znosi w ysychanie zbiorników Oyraulus alhus (O. F. M u l l e r ) G atunek pospolity i na ogół liczny av całym terenie badań; nie wykazywał jed n ak szczególnego upodobania do określonego ty p u zbiorników. Ślim aka tego zbierałem głównie z roślin wodnych, zwłaszcza z Potamogeton sp., Nuphar luteum (liście pływające), Elod.ea canadensis, Stratiotes aloides, co przeczy danym H u b e n d i c k a (1947), według którego O. alhus (M u l l.) rzadko w ystępuje n a żyw ych roślinach.

33 33 Mięczaki (M ollusca) Grabi 143 Linie spiralne na m uszlach zebranych okazów pokryte były niewielkimi łuseczkami, na podstaw ie czego zaliczyłem omawiane ślimaki do form y G. albus f. hispidus (D r a p a r n a i i d ) Gyraulus rossmaessleri (A u e r s w a l d ) Stanowiska występowania. Lubonia: staw przepływowy (stan. 128) 1 okaz. Grabica (u źródeł Grabi): rzeka Grabia (stan. 15) 2; zalew łąkowy (stan. 107) 2. Zimne Wody: torfianka (stan. 122) 14; zalewy łąkowe: stan , stan P róbki zaw ierające G. rossmaessleri (A u e r s w.) zbierałem wyłącznie wiosną. P rzy oznaczaniu m ateriahi zwróciłem uwagę na budowę męskich narządów kopulacyjnych, stanow iących podstaw ow ą cechę taksonom iczną p rzy odróżnianiu G. rossmaessleri (A u e r s w.) od pokrewnych gatunków z rodzaju Gyraulus C h a r p e n t i e r, zwłaszcza zaś od G. acronicus ( F e r u s s a c ) (M e i e r -B r o o k, 1964). Długość pochewki prącia badanych okazów wynosiła 0,3-0,4 mm, zaś długość praeputium 0,9-1,1 mm. Największa szerokość pochewki prącia mieściła się 7,7-9,9 razy w długości praeputium. Omawiane części męskiego układu rozrodczego ustaw ione były względem siebie pod niewielkim kątem (tab. I II, 28). W ym iary m uszli najw iększych okazów: szerokość 4,1-5,1 m m, wysokość 1,1 m m, szerokość ostatniego skrętu 1,3-1,4 mm, liczba skrętów 4. Skorupki m iały barwę rogow obrunatną i posiadały wyraźne prążki poprzeczne obok delikatnych prążków spiralnych. U większości okazów brzeg otw oru utw o rzony był z cienkiej, przezroczystej, świeżo narosłej muszli (tabl. I II, 27). W miejscu kontaktu nowej i starej części muszli zaznaczała się w yraźna biała w arga. Skręty obłe, bez kilu lub tępej krawędzi. O. rossmaessleri (A u e r s w.) zamieszkuje rowy śródleśne, zalewy łąkowe i m ałe płytkie stawy; częsty jest w zbiornikach w ysychających (B e r g e r, I960; 1961; F e l i k s i a k, 1935; U r b a ń s k i, 1957). Bozmieszczenie tego borealno- -górskiego (B e r g e r, 1961) gatunku w Polsce nie jest dotąd dostatecznie poznane Gyraulus riparius (W e s t e r l u n d ) G atunek bardzo rzadki, stanow iska jego w ystępow ania w Polsce stw ierdzono jedynie w północnej i zachodniej części niżu ( D r o z d o w s k i, 1964; U r b a ń s k i, 1957). Nieliczne osobniki G. riparius (W e s t.) zebrałem w odciętym starorzeczu w Kozubach (stan. 104) 1 okaz oraz w torfiankach w Molendzie: stan okazy, stan okaz. W ym iary znalezionych okazów były niewielkie, średnica m uszli najw iększego z nich w ynosiła 2,0 mm. 3

34 144 A. Piechocki Armiger crista (L i n n a e u s ) G atunek ten występował na niewielu stanowiskach i zawsze był bardzo nieliczny. W bad an y m m ateriale stw ierdziłem w szystkie 3 w yróżniane form y. Armiger crista f. nautileus ( L i n n a e u s ): stanowisko 7, odcinek lotyczny w Zimnych W odach; stan. 43, odcinek lenityczny w D rzew ocinach; stan. 54, dołek przybrzeżny w Zimnych W odach; stan. 81, m artw e ram ię Grabi w Zim nych W odach; stan. 70, zatoka o tw a rta w L dzaniu; stan. 106, odcięte sta ro rzecze w K ozubach. A. crista f. cristatus ( D r a p a r n a u d ) : stan. 42 Kuźnica, odcinek lenityczny; stan. 118 M olenda, to rfian k a. A. crista f. spinulosus ( C l e s s i n ) : stan. 81 ZW, m artw e ram ię rzeki; stan. 97 ZW, starorzecze; stan. 102 i 106, starorzecza w K ozubach; stan Molenda, torfianka. 27. H ippeutis complanatus (L i n n a e u s ) G atunek dość pospolity nad Grabią, jednak wszędzie występował nielicznie. Stanowiska H. complanatus (L.) były równom iernie rozproszone w dolinie Grabi, gdzie zamieszkiwał on silnie zarośnięte zbiorniki o wybitnie m ulistym dnie. Stwierdziłem go w odciętych starorzeczach (stanowiska 86, 92, 95, 97, 98, 102, 104), w ram ionach rzecznych (stan. 81 i 84), dopływach Grabi (rzeczka Podstoła i strum ień w K ozubach stan. 142), w zbiorniku przepływowym w L uboni oraz w zatoce otw artej p rzy ZW-V (stan. 67). N ajw iększy ze zn alezionych okazów m iał m uszlę o szerokości 4,5 m m i 4 skrętach. Zbiorniki, w których stwierdziłem H. complanatus (L.), są jego typow ym siedliskiem ( F r o m m i n g, 1956; G e y e r, 1927; Ż a d i n, 1952), nigdy jednak nie spotkałem tego gatunku w zbiornikach o dnie piaszczystym, gdzie znajdował go L e h m a n n (1873) Segmentina nitida (O. F. M u l l e r ) W terenie badań stw ierdziłem 21 stanowisk występowania form y typowej oraz 15 stanow isk form y distinguenda (G r e d l e r ). Zebrany m ateriał oznaczyłem w oparciu o pracę B e r g e r a (1961), który sprecyzował różnice konchiologiczne między typow ą 8. nitida (M u l l.) a S. nitida f. distinguenda (G r e d l.). Zebrane okazy, należące do obu wyróżnionych form, wykazyw ały całkowitą zgodność w budowie i wym iarach muszli z danym i B e r g e r a. Osobniki o szczególnie w ybitnie zaznaczających się cechach form y typowej znajdow ałem w bagnach na terenie źródeł helokrenowych w Grabicy, zaś osobniki f. distinguenda (G r e d l.) były najokazalsze w zbiorniku nadrzecznym w K ozubach (stan. 103). Bozmieszczenie form 8. nitida (M u l l.) w poszczególnych ty p ac h zbiorników p rze d staw ia tabela X I.

35 35 Mięczaki (3Iollusca) Grabi 145 T ab ela X I. W ystępow anie Segm entina nitida (M u l l.) ty p i S. n itid a f. distingwenda ( G r e d l.) d is Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki o um iarkow anej szy b 2 8 ty p 8,3 kości p rą d u dis 0 O dcinki len ity czn e ty p dis 8,3 M artw e ram io n a rzeczne ty p dis 25,0 O dcięte starorzecza 5 46 ty p 22, dis 31,8 T rw ale zalew y łąkow e 3 45 ty p 75,0 dis 0 T orfianki ty p 57, dis 28,6 B ag n a źródła helokrenow e 2 96 ty p 100,0 dis 0 D opływ y G rabi 1 1 ty p 14, dis 14,3 Forma, typow a 8. nitida (M u l l.) zamieszkiwała przede wszystkim płytkie zbiorniki łąkowe, torfianki i bagna helokrenowe, S. nitida f. distinguenda (G r e d l.) najczęstsza i najliczniejsza była w odciętych starorzeczach. W ystępow anie tego g a tu n k u w samej rzece Grabi w ydaje się być przypadkow e. P rzedstaw iony obraz w ystępow ania S. nitida (M u l l.) i 8. nitida f. distinguenda (G r e d l.) pozwala uznać formę, typow ą jako mieszkańca zbiorników płytkich o zmiennym poziomie wody, zaś formę distinguenda (G r e d l.) jako odm ianę przystosowaną do życia w zbiornikach większych. Za specjalizacją ekologiczną om awianych form przem awia i to, że bardzo rzadko w ystępują one równocześnie. W spółw ystępow anie ich stw ierdziłem tylko w pięciu p rzy padkach Planorbarius corneus ( L i n n a e u s ) Zatoczek rogowy był rozprzestrzeniony w całym terenie i zamieszkiwał bardzo różnorodne środow iska wodne (tabela X II). Szczególnie dogodne w a ru n k i znajdow ał w odciętych starorzeczach i zbiornikach wód stojących pobocza rzeki oraz w torfiankach. P. corneus (L.) nie jest jednak związany ze zbiornikam i określonego typu i wielkości (A d a m o w ic z, ; F r o m m i n g, ; U r b a ń s k i, ), nie ma więc znaczenia jako indykator biologiczny przy klasyfikacji zbiorników wodnych.

36 146 A. Piechocki 36 T abela X I I. W ystęp o w an ie Planorbariw s corneus (L.) Środow isko L iczb a stan o w isk w y stęp o w an ia L iczb a zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki o um iark o w an ej sz y b kości p rą d u ,6 O dcinki le n ity czne 1 3 8,3 D ołki p rz y brzeg ach rzeki ,0 Z ato k i o tw a rte ,3 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ra m io n a rzeczne ,0 O dcięte staro rzecza ,3 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T o rfian k i ,5 O kresow e zalew y łąkow e ,0 D opływ y G rabi ,5 Ancylidae 3 0. Ancylus fluviatilis O. F. M u l l e r Beofilny ten gatunek w ystępuje jedynie w nurcie Grabi i tych zbiornikach pobocza rzeki, w których zachodzi stała w ym iana w ody (tabela X III). O p ty m alne w arunki ekologiczne znajduje w szybko płynących odcinkach Grabi, gdzie masowo zasiedla zanurzone w wodzie kamienie. W odcinkach o prądzie um iarkow anym, odcinkach lenitycznych oraz w dołkach przybrzeżnych i z a tokach otw artych stosunkowo nieliczne okazy tego ślim aka zbierałem z roślin wodnych lub muszli Unionidae. W dołkach przybrzeżnych o m ulistym dnie (stanow iska 54 i 56) znalazłem jedynie p u ste skorupki. T ab ela X I I I. W ystęp o w an ie A n cylu s flu v ia tilis M u l l. Środow isko L iczb a stan o w isk w y stęp o w an ia zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stan o w isk danego ty p u O dcinki lo ty czn e ,7 O dcinki o um iark o w an ej sz y b kości p rą d u ,5 O dcinki len ity czn e ,6 M łynów ki i odgałęzienia ,3 D o łk i p rz y brzegach rzeki ,0 Z ato czk i odcięte ław icam i p iask u ,2 Z a to k i o tw a rte ,4 B rzegi rzeki ,3 A. fluviatilis M u l l, jest gatunkiem stenotopowym, charakterystycznym dla wód szybko płynących i dobrze natlenionych ( B o e t t g e r, 1926a; B o y c o t t, 1936; H u b e n d i c k, 1947). Jego w ystępow anie wiąże się zwykle z obecnością

37 37 Mięczaki (M ollusca) G rabi 147 kamienistego dna; zasiedlanie roślin wodnych m a należeć do rzadkości ( F r ó m - m i n g, 1956; H u b e n d i c k, 1947). W Grabi obserwowałem jednak wielokrotnie okazy A. flwoiatilis M u l l. przyczepione do potocznika (Berula erecta), Potamogeton sp. i pływających liści Nuphar luteum. W ychodzenie tego ślimaka na brzeg zbiorników (tabela X III) obserwowali również inni autorzy ( F e l i k - s i a k, 1933; B e r g, 1948). M aksym alne wym iary muszli znajdow anych okazów: dl. 6,8-7,1 mm, szer. 4,7-5,2 m m, wys. 2,5-3,6 m m. 31. Acroloxus lacustris ( L i n n a e u s ) G atunek charakterystyczny dla wód stojących i wolno płynących (Ż a d i n, 1952), występował w Grabi i zbiornikach terasy zalewowej, jednak nigdy nie tra fia ł się licznie (tabela X IV). T ab ela X IV. W ystępow anie Acroloxus lacustris (L.) Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki o u m iarkow anej szy b kości p rą d u ,6 O dcinki len ity czn e ,6 Z ato k i o tw arte 1 1 9,1 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,4 D opływ y G rabi ,3 Okazy A. lacustris (L.) zbierałem z następujących roślin: Nuphar luteum (najczęściej!), Stratiotes aloides, Elodea canadensis, Potamogeton sp., Phragmites communis, Acorns calamus, Sparganium sp. oraz z gnijących części T y pka sp. Ślimaka tego znalazłem też na butwiejących liściach olszy. W ym iary muszli największych okazów A. lacustris (L.) wynosiły: długość 7,2-8,7 mm, szerokość 3,9-4,6 m m, wysokość 1,5-1,6 mm. Stanowiska występowania A. lacustris (L.) były równomiernie rozrzucone. Najbliższe źródeł stanowisko w rzece stwierdziłem w Pawiowej (stanowisko 41). W K uźnicy (stanowisko 42) i w Zim nych W odach (stan. 22) Acroloxus lacustris (L.) w ystępow ał obok reofilnego Ancylus fluviatilis M u l l. Cochlicopidae 32. Cochlicopa lubrica (O. F. M u l l e r ) D okładne określenie przynależności gatunkow ej ślim aków z ro d zaju Cochlicopa Risso, zw łaszcza zaś rozróżnienie C. lubrica (M u l l.), C. repentina H u d e c i m niejszych o k a z ó w O. nitens ( K o b.) m ożliw e je s t ty lk o w o p arciu o cechy an ato m iczn e ( H u d e c, ; W i k t o r,

38 148 A. Piechocki ). P oniew aż dysponow ałem jed y n ie niew ielkim m ateriałem złożonym, częściowo z p u sty c h m uszli i okazów źle zakonserw ow anych, oznaczenie ślim aków z om aw ianego ro d z a ju przeprow adziłem n a p o d staw ie skorupek, w zo ru jąc się n a p racy B e r g e r a (1961). Stanowiska występow ania C. lubrica (M u l l.): Grabica (n źródeł Grabi), olszyna 4 okazy; Drużbice, z brzegu Grabi 1; Podstoła, torfianka 1; K uźnica, łąki 18; Zimne W ody, łąki po obu stronach rzeki 4; olszyna 2; K olum na, zalew nad Brodnią 3, zarośla na brzegu Brodni 19; Kozuby, n a brzegu strum ienia 1. W ym iary m uszli: wysokość 5,2-6,2 m m, szerokość 2,3-2,6 m m Gochlicopa nitens ( K o b e l t ) Jedyny okaz C. nitens ( K o b.) zebrałem w olszynie porastającej bagno na te renie źródeł helokrenowyeh w Grabicy (u źródeł Grabi). W ysokość muszli 7,4 m m, szerokość 3,0 mm. V ertiginidae 3 4. Vertigo ( Vertigo) antivertigo (D r a p a r n a u d ) Stanow iska w ystępow ania: G rabica (u źródeł G rabi), z kępy m chu na p o d m okłym terenie źródeł helokrenowyeh 1 pusta skorupka; Molenda, z zarośli tu rz y c w torfiance 2 okazy. Ślim ak typow y dla m okrych łąk i wilgotnych zarośli na brzegach wód ( U r b a ń s k i, 1957). 35. Vertigo (Vertilla) angustior ( J e f f r e y s ) W Polsce g atu n ek pospolity, zam ieszkuje w ilgotne łąki i zarośla ( U r b a ń s k i, 1957). Jeden okaz znalazłem av próbce zebranej w olszynie w Grabicy u źródeł Grabi. Pupillidae 3 6. Pupilla muscorum ( L i n n a e u s ) W terenie badań stwierdziłem formę typow ą oraz form ę edentula S l a v i k. Ślim aki zebrałem jedynie w zbiornikach w odnych, gdzie zostały praw dopodobnie spłukane z sąsiednich łąk. Stanow iska w ystępow ania: rzeka Grabia koło wsi Grabica 1 okaz; Brzeski, odnoga m łyńska 1; Podstoła, torfianka okaz (f. edentula S l a v i k ). V alloniidae 3 7. Vallonia pulcłiella (O. P. M u l l e r ) G atunek ten, typow y dla łąk i zarośli, stw ierdziłem na n astępujących s ta now iskach: G rabica (u źródeł G rabi), olszyna 4 okazy; K uźnica, łąka 11;

39 39 Mięczaki (M ollusca) Grabi 149 Zimne W ody (ZW-V), łąka 1; Z W -VI, zarośnięty krzewami jeżyn brzeg G rabi 4; Z W -V III, okresowy zalew' łąkowy (stan. 133) 1 p u sta m uszla Vallonia costata (O. F. M u l l e r ) Często występuje razem z gatunkiem poprzednim, zazwyczaj wybiera jednak miejsca suchsze (D r o z d o w s k i, 1961; U r b a ń s k i, 1939). W spółwystępow anie tych form stwierdziłem w 2 przypadkach. Nieliczne okazy tego ślimaka zebrałem w okresowym zalewie łąkowym w Zimnych W odach (stan. 133) oraz na brzegu Grabi i na łące w pobliżu tej samej miejscowości. Succineidae 3 9. Succinea (Sucoinea) putris (L i n n a e u s ) i 40. Succinea (Hydrotropa) elegans (B isso) W ilgociolubne bursztynki Succinea putris (L.) i Succinea elegans (Risso) ( = Succinea pfeifferi R o s s m.) żyją zazwyczaj w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników. Spośród nich S. elegans (Risso) uw ażana jest za formę ściślej związaną z wodą (D r o z d o w s k i, 1958; G e y e r, 1927; U r b a ń s k i, 1957). O m aw iane gatu n k i należą nad G rabią do najpospolitszych ślim aków lą dow ych, ich w ystępow anie przedstaw ia tabela XV. T ab ela X V. W ystępow anie Succinea p u tris (L.) p u t i S. elegans (R isso) el Środow isko stanow isk w ystępow ania zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stan o w isk danego ty p u G rabia i in n e zbiorniki trw ałe 8 18 p u t 6, cl 10,1 Z alew y łąkow e 2 2 p u t 22, el 44,4 B rzegi G rabi 7 66 p u t 29, el 62,5 Ł ąk i p u t 80,0 el 0 O lszyny 2 10 p u t 50,0 I 1 el 25,0 Typow ym m iejscem w ystępow ania S. putris (L.) są nadrzeczne łąki i olszyny. N a w ilgotnych brzegach G rabi gatunek ten, choć nadal częsty, u stę pow ał jednak bardziej wilgociolubnem u S. elegans (R isso), k tó ry osiągał tu ta j

40 150 A. Piechocki 40 m aksim um liczebności i częstości w ystępow ania. Również w zalewach łąkow ych w ystępow ały oba gatu n k i, jed n ak nieliczne okazy 8. putris (L.) pochodziły ze zbiorników krótkotrw ałych, podczas gdy 8. elegans (R isso) zbierałem głównie z zalewów u trz y m u ją c y ch wodę przez cały rok elegans (R isso) i 8. putris (L.) t w o r z ą Avraz z Lymnaea truncatula (M u l l. ) c h a r a k t e r y s t y c z n e zgrupowanie m i ę c z a k ó w z a m i e s z k u j ą c y c h b r z e g i G rabi ( P i e c h o c k i, 1966). 41. Succinea (Succinella) oblonga D e a p a r n a u d W Grabicy (u źródeł Grabi) zebrałem 16 okazóa\r tego gatunku. Ślimaki pełzały po ściółce pokryw ającej niewielkie wyniesienia na bagnistym terenie źródeł helokrenow ych w olszynie. Endodontidae 4 2. Punclum pygmaeum (D r a p a r n a u d ) Stanowiska w ystępow ania: Grabica (u źródeł Grabi), wilgotna olszyna 69 okazów; Zim ne W ody (ZW -YI), strom y piaszczysty brzeg G rabi 1. G atunek charakterystyczny dla wilgotnych lasów m ieszanych i liściastych, może jednak występować również w biotopach suchszych (D r o z d o w s k i, 1958, 1961, 1963, 1966; F e l i k s i a k, 1935; U r b a ń s k i, 1957). Arionidae 43. Arion (Mesarion) subfuscus f. fuscus P o l l o n e r a Ślimaka tego zebrałem na łące nad rzeczką Brodnią w Kolumnie. G atunek w Polsce bardzo pospolity (U r b a ń s k i, 1957). V itrinidae 4 4. Vitrina pellucida (O. F. M u l l e r ) Pojedyncze puste skorupki zebrałem na brzegu Grabi i na łące w Zimnych W odach, oraz w zaroślach n a brzegu B rodni w K olum nie. Z onitidae 45. Nesovitrea (Perpolita) hammonis ( S t r o m ) Nieliczne osobniki tego ślim aka zebrałem w G rabicy (u źródeł G rabi), K u ź nicy, Zimnych W odach oraz w Kolum nie. Stanow iska A v y s t ę p o w a n i a poło

41 41 Mięczaki (M ollusca) Grabi 151 żone były w olszynach, na łąkach oraz w okresowym zalewie łąkowym nad rzeczką B rodnią (K olum na). N. hammonis (S t r o m ) z a m i e s z k u j e la s y, z a r o ś la, łąki, u n i k a j e d y n i e m ie js c b a r d z o s u c h y c h ( E i e d e l, 1957) Zonitoides (Zonitoides) nitidus (O. F. M u l l e r ) K ad G rabią gatu n ek te n jest pospolity i n a ogół liczny. Zbierałem go w olszynach, na łąkach i na brzegach koryta rzeki oraz w niektórych zbiornikach wodnych. W środowiskach lądowych trafiał się najliczniej i najczęściej na brzegach Grabi, wchodząc w skład zgrupow ania m ięczaków tow arzyszących b ło t niarce moczarowej ( P i e c h o c k i, ). Żywe okazy zbierałem także w zalewach łąkowych, w innych zbiornikach wodnych znajdowałem najczęściej puste muszle. Ślimak hydrofilny, zamieszkuje brzegi wód oraz wilgotne łąki, olszyny i zarośla (L i c i i a r e v i R a m m e l m e j e r, 1952; R i e d e l, 1954, 1957). Limacidae 47. Deroceras (Deroceras) laeve (O. F. M u l l e r ) Głównym środowiskiem występowania amfibio tycznego 1). laeve (M u l l.) były wilgotne brzegi Grabi ( P i e c h o c k i, 1966). Stanowiska tego typu stw ierdziłem w pobliżu miejscowości: Drużbice, Zimne W ody (2 stanow iska), K o lum na, Przymiłów, Grabica (przy ujściu Grabi). Ślimaka tego zbierałem też a v zalewach łąkowych w Pawiowej i Kolumnie oraz na łąkach (Kuźnica, Zimne W ody) i w olszynie w G rabicy (u źródeł Grabi). K a w szystkich stanow iskach B. laeve (M u l l.) występował nielicznie. Spośród ślimaków nagich D. laeve (M u l l.) jest najściślej związany z wodą, w ystępuje n a brzegach zbiorników, w w ilgotnych lasach i na łąkach ( E h r m a n n, 1933; F e l i k s i a k, 1933; U r b a ń s k i, 1933b, 1957). Euconulidae 48. Euconulus fulvus (O. F. M u l l e r ) Jeden z pospolitszych ślimaków lądowycłi nad Grabią. Okazy E. fulvus (M u l l.) zebrałem w bagnach helokrenowych w Grabicy (stanowisko 126 i 127), w zalewach łąkowych w Zimnych W odach i Kolum nie (stan. 110 i 134), na brzegach Grabi w D rużbicach i dw ukrotnie w Zimnych W odach, na łące w Zimnych W odach, w olszynach koło miejscowości Grabica i K olum na oraz w zbiorniku 104 w K ozubach. E. fulvus (M u l l.) jest mało wybredny pod względem warunków ekologicznych, w ystępuje zarówno w m iejscach wilgotnych jak i suchych ( R i e d e l, 1957).

42 152 A. Piechocki 42 H elicidae 4 9. Helix pomatia L i n n a e u s Kolonię ślim aka winniczka stwierdziłem w pobliżu zabudowań m łyna we wsi G rabica u źródeł Grabi. B ivalvia Unionidae 5 0. TJnio crassus P h i l i p s s o n T ab ela X V I. W ystęp o w an ie U nio crassus P h i l i p s. eras, U. tu m id u s P h i l i p s. t u m i U. pictorum (L.) pic Środow isko stan o w isk w y stęp o w an ia zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u 3 23 eras 21,4 O dcinki lo ty czn e 6 38 tu m 42, pic 28,5 O dcinki o um iark o w an ej sz y b eras 37,5 kości p rą d u 8 79 tu m 33, pic 41,7 2 2 eras 16,7 O dcinki le n ity czne 6 63 tu m 50, pic 58, eras 66,6 M łynów ki i odgałęzienia 2 5 tu m 66, pic 66,6 2 9 eras 40,0 D ołki p rzy b rzegach rzeki 3 58 tu m 60,0 1 2 pic 20,0 2 4 eras 28,6 Z atoczki odcięte ław icam i p iask u 2 11 tu m 28, pic 57,1 1 1 eras 9,0 Z a to k i o tw a rte tu m pic 18,1 eras 0 Z ato k i zam k n ięte 1 4 tu m 25,0 pic 0 eras 0 M artw e ra m io n a rzeczne tum pic 25,0 eras 0 O dcięte staro rzecza 1 1 tu m 4,5 pic 0 K ozuby, stru g a od zb io rn ik a U. tum idus 1 4 U. pictorum

43 43 Mięczaki (M ollusca) Grabi 153 W ystępowanie gatunków z rodzaju Unio P h i l i p s s o n w wyróżnionych środow iskach teren u bad ań przedstaw ia tab ela X V I. Obecność U. crassus P h i l i p s, stw ierdziłem w nurcie rzeki i ty ch zbiornikach przyrzecznych, w których zachodzi stała w ym iana wody. G atunek ten w ystępow ał najczęściej w odcinkach um iarkow anie szybkich, gdzie pod względem liczebności wyraźnie górował nad U. tumidus P h i l i p s, i U. pictorum (L.). Wybiera! dno piaszczyste lub żwirowate, zazwyczaj z niewielkimi osadami detrytusu. U. crassus P h i l i p s, pojawia się w Grabi koło miejscowości K uźnica i w ystępuje w sposób ciągły aż do ujścia. W górnych odcinkach rzeki gatunek ten jest bardzo nieliczny, liczebność jego stopniowo w zrasta w środkowym biegu Grabi i osiąga m aksim um w biegu dolnym, gdzie wraz z U. pictorum (L.) tworzy wielkie ławice (np. w K ozubach). Rozmieszczenie U. crassus P h i l i p s., U. tumidus P h i l i p s, i U. pictorum (L). w profilu podłużnym rzeki przedstaw ia rys. 5. U. crassus P h i l i p s, pojaw ia 0 + /5 A l Kozuby U picforum f L.) R ys. 5. W ystępow anie m ałżów z ro d zaju Unio P i i i l i p s s o n w profilu p o d łużnym G rab i. się w Grabi niżej niż pozostali przedstawiciele rodzaju Unio P h i l i p s s o n, co przeczy danym M e n t z e n a (1925, 1926), według którego gatunek ten, przystosowany do życia w wodach szybko płynących, pojawia się w rzekach wyżej niż U. tumidus P h i l i p s, i U. pictorum (L.). Niezgodność tę tłum aczę tym, że w przeciw ieństwie do rzek badanych przez M e n t z e n a, w Grabi b rak szybkiego odcinka potokowego, a powolny, częściowo zam ulony odcinek źródłowy nie stw arza pom yślnych warunków dla występowania U. crassus P h i l i p s. Muszle okazów U. crassus P i h l i p s. z Grabi są grubościenne, silnie w y p u kłe, o dobrze w ykształconym zam ku. Ich barw a jest zazw yczaj rogowobrą

44 1 54 A. Piechocki 44 zowa, rzeźba szczytów na ogół nieczytelna lub w a z z periostracum skorodow ana. W ym iary, wiek i ciężar najw iększych okazów U. crassus P h i l i p s, z Grabi przedstaw ia.tabela X V II. T ab ela X V II. C h a ra k te ry sty k a k i l k u najw iększych m u s z l i Unio crassus P h i l i p s. N r długość W y m ia ry w m m liga- m en tu m szczyt J w ysokość w y p u kłość P ierścienie p rz y ro stu (wiek) Ciężar w gram ach S tanow isko 1 79,2 40,2 41,6 29,0 t 32,4 K ozuby 2 78,8 37,8 39,7 29,0 9 33,1 K ozuby 3 78,3 39,6 40,4 27, ,9 Z ieleńezyce 4 78,0 38,4 40,5 31,2 8 38,2 K ozuby 5 78,0 38,0 39,2 25,3 8 25,6 G rabno U. crassus P h i l i p s, jest gatunkiem typowo rzecznym, optym alne warunki zn ajduje w w odach um iarkow anie szybkich, dobrze natlenionych, pozbaw ionych większej ilości zawiesiny. Najczęściej w ystępuje na dnie piaszczystym z niewielką ilością m ułu i detrytusu (M e n t z e n, 1925, 1926; Ż a d i n, 1938). W przyrzecznych zbiornikach gatunek ten jako pierwszy w ypada z fauny Unionidae ( Ż a d i n, 1923). U. crassus P h i l i p s, z G rabi należy do podgatunku U. crassus crassus P h i l i p s., którego zasięg pokryw a się z obszarem skandynawskiego zlodowacenia (Mod e l l, 1941). 51. Unio tumidus P h i l i p s s o n U. tumidus P h i l i p s, pojaw ia się w rzece Grabi w Drużbicach i występuje w sposób ciągły aż do Łęgu W idaw skiego (rys. 5). G atunek te n był najliczniejszy w górnych i środkowych odcinkach rzeki (Kuźnica, Drzewociny, Zimne W ody, Ldzań), gdzie tw orzył m iejscam i wielkie ławice (Drzewociny, Ldzań). Na odcinku rzeki K uźnica-b arycz U. tumidus P h i l i p s, przeważał nad pozostałym i Unionidae. W dolnym biegu udział U. tumidus P h i l i p s, w ławicach m ałżów był znacznie m niejszy. U. tumidus P h i l i p s, zam ieszkuje głównie wolno płynące rzeki nizinne, starorzecza i jeziora (M e n t z e n, 1925; E h r m a n n, 1933). W badanym terenie występował w lotycznych, um iarkowanie szybkich i lenitycznych odcinkach Grabi, zbiornikach pobocza rzeki, w błotnistym strum ieniu w Kozubach oraz w odciętym starorzeczu (Zimno W ody, stan. 91) tabela XVI. Najliczniejszy był jednak na stanow iskach o powolnym prądzie wody, gdzie dno zawierało duży procent m ułu i d etry tu su.

45 45 Mięczaki (Mollusc,a) Grabi 155 N ajw iększe okazy zebrałem w górnym i środkow ym biegu Grabi, co p o tw ierdza przypuszczenie, że w odcinkach ty ch istniały najdogodniejsze w a runki siedliskowe dla tego gatunku. Muszle U. tumidus P h i l i p s, (tabela X V III) osiągały w ym iary zbliżone do m aksym alnych wymiarów podawanych dla tego gatunku przez innych autorów (B r a n d e e, 1956a). Ich ubarwienie jest przew ażnie żółtobrązowe, w ierzchołki często skorodowane. T ab ela X V III. C h ara k te ry sty k a k ilk u najw iększych m uszli U nio tu m idus P h i l i p s. N r długość W ym iary w m m w ysokość ligaszczyt i. J m en tu m 1 w y p u kłość P ierścienie p rz y ro stu (wiek) C iężar w gram ach S tanow isko 1 100,1 52,1 51,0 36, ,2 Z im ne W ody 2 99,4 48,4 48,7 34,3 7 43,8 Z im ne W ody 3 97,3 44,5 46,4 31,4 7 32,7 D rzew ociny 4 96,6 46,1 47,8 33,2 9 47,5 L d zań 5 92,4 45,2 46,4 32,6 9 36,4 Zim no W ody Populacja z Grabi należy do podgatunku nom inatywnego U. tumidus tumidus P h i l i p s., którego obszar występowania pokrywa się z areałem U. crassus crassus P h i l i p s. (M o d e l l, 1941). 52. Unio pictorum (L i n n a e u s ) U. pictorum (L.) był najczęstszym gatunkiem spośród Unionidae. Stw ierdziłem go na 32 stanowiskach usytuow anych wzdłuż rzeki od Mzurek do Łęgu Widawskiego (rys. 5). Osobniki zebrane koło m ostu w M zurkach występowały pojedynczo, na stanow isku położonym o 1 km poniżej tego m ostu tworzyły już jed n ak w yraźne skupienie. U. pictorum, (L.) wykazuje dużą tolerancję w stosunku do szybkości prądu wody. Spotkać go można zarówno w bystrzach jak i plosacli, w połączonych z G rabią zbiornikach pobocza rzeki i niewielkich zam ulonych dopływ ach ( ta bela X V I). U. pictorum (L.) w ystępow ał na dnie piaszczystym, n a dnie piaszczystym z domieszką m ułu i detrytusu, m ulistym i kam ienistym. Najczęściej jednak wybierał dno piaszczyste lub piaszczyste z mułem. Na poszczególnych stanowiskach U. pictorum (L.) występował w rozproszeniu lub wchodził w skład ławic Unionidae. W dolnym biegu rzeki gatunek ten stawał się coraz liczniejszy i w raz z U. crassus P h i l i p s, dom inow ał w skupiskach Unionidae. Muszle znajdow anych okazów m iały kolor żółtobrązowy, ich szczyty były zazwyczaj skorodowane. Największe egzemplarze pochodzą z górnego biegu rzeki (tabela X IX ).

46 156 A. Piechocki 46 T abela X IX. C h a ra k te ry sty k a k ilk u najw iększych m uszli U nio pictorum (L.) N r długość W ym iar y w m m szczyt w y sc kość ligam en tu m w y p u kłość P ierścienie p rz y ro stu (wiek) Ciężar w gram ach S tanow isko 1 99,7 44,5 45,7 32,0 8 36,2 M zurki 2 98,4 41,4 42,6 29,8 8 34,8 M zurki 3 96,4 38,6 39,8 32,0 8 28,9 Zim ne W ody 4 96,4 41,7 43,0 30,5 9 29,5 Zim ne W ody 5 94,4 40,8 41,1 27,4 9? 27,7 M zurki U. pictorum (L.) w ykazuje duże zdolności przystosowawcze, w ystępuje w rzekach o różnej szybkości prądu wody, starorzeczach i jeziorach. Żyje na dnie piaszczystym, kam ienistym, gliniastym i m ulistym (M e n t z e n, , ; ŻA D IN, ). W P o ls c e w y s t ę p u j e p o d g a t u n e k n o m i n a t y w n y U. pictorum pictorum (L.), z a m i e s z k u j ą c y r z e k i o b s z a r u p ó łn o c n e g o z lo d o w a c e n ia (M o d e l l, ) Anodonta complanata R o s s m a s s l e r A. complanata R o s s m. stw ierdziłem jedynie w dolnym biegu rzeki n a odcinku B rzeski-g rabno (rys. 6). G atunek w Grabi najrzadszy spośród Unioni dae; ogółem zebrałem zaledw ie 20 okazów z 8 stanow isk. W ystępow ał w od- K o lu m r.ask O+i R ys. 6. W ystęp o w an ie m ałżów z ro d z a ju A nodonta L a m a r c k w profilu p o dłużnym G rabi.

47 47 Mięczaki (M ollusea) Grabi 157 cinkach lotycznych (K ozuby, K-IY, stan. 13), um iarkow anie szybkich (K o zuby, stan. 34, 35, 36), w odgałęzieniach rzeki (Brzeski), m ulistych dołkach przybrzeżnych (Grabno) a także w zatokach odciętych ław icam i p iasku (K o zuby, stan. 61, 63). Zam ieszkuje dno piaszczyste, piaszczysto-m uliste i k a mieniste. W edług B o e t t g e r a (1931), M e n t z e n a (1925, 1926) i innych autorów A. complanata R o s s m. jest gatunkiem charakterystycznym dla większych rzek nizinnych. W ystępowanie tego małża w dolnych odcinkach Grabi świadczyć może o zmianie charakteru rzeki i uzasadnia słuszność wyodrębnienia dolnego jej biegu. Muszle znajdow anych okazów m iały zazwyczaj nadżerki w okolicy szczytów, ich periostracum było koloru zielonego lub zielonobrunatnego. W ym iary najw iększych m uszli A. complanata R o s s m. z G rabi przedstaw ia tab ela X X. T abela X X. C h a ra k te ry sty k a k ilku najw iększych m uszli A nodonta com planata R o s s m. N r długość W ym iary szczyt w m m wysc kość sk rzy dełko w y p u kłość P ierścienie p rz y ro stu (wiek) C iężar w g ram ach Stanow isko 1 91,5 38,0 44,6 20,7! 14,6 K ozuby 2 84,5 35,0 42,3 24,5? 18,4 K ozuby 3 84,5 38,3 44,6 20,2 5 11,2 G rabno 4 75,8 35,4 42,7 18,8 6? 11,5 K ozuby 5 73,8 33,2 38,8 20,6? 9,5 K ozuby P opulacja z Grabi reprezentuje podgatunek A. complanata kleili R o s s m. 54. Anodonta piscinalis N i l s s o n [S yn.: A nodonta anatina (L.) B k a n d e b, 1956 b] G atunek ten, zaliczany dawniej do kręgu form A. cygnea (L.) ( E h r m a n n, 1933), występuje najczęściej w wodach bieżących ( B o y c o t t, 1936; E h r m a n n, 1933; I s r a e l, 1913; M e n t z e n, 1925; Ż a d i n, 1938, 1952). W badanym terenie A. piscinalis N i l s, jest gatunkiem pospolitym i w ykazuje dużą tolerancję względem szybkości p rąd u wody. Znajdow ałem ją w m iejscach o prądzie bardzo szybkim, um iarkow anie szybkim a także w środow i skach wód stojących (tabela X X I). A. piscinalis N i l s, pojaw ia się w Grabi najwcześniej z wszystkich TJnionidae. Najwyżej położone stanowisko stwierdziłem we wsi Grabica, gdzie rzeka m a charakter strum ienia łąkowego. W miejscu tym A. piscinalis N i l s, w ystępow ała w dużym rozproszeniu, np. 3 okazy żywe i 3 p u ste muszle znalezione

48 1 5 8 A. Piechocki 48 T aliela X X I. W ystęp o w an ie A nodonta p iscin a lis N ils. Środow isko L iczb a % ogólnej liczby stanow isk zeb ran y ch stanow isk danego w y stęp o w an ia okazów ty p u O dcinki lo ty czn e ,4 O dcinki o u m iark o w an ej sz y b kości p rą d u ,5 O dcinki len ity czn e ,7 M łynów ki i odgałęzienia ,6 D ołki p rz y brzegach rzeki ,0 Z atoczki odcięte ław icam i piasku ,8 Z a to k i o tw a rte ,1 Z a to k i zam k n ięte ,0 O dcięte staro rzecza ,1 28 IX 1965 zebrałem w odcinku rzeki o długości 300 m. Fragm enty pustych m uszli stwierdzone w zmeliorowanym odcinku Grabi od m ostu Zaborów - -K rzepczów do m ostu Ż ądło-k obyłki W lk., przy jednoczesnym braku muszli innych gatunków, potw ierdzają, że A. piseinalis N i l s, jest jedynym g a tu n kiem Unionidae w ystępującym w najbardziej górnych, nieom al źródłowych odcinkach rzeki. W badanym m ateriale A. piscinalis X i l s. reprezentow ana była przez 164 osobniki zebrane z 29 stanowisk. Duża część okazów (54 ok.) pochodzi jednak z różnych miejsc rzeki w M zurkach, gdzie gatunek ten skutecznie konkurow ał z U. pictorum (L.)., X a pozostałych stanow iskach A. p iscinalis X i l s. występowała znacznie mniej licznie, ustępując małżom z rodzaju Unio P h i l i p s. G atunek ten w ystępuje wzdłuż całego biegu rzeki (rys. 6 ). Okazy A. piscinalis X i l s : zbierałem z dna żwirowatego, piaszczystego oraz piaszczystego z osadam i m ułu i detrytusu. Xa stanowisku 13 (Kozuby, K-IY ) gatunek ten występował również na dnie kam ienistym. B adane muszle są typowo wykształcone, faliste urzeźbienie szczytów jest na ogół czytelne i zachowuje się często naw et u największych okazów. Xajokazalsze osobniki A. piscinalis X i l s. zebrano w górnym i środkowym biegu G rabi (tabela X X II). W Grabi w ystępuje podgatunek nom inatyw ny, rozprzestrzeniony w wodach obszaru zlodowacenia skandynawskiego [Modele, 1941 sub A. anatina anatina (L.)] Anodonta cygnea, (L i n n a e u s ) G atunek te n stw ierdziłem w G rabi jedynie na 4 odległych od siebie stan o wiskach: Pawłowa stan. 41, K uźnica stan. 42, K ozuby stan. 13, Łęg W idawski stan. 38. W e wszystkich przypadkach znalazłem tylko puste m u szle. Skorupy zebrane w rzece w Kozubach i Łęgu W idawskim zostały praw dopodobnie naniesione z przybrzeżnych zbiorników wody stojącej. Muszle zna

49 49 Mięczaki (M oltusca) Grabi 159 T ab ela X X II. C h ara k te ry sty k a k ilku najw iększych m uszli A nodonata p iscin a lis N i l s. N r długość W y m iary w m m w yso cość szczyt sk rzy dełko w y p u kłość P ierścienie p rz y ro stu (wiek) C iężar w g ram ach S tanow isko 1 108,6 54,4 58,0 38,0 7 28,5 Z im ne W ody 2 102,1 51,8 57,4 32,2 7 25,9 M zurki 3 101,3 48,8 53,8 32,1 8 20,1 B arycz 4 95,6 45,2 55,2 30,5 9 15,5 G rabica (u źródeł) 5 95,3 49,0 54,9 35,2? 22,8 M zurki lezione n a brzegach Grabi w Pawiowej i K uźnicy są pozostałością okazów żyjących w rzece przed m elioracją. M uliste dno i nikły p rąd wody stw arzały w a runki dogodne do życia tego gatunku. Żywe okazy A. cygnea (L.) zebrałem w silnie zam ulonych zbiornikach wody stojącej o charakterze zatok zam kniętych (Zimne W ody, stan. 79), r a mion rzecznych (ZW, stan. 81) i odciętych starorzeczy (ZW, stan. 93). Puste m uszle stwierdziłem w zbiorniku 101 w Kozubach. W zatoce zam kniętej w Zimnych W odach A. cygnea (L.) w ystępow ała razem z A. 'piscinalis N i l s. R ozmieszczenie g a tu n k u w terenie b ad ań przedstaw ia rys. 6. Okazy A. cygnea (L.) zebrane w badanym terenie są językow ato w ydłużone, co pozwala je zaliczyć do form y A. cygnea f. cellensis S c h r ó t e r. Ich m uszla jest cienkościenna, periostracum żółtobrunatne, w okolicy szczytów skorodowane. W ym iary zebranych okazów, przedstawione w tabeli X X III, nie osiągają wielkości podawanych w literaturze (B r a n i i e r, 1956a; F e l i k - SIAK, 1930). T ab ela X X I I I. C h a ra k te ry sty k a k ilku najw iększych m uszli Anodonta cygnea (L.) N r długość W ym iary szczyt w m m wyso kość sk rzy dełko w y p u kłość P ierścienie p rz y ro stu (wiek) C iężar w gram ach Stanow isko Połow a nadłam anej m uszli Zim ne W ody ,7 71,5 47, ,3 Z im ne W ody ,7 74,0 49,2 9 39,0 Z im ne W ody ,3 73,1 47, ,3 Z im ne W ody A. cygnea (L.) występuje w zbiornikach wód stojących i wolno płynących o dnie m ulistym. W arunki takie znajduje w staw ach i połączonych z rzeką starorzeczach ( I s r a e l,.1913; M e n t z e n, 1925). 4

50 160 A. Piechocki 50 Sphaeriidae 5 6. Sphaerium (Sphaerium) corneum ( L i n n a e u s ) 8. corneum (L.) jest bardzo pospolite i liczne w całym terenie badań. Z a m ieszkuje wszystkie ty p y zbiorników terasy zalewowej i praw ie wszystkie środow iska rzeczne. W G rabi m ałż ten był najliczniejszy i najczęstszy w z a to kach zam kniętych i ram ionach rzecznych, zasiedlając w szystkie bad an e zbiorniki tego ty p u. Częsty b y ł również w m ulistych dołkach przybrzeżnych (częstość w ystępow ania 80% ). W o tw a rty m nurcie rzeki liczebność i częstość w y stępow ania 8. corneum (L.) w yraźnie się zmniejszają. W odcinkach lotycznych zanotow ałem 4 stanow iska tego g a tu n k u, analogicznie w odcinkach o um iarkowanie szybkim prądzie oraz w odcinkach łenitycznych. Spośród zbiorników tera sy zalewowej 8. corneum (L.) w ystępow ało najliczniej w odciętych staro rzeczach (68,7% zbadanych zbiorników) i to rfian k ach (50% torfianek). Z ogólnej liczby 2355 osobników 8. corneum (L.) zebranych z 57 stanowisk, 1665 okazów p rzy p ad a na starorzecza, 1.16 na torfianki, 346 n a zatoki zam knięte i m artw e ram iona rzeczne, 112 na lotyczne, um iarkowanie szybkie i lenit.yczne odcinki n u rtu Grabi, zaś 116 n a pozostałe ty p y zbiorników wodnych. Najliczniejsze populacje 8. corneum (L.) spotykałem w zbiornikach o dnie piaszczysto-m ulistym. 8. corneum (L.) jest gatunkiem w ybitnie eurytopow ym, przystosowanym do życia w wodach stojących i bieżących ( E i i r m a n n, 1933; G e y e r, 1927; U r b a ń s k i, 1957). M aksym alne w ym iary zebranych okazów: długość muszli 11,2-13,7 mm, wysokość 8,3-11,3 m m, w ypukłość 7,3-9,4 mm Musculium lacustre (O. F. M u l l e r ) G atunek bardzo rzadki. Stw ierdziłem go jedynie w starorzeczu w K ozubach (stan. 104) oraz w m ulistym staw ku położonym poza terasą zalewową w Kolum nie (stan. 130). N a stanow isku w K ozubach zebrałem tylko 3 połówki m uszli, w K olum nie w ystępow ał bardzo licznie i był jedynym gatunkiem m ięczaka w bad an y m zbiorniku. Z ebrane okazy należą do form y typow ej. M. lacustre (M u l l.) zam ieszkuje głównie m ałe zbiorniki wody stojącej o m ulistym dnie ( E i i r m a n n, 1933; U r b a ń s k i, 1957) i dobrze znosi okres ich w ysychania ( K l i m o w i c z, 1960, 1962; Z a d i n, 1926). 58. Pisidium (Pisidium) amnicum (O. F. M u l l e r ) W edług B o y c o t t a (1936), E i i r m a n n a (1933) oraz T e t e n s a i Z e i s s l e r (1964) P. amnicum ( M u l l.) zam ieszkuje różnego rodzaju wody bieżące i je ziora. B e r g e r (1962) podał, że g a tu n e k ton w ykazuje tendencje do przebyw ania w silniejszym prądzie.

51 51 Mięczaki (M ollusca) G ra li 161 T ab ela X X IV. W ystępow anie P isid iu m am nicum (M u l l.) Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki lotyczne ,7 O dcinki 0 um iarkow anej szy b kości p rą d u ,1 O dcinki lenityczne ,3 D ołki p rzy brzegach rzeki ,0 Z atoczki odcięte ław icam i piasku ,2 Z ato k i o tw arte 1 1 9,0 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,5 B rzegi G rabi ,6 D opływ y G rabi ,5 Lista stanowisk zasiedlonych przez P. amnicum ( M u l l. ) w badanym terenie obejm uje środowiska bardzo różnorodne (tabela X X IV ), jednak tylko w niektó ry ch z nich gatu n ek ten w ykazyw ał stosunkowo dużą frekw encję i w ystępował w większej liczbie osobników. Podstawowymi siedliskami P. amnicum ( M u l l. ) były odcinki n u rtu Grabi o różnej szybkości prądu, m uliste dołki przybrzeżne, dopływy (Podstoła i Brodnia) oraz wilgotne ławice piasku na brzegach rzeki, gdzie małż ten, prawdopodobnie w wyniku opadania poziomu wody, dość często wchodził w skład psammonu. Pozostające na lądzie osobniki P. amnicum ( M u l l. ) w ykazują niekiedy dużą aktywność, żłobiąc głębokie i wyraźne bruzdy w wilgotnym piasku. Zjawisko to obserwowałem wielokrotnie w Ldzaniu (brzeg Grabi na stanowisku 26), w Kozubach oraz nad rzeczką Podstołą. W ystępowanie P. amnicum ( M u l l. ) w odciętym starorzeczu (stanowisko 92 w Zimnych W odach) tłum aczę tym, że zbiornik ten zasilany jest niewielkim dopływem. Ram ię rzeczne (stan. 82) i zatoka zam knięta (stan. 7 9 ) zostały oddzielone od n u rtu rzeki stosunkowo niedawno. Najliczniejsze próbki P. amnicum ( M u l l. ) zebrałem z dna piaszczystego z nalotem m ułu i d etrytusu. W ym iary największych okazów: długość 9,7-11,0 mm, wysokość 7,5-9,0 mm, w ypukłość 5,3-6, Pisidium (Galileja) henslowanum ( S h e p p a r d ) W edług T e t e n s a i Z e i s s l e r (1964) P. henslowanum ( S iie p p.) zamieszkuje wszystkie rodzaje wód płynących, w których istnieją warunki do odkładania się osadów m ułu, kałuże przyrzeczne, duże jeziora. O ptym alne w arunki z n a j duje w wolno płynących row ach i strum ieniach o dnie m ulistym i wodzie zawierającej wapń. K l i m o w i c z (1958), U r b a ń s k i (1957), Ż a d i n (1925) uw ażają

52 162 A. Piechocki 52 ł a c h y r z e c z n e i z a k o la z a o p t y m a l n e ś r o d o w is k o ż y c io w e te g o g a t u n k u. B e r g e r ( ) o b s e r w o w a ł n i e k o r z y s t n y w p ły w s iln e g o p r ą d u w o d y n a w y s t ę p o w a n ie te g o m a łż a. T ab ela X X Y. W ystęp o w an ie P isid iu m henslow anum (S h e p p.) Środow isko stanow isk w y stęp o w an ia zeb ran y ch okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki o u m iark o w an ej sz y b kości p rą d u ,5 O dcinki le n ity czne ,7 D ołki p rzy brzegach rzeki ,0 Z ato czk i odcięte ław icam i p iask u ,3 Z ato k i o tw a rte ,3 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ra m io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,3 D opływ y G rabi ,8 Zestaw ienie środow isk zasiedlanych przez P. henslowanum ( S h e p p.) w te renie badań (tabela X X Y ) wskazuje, że gatunek ten jest form ą rzeczną, związaną głównie ze spokojnymi odcinkam i n u rtu i większymi zbiornikam i pobocza G rabi (ram iona rzeczne). Spośród 187 osobników zebranych w odciętych starorzeczach, 164 okazy pochodziły ze zbiorników przepływowych w Zimnych W odach (stan. 92), co dowodzi, że w ym iana wody zbiorników jest głównym w arunkiem w ystępow a nia tego gatunku. Stanowiska P. henslowanum ( S h e p p.) nad G rabią odznaczały się dnem m ulistym lub piaszczysto-m ulistym. Największe okazy m iały muszle o długości 3,4-5,0 m m, wysokości 2,6-4,3 m m, wypukłość wynosiła 2,3-3,2 mm. F a łd k i podszczytow e na muszli były n a ogół dobrze rozw inięte. N ajbliższe źródeł stanow isko P. henslowanum ( S h e p p.) stw ierdziłem w G rabicy, najbliższe ujścia rzeki w K ozubach Pisidium (Oalileja) supinum A. S c h m i d t Beofilny ten gatunek należy do najpospolitszych mięczaków Grabi. Ogółem zebrałem 866 okazów z 51 stanowisk, rozmieszczonych równomiernie wzdłuż biegu rzeki. Środowiska zasiedlone przez P. supinum A. S c iim. przedstaw ia tabela X X V I, która w ykazuje, że czynnikiem decydującym o w ystępow aniu tego gatunku jest obecność prądu wody. W rękaw ach rzecznych P. supinum A. S c h m. występowało w tych częściach zbiorników, k tó re łączyły się z rzeką. Żywe okazy P. supinum A. S c h m., p o dobnie jak P. amnicum ( M u l l. ), dość często trafiały się w ławicach wilgotnego piasku na brzegach rzeki. Pojedyncze egzemplarze zebrałem też w dwóch zalew ach łąkow ych.

53 53 Mięczaki (M ollm ca) Grabi 163 T ab ela X X V I. W ystępow anie P isid iu m su p in u m A. S c h m. Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki lotyczne ,4 O dcinki o um iarkow anej szybkości p rą d u ,3 O dcinki le n ity czne ,3 M łynów ki i odgałęzienia ,6 D ołki p rzy brzegach rzeki ,0 Z atoczki odcięte ław icam i piasku ,8 Z ato k i o tw arte ,3 M artw e ram io n a rzeczne ,0 D opływ y ,1 B rzegi G rabi ,6 P. supinum A. S c h m. jest gatunkiem stenotopowym, przystosow anym clo żyeia w dobrze natlenionych wodach bieżących ( B o e t t g e r, 1926a; K u t p e r, 1963; Ż A O in, 1923). Zdaniem niektórych autorów ( B o y c o t t, 1936; L o ż e k, 1956; U r b a ń s k i, 1957) optym alne warunki znajduje na dnie m ulistym lub mulisto- -piaszczystym. Przeczą tem u moje obserwacje: najobfitsze próbki zebrałem z żwirowatego dna odcinków lotycznych; w tym środowisku znalazłem też najw iększe okazy. W ym iary trzech największych egzemplarzy P. supinum A. S c h m. z Grabi w m m : długość 4,5, 4,8, 5,2; tyysokość 4,5, 4,6, 4,9; wypukłość 3,2, 3,5, 3,8. W ym iary te przew yższają m aksym alne wielkości muszli podaw ane w lite ra turze Pisidium (Galileja) milium H e l d W otw artym nurcie Grabi stwierdziłem tylko dwa stanowiska tego gatunku. Pozostałe stanow iska przedstaw ia tab ela X X V II. T ab ela X X V II. W ystępow anie P isid iu m m iliu m H e l d Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u Z ato k i o tw arte ,3 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ram io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,4 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T o rfian k i ,7 B ag n a źródła helokrenow e ,0 D opływ y G rabi ,8

54 164 A. Piechocki 54 W przeciwieństwie do poprzednio omówionych groszkówek P. milium H e l d zw iązane było głównie z silnie zarośniętym i, płytkim i, zam ulonym i zbiornikam i wód stojących. O ptym alne w arunki znajdow ało w zatokach zam kniętych i trw ałych zalewach łąkowych. G atunek pospolity i rozprzestrzeniony w zdłuż całej Grabi, jed n a k nigdzie nie w ystępow ał licznie. W zebranych p ró b kach reprezentow any był przez pojedyncze egzemplarze. P. milium H e l d w ystępow ało n a terenie źródłow ym G rabi (staw w Luboni, stan. 128). W edług danych z piśm iennictw a gatunek eury topowy, nie związany z ściśle określonym ty p em zbiorników w odnych. W ym iary największych okazów w m m : długość 2,5-3,1, wysokość 2,0-2,6, w ypukłość 1,7-2, Pisidium {Galileja) pseudospitaeriurn B e n t h e m J e t t i n g e t K t j i p e r G atunek bardzo rzadki i m ało poznany, jego rozmieszczenie w Europie przedstaw ił K u t p e r (1962, 1963). Z terenu naszego kraju podaw any przez B e k g e r a (1959, 1960, 1961), K u i p e r a (1962), T e t e n s a i Z e i s s l e r (1964). Stanowiska P. pseudospliaerium, B. J. et K u i p. podawane przez wymienionych autorów z n a jd u ją się w Polsce Zachodniej i Północnej. W terenie badań zebrałem 9 osobników z następujących stanowisk: Ldzań, zatoka zam knięta (stan. 80) 2 okazy; Podstoła, torfianka (stan. 111) 4 o k.; Molenda, torfianka (stan. 115) 1 ok.; Molenda, torfianka (stan. 116) - 2 ok. W torfiankach w Molendzie małż ten występował razem z Anisus vortictdus (T r o s c i i.) i Gyraulus riparius (W e s t.), które są dla niego charakterystycznym i form am i towarzyszącym i ( K t j i p e r, 1962, 1963). P. pseudospliaerium B. J. e t K u i p. z a m i e s z k u j e b a g n a, m o c z a r y, w y p ły - c o n e j e z i o r a, k a łu ż e, m u l i s t e r o w y i t o r f i a n k i (D a n c e, 1957b; K t j i p e r, 1962, 1963). W ym iary znalezionych okazów w m m : dhigość 2,0-2,9, wysokość 1,6-2,4, wypukłość 1,0-1,8. Muszlę P. pseudospliaerium B. J. et K u i p. przedstaw ia tablica I II, Pisidium (Galileja) subtruncatum M a l m W badanym terenie należy do najpospolitszych i najliczniej występujących m ięczaków; z 63 stanow isk zebrałem 907 okazów tego m ałża. G atunek w y b itnie eurytopowy, z w yjątkiem bagien helokrenowych zamieszkiwał wszystkie w yróżnione ty p y zbiorników. W o tw arty m nurcie G rabi najliczniejszy i n a j częstszy był w odcinkach lenitycznych (141 okazów zebrałem z 6 stanowisk), mniej liczny w odcinkach o um iarkow anej szybkości prądu (69 okazów z 7 stanowisk), w bystrzach występował sporadycznie (4 okazy z 4 stanowisk). O ptym alne warunki znajdow ał w zatokach otw artych i zam kniętych, m artw ych ram io

55 55 Mięczaki (M ollusca) G rabi 165 nach rzecznych, odciętych starorzeczach, trw ałych zalew ach łąkow ych i wspom nianych już lenitycznych strefach nurtu. Świadczy o tym duża liczebność i w ysoka frekw encja w ystępow ania. P. subtnincatum M a l m występowało w całym badanym terenie. Najbliższe źródeł Grabi stanowisko stwierdziłem w Luboni, najbliższe ujścia w Łęgu W idawskim. M aksym alne w ym iary zebranych okazów: długość 2,5-4,5 m m, wysokość 2,0-3,7 m m, wypukłość 1,3-2,8 m m Pisidium ( Galileja) nitidum J e n y n s Form ę typow ą tego gatunku stwierdziłem jedynie w górnym i środkowym biegu Grabi (dotyczy to zarówno samej rzeki jak i zbiorników terasy zalewowej). Stanowisko najbliższe źródeł rzeki znajdowało się w Luboni (staw przepływowy), stanowisko najbliższe ujścia w K ustrzycach (martwo ram ię Grabi). Form a ta zamieszkiwała w badanym terenie środowiska dość różnorodne (tabela X X V III), unikała jednak odcinków rzeki o szybkim prądzie, co odbiega od spostrzeżeń B e r g e k a ( ). T ab ela X X V III. W ystępow anie form y typow ej P isidium, n itid u m J e n. Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stan o w isk danego ty p u O dcinki o u m iarkow anej szybkości p rą d u ,6 O dcinki len ity czn e ,0 Z ato k i o tw arte ,2 Z ato k i zam k n ięte ,0 M artw e ra m io n a rzeczne ,0 O dcięte starorzecza ,2 T orfian k i ,6 D opływ y G rabi ,6 Poczynione obserwacje i liczne dane z piśmiennictwa ( K u p e k, 1963; T e - t e n s i Z e i s s l e k, 1964; U r b a ń s k i, 1957) pozwalają zaliczyć form ę typow ą do g rupy m ięczaków eurytopow ych. W ym iary wyrośniętych okazów : długość 2,9-3,7 mm, wysokość 2,3-3,0 mm, w ypukłość 1,4-1,9 mm. Pojedyncze okazy interesującej form y P. nitidum f. crassum S t e l f o x zebrałem w zalewie łąkowym (Lichawa, stanowisko 135), w rzeczce Brodni koło K olum ny oraz w odgałęzieniu Grabi av Przym iłow ie. P. nitidum, f. crassum S t e l f o x znane jest w Polsce z niewielu stanow isk położonych w zachód

56 166 A. Piechocki 56 niej i północnej części k raju (B e r g e r 1, 1958, 1959, 1960, 1961, 1962; T e t e n s i Z e i s s l e r, 1964). W iększość stanow isk podanych przez wyżej wymienionych autorów to stanow iska jeziorne. Okazy zebrane przeze mnie odznaczały się grubościenną m uszlą i m asyw nym zamkiem. Muszlę P. nitidum f. crassum, S t e l f o x przedstaw ia tablica III, 30. W ym iary najw iększego okazu: długość 3,7 m m, wysokość 3,2 m m, w y pukłość 2,2 mm. 65. Pisidium (Galileja) pulchellum J e n y n s W Polsce g atu n ek rzad k i. N ieliczne stanow iska znane są z Pom orza, P o jezierza Mazurskiego, W ielkopolski, Mazowsza i Podlasia oraz Śląska (B e r. g e r, 1958, 1960, 1961, 1962; T e t e n s i Z e i s s l e r, 1964; U r b a ń s k i, 1947)- P. pulchellum J e n. należy w terenie badań do najrzadszych groszkówek. Ogółem zebrałem 38 okazów z następujących stanowisk: Grabica, rzeka Grabia (stanowisko 15), zalew łąkowy (stan. 107); Pawłowa, lenityczny odcinek rzeki (stan. 41), zalew łąkowy (stan. 108); Molenda, zatoka zam knięta (stan. 77); Zim ne W ody, starorzecze (stan. 97). W ym ienione m iejsca należą do ty p o wych siedlisk tego gatunku ( F e l i k s i a k, 1938b; T e t e n s i Z e i s s l e r, 1964). Powierzchnia muszli zebranych okazów jest silnie żeberkowana (tabl. III, 31), ich w ym iary były następujące: długość 3,3-4 mm, wysokość 2,7-3,2 mm, w ypukłość 2,0-2,8 m m Pisidium (Galileja) personatum M a l m Jedyne stanowisko tej groszkówki stwierdziłem w bagnie torfowym w Ldzaniu (stan. 125). Dno zbiornika zalegał grząski, czarny m uł z zapachem H 2S, przy brzegach rosły turzyce i Sphagnum sp. Razem z P. personatum M a l m w zbiorniku występowały P. casertanum ( P o l i ) i P. obtusale (L a m.). W ym iary m uszli najw iększych okazów: długość 2,4-2,7 m m, wysokość 2,0-2,2 m m, w ypukłość 1,4-1,6 m m. Z opracowania U r b a ń s k i e g o (1947) wynika, że P. personatum M a l m n a leży do naszych najrzadszych groszkówek. Nowsze badania przeprowadzone w różnych częściach k raju w ykazały jednak, że gatunek ten jest rv Polsce dość pospolity ( B e r g e r, 1959, 1960, 1961; W i k t o r, 1964; T e t e n s i Z e i s s l e r, 1964) Pisidium (Galileja) obttisale ( L a m a r c k ) G atunek charakterystyczny dla drobnych zbiorników wodnych. O ptym alne w arunki znajduje w kałużach, row ach m elioracyjnych, zalew ach łąko 1 W p racach o p u b likow anych w la ta c h 1958, 1959, 1960, 1961 odm ianę tę podano m ylnie jako P isid iu m lilljeborgi C l e s s i n ( B e r g e r, 1962).

57 57 Mięczaki (M ollusca) G rabi 167 wych i m okradłach (B e r g e r, 1960; K l i m o w i c z, 1960, 1962; T e t e n s i Z e i s s l e k, 1964; U r b a ń s k i, 1957). W ystępowanie P. obtusale (L a m.) przedstawia tabela X X IX. T ab ela X X IX. W ystępow anie P isidiw m obtusale ( L a m.) Środow isko stanow isk w ystępow ania zebranych okazów % ogólnej liczby stanow isk danego ty p u O dcinki o um iarkow anej szy b kości p rą d u 1 1 4,2 Z ato k i zam k n ięte ,0 O dcięte starorzecza ,6 T rw ałe zalew y łąkow e ,0 T orfianki ,4 O kresow e zalew y łąkow e ,0 B ag n a źródła lielokrenow e ,0 Oprócz stanowisk w ykazanych w tabeli małża tego zebrałem również w bagnie torfow ym w L dzaniu (stan. 125). G atunek dość pospolity i liczny. W ym iary największych okazów w m m: długość 2,4-3,1, wysokość 1,9-2,9 wypukłość 1,6-2, Pisidium (Galileja) casertanum ( P o l i ) W edług U r b a ń s k i e g o (1957) P. casertanum, ( P o l i ) jest rv Polsce najpospolitszą i najszerzej rozprzestrzenioną groszkówką. W m oich m ateriałach g a tunek ten był wprawdzie licznie reprezentowany, stwierdziłem go jednak na stosunkowo niewielu stanowiskach. P. casertanum ( P o l i ) występowało masowo w zalewach łąkowych w Zimnych W odach, w bagnach na terenie źródeł helokrenow ych w G rabicy i w bagnie torfow ym w Ldzaniu. W lotycznych, lenitycznych i um iarkowanie szybkich odcinkach Grabi, w zbiornikach pobocza rzeki, odciętych starorzeczach, torfiankach i dopływach zebrałem tylko pojedyncze osobniki tego małża. Stanowiska występowania P. casertanum ( P o l i) były rozrzucone wzdłuż całej rzeki. M aksymalne wym iary zebranych okazów wynosiły w m m : długość 3,2-4,4, wysokość 2,7-3,6, wypukłość 2,1-2, Pisidium (Galileja) hibernicum W e s t e r l iin d P. hibernicum W e s t. należy do najrzadszych i najm niej poznanych k ra jo wych małży. Jego stanowiska znane są jak dotąd z Pom orza Zachodniego ( T e t e n s i Z e i s s l e k, 1964), Wielkopolski (B e r g e r, 1959, 1961), Pojezierza Mazurskiego (B e r g e r, 1958, 1960, 1962) i Mazowsza ( J a n k o w s k i, 1933).

58 168 A. Piechocki 68 Ogółem zebrałem 10 okazów tego gatunku z następujących stanowisk: G rabia na odcinku Krzepczów Żądło (stanow isko 17); Paw łow a, zalew łąkowy (stan. 108); Molenda, torfianka (stan. 116); Zimne W ody, zatoka zam knięta (stan. 78), zbiornik przepływ ow y (stan. 92), to rfian k a (stan. 122), zalew łą kow y (stan. 109). M uszlę P. hibernicum W e s t. przedstaw ia tab lica I I I, 32. W ym iary zebranych okazów w m m : długość 2,3-2,9, wysokość 2,0-2,3, w ypukłość 1,4-1, Pisidium (Neopisidium ) moitessierianum P a l a d i l i i e Stanowiska występowania togo bardzo rzadkiego gatunku stwierdziłem w Drzewocinach (górny bieg Grabi), M arzeninie (bieg środkowy) i w Łęgu W idawskim (bieg dolny). W Drzewocinach (stan. 43) i w Łęgu W idawskim (stan. 65) pojedyncze okazy P. moitessierianum P a l a d. zebrałem z mulistego dna przy brzegu, 9 okazów zebranych w M arzeninie znalazłem na dnie piaszczysto-żw irow atym w um iarkow anie szybkim odcinku rzeki (stan. 30). Stanow iska P. moitessierianum P a l a d. w Polsce znane są z Pom orza, W ielkopolski i Pojezierza M azurskiego (B e r g e r, 1958, 1959, 1960, 1961, 1962; B r o d n i e w i c z, 1960; J a e c k e l, 1950; T e t e n s i Z e i s s l e r, 1964). W edług dotychczasowych danych P. moitessierianum P a l a d. zamieszkuje głównie jeziora i rzeki, gdzie przebyw a w śród roślin przybrzeżnych i w m iejscach osłoniętych przed działaniem prądu wody. U nika zarówno wód szybko płynących ja k i drobnych zbiorników w ody stojącej. W ym iary największych okazów w m m : długość 1,7-2,1, wysokość 1,4-2,0, w ypukłość 1,0-1,8. V. W Y S T Ę P O W A N IE M IĘ C Z A K Ó W W T E R E N IE B A D A Ń 1 1. U w a g i o g ó ln e W badanym terenie stwierdziłem występowanie 70 gatunków (79 form) m ięczaków. Ślim aki reprezentow ane były przez 57 form należących do 49 g a tunków, wśród małżów wyróżniłem analogicznie 22 form y i 21 gatunków. W iększość Gastropoda stanowiły ślim aki wodne, stwierdziłem ich 29 gatunków, podczas gdy ślim aki lądow e reprezentow ane były przez 20 gatunków. W zebranym m ateriale wyróżnić można dużą grupę gatunków pospolitych, które występowały na licznych stanow iskach oraz niewielką grupę gatunków rzadkich lub bardzo rzadkich, k tó re znajdow ałem jedynie sporadycznie. P o dział te n nie dotyczy ślim aków lądow ych, ponieważ środow iska ich w ystępow ania eksploatow ałem znacznie m niej intensyw nie. 1 W poniższej części p ra c y, zaw ierającej liczne w y k azy w ielokrotnie p o w tarzających się nazw g atu n k o w y ch, o d stąp io n o od zasady każdorazow ego p o d aw an ia nazw isk au to ró w ty c h nazw Redakcja.

59 59 Mięczaki (M ollusca) Grabi 169 Do gatunków bardzo rzadkich, stw ierdzonych tylko na jednym stan o w isku należały: Valvata naticina, Lymnaea turricula, Pisidium personatum. G atunkam i rzadkim i, w ystępującym i w 2-5 stanow iskach były następujące ślim aki i m ałże: Valvata piscinalis,!'. pulchella, Aplexa hypnorum, Anisus vorticulus, Gyraulus riparius, Musculium lacustre, Pisidium pseudosphaerium, P. moitessierianum. Do form dosyć pospolitych (6-15 stanow isk w ystępow a nia) zaliczyłem 10 gatunków, zaś do form pospolitych, stwierdzonych na po n ad 15 stanow iskach należało 29 gatunków mięczaków. P o d względem zoogeograficznym znakom itą większość stanow iły gatu n k i 0 szerokim zasięgu (holarktyczne, palearktyczne, eurosyberyjskie oraz europejskie i środkowoeuropejskie). Stanowiły one 88,57 % wszystkich zebranych gatunków. D rugą grupę gatunków tworzyły mięczaki, których rozmieszczenie ograniczone jest do m niejszych obszarów geogtaficznych. N ależały tu n a stę pujące form y: północnoeuropejskie Lymnaea glutinosa, Gyraulus riparius; borealno-górskie Gyraulus rossmaessleri, Pisidium hibernicum-, wschodnio- 1 środkowoeuropejskie Valvata naticina, Anisus vorticulus-, bałkańsko- - środkowoeuropejskie Helix pom atia; zachodnio- i środkowoeuropejskie P isidium moitessierianum. Istniejące stosunkowo nieliczne dane odnośnie występowania mięczaków w rzekach regionu eurosyberyjskiego [dotyczą przeważnie dużych rzek. H e x i n g (1924) podał dla Wołgi 18 gatunków, F e l i k s i a k (1933) wylicza 40 gatunków z W isły, G e y e r (1911) zebrał w rzece N eckar 24, P o l i ś c u k (1964) wymienia 53 z rzeki Desny i jej dopływów, w Oce zebrano 25, w Renie 22 gatunki (Ż a d i n, 1925). W dokładnie zbadanych małych rzekach nizinnych Susaa (B e r g, 1948) i K rutyni (B e r g e r, 1962) wykazano kolejno 46 i 40 gatunków mięczaków. Powyższe dane poparte wynikami badań przeprowadzonych nad Grabią w y dają się wskazywać, że w m ałych rzekach nizinnych o bardziej urozm aiconym środowisku życia panują korzystniejsze warunki dla rozwoju m alakofauny niż w rzekach dużych. 2. W y stę p o w a n ie m ię c z a k ó w w w y r ó ż n io n y c h ty p a c h śr o d o w isk Bogate m ateriały zebrane z licznych stanowisk pozwoliły mi dokonapróby wyróżnienia zgrupowań mięczaków zamieszkujących poszczególne śroć <łowiska. P rzy u stalaniu dom inacji gatunków w badanych środow iskach b ra łem pod uwagę liczbę stanowisk ich występowania, frekwencję w pobranych próbkach oraz liczhę zebranych osobników. Pozwoliło to na wyróżnienie g a tunków typowych, tzn. występujących w danym zgrupowaniu z dużą częstością i na ogół w znacznej liczbie osobników oraz takich form, które były jedynie rzadkim i lub przypadkow ym i m ieszkańcam i określonych środowisk. Poszczególne ty p y środowisk om aw iam kolejno według schem atu p rzed staw ionego n a str. 4.

60 170 A. Piechocki 60 N urt Grabi W lotycznych, um iarkow anie szybkich i lenitycznych odcinkach rzeki stw ierdziłem w ystępow anie 46 form m ięczaków należących do 44 gatunków. Listę gatunków najczęściej i najliczniej reprezentow anych w lotycznych odcinkach Grabi przedstaw ia tabela X X X. T ab ela X X X. P o sp o lite i liczne m ięczaki lo ty czn y ch odcinków G rabi L iczb a stan o w isk G atu n ek C zęstość w y stęp o w an ia w 67 zeb ranych p ró b k ach L iczb a p ró b ek / /o zeb ran y ch okazów 12 A ncylus flu via tilis 43 64, P isid ium supinum 13 19, Lym naea peregra f. am pla 12 17, Unio tum idus 9 13, P isid ium am nieum 8 11, Unio pictorum 7 10, Gyraulus albus 6 9, Sphaerium corneum 4 6, P isid ium subtruncatum 4 6,0 4 3 Anodonta piscinalis 6 9, Unio crassus 6 9,0 23 G atunkiem w ybitnie dom inującym w 14 zbadanych bystrzach był Ancylus fluviatilis. Stałym i m ieszkańcam i środowisk tego ty p u okazały się również Pisidium supinum i Lymnaea peregra f. ampla, jednak ich liczebność i stopień reprezentacji w zebranych próbkach były znacznie niższe. Do grupy gatunków średnio częstych zaliczyłem m ięczaki w ystępujące na przynajm niej 3 sta n o wiskach i reprezentow ane w co najm niej 9% zebranych próbek. Pozostałe gatunki należały do form rzadkich w badanym terenie lub stanowiły w lotycznych odcinkach G rabi elem ent przypadkow y. Zwolnienie prądu wody w odcinkach um iarkow anie szybkich i związane z ty m odkładanie się detrytusu oraz rozwój roślinności przyczyniają się do wydatnego wzbogacenia m alakofauny. W odcinkach n u rtu o um iarkowanej szybkości p rą d u stw ierdziłem 36 form m ięczaków reprezentujących 35 g a tu n ków. Z w yjątkiem Armiger crista f. nautileus i Lymnaea auricularia znalazłem tu ta j wszystkie form y mięczaków w ystępujące w bystrzach oraz 16 dalszych gatunków : Viviparus contectus, Valvata naticina, Lymnaea corvus, Physa fontinalis, Acroloxus lacustris, Planorbarius corneus, Anisus leucostomus, Gyraulus rossmaessleri, Segmentina nitida, Pisidium henslowanum, P. milium, P. nitidum, P. pulchellum, P. obtusale, P. Mbernicum, P. moitessierianum. L ista gatunków zestaw iona w edług liczby stanow isk w ystępow ania, fre k w encji w zebranych pró b k ach i liczby zebranych osobników k sz ta łtu je się od

61 61 Mięczaki (M ollusea) Grabi 171 miennie niż w odcinkach szybko płynących. W odcinkach o um iarkowanym prądzie wyróżniłem dużą grupę gatunków często i licznie w ystępujących przy jednoczesnym braku wyraźnej dominacji któregoś z nich, co ilustrują poniższe dane. Ogółem zebrałem tu 75 próbek m ięczaków z 21 stanow isk. H a 10 sta n o wiskach stwierdziłem Unio pictorum; gatunek ten występowtał w 19 próbkach (25,3% frekwencji) i reprezentow any był przez 191 osobników. W 9 badanych odcinkach stwierdziłem obecność Unio crassus (293 osobniki), Anodonta piscinalis (51), Bithynia tentaculata (51), Lymnaea peregra f. ampla (113), Ancylus fluviatilis (26). W ymienione mięczaki występowały w próbkach (frekwencja 11,7-22,7% ). Ha 8 stanowiskach występowały: Pliysa fontinalis (88 okazów), Pisidium supinum (131), Gyraulus albus (35), Unio tumidus (79). Procent próbek z okazami danego gatunku wynosił 12-21,3%. W 7 odcinkach 0 um iarkowanej szybkości prądu, przy częstości w zebranych próbkach 12-16%, stwierdziłem: Lymnaea stagnalis (36 okazów), Anisus vortex (31), Pisidium subtruncatum (69), Pisidium amnicum (48). Lymnaea peregra f. ovata w ystępow ała w 5 stanow iskach. Pozostałe gatunki i form y znalazłem na 1-4 s ta nowiskach. W 12 odcinkach lenitycznych zebrałem 35 próbek mięczaków, w których stwierdziłem 37 form należących do 36 gatunków. W porównaniu z odcinkami lotycznym i i odcinkami o um iarkowanej szybkości prądu nie stwierdziłem w odcinkach lenitycznych następujących form : Valvata naticina, Lymnaea truncatula, Armiger crista f. nautileus, Gyraulus rossmaessleri, Segmentina nitida (form a typow a), Succinea elegans, Anodonta complanata, P isidium obtusale 1 P. Mbernieum. W lenitycznym środowisku rzeki pojaw iły się nato m iast n a stępujące mięczaki: Valvata piscinalis, V. cristata, Lymnaea glutinosa, Anisus vorticulus, Armiger crista f. cristatus, Segmentina nitida f. distinguenda, Succinea putris i Anodonta cygnea. W ymienione formy nie wchodziły w skład grupy gatunków dom inujących w tym środowisku. Są to z w yjątkiem wilgociolubnej S. putris gatunki charakterystyczne dla wód stojących i ich występowanie świadczy o odrębności warunków ekologicznych w odcinkach lenitycznych rzeki. W odcinkach lenitycznych, podobnie ja k w odcinkach o prądzie um iarkow anym brak było gatunków wyraźnie dominujących. Grupę form najczęstszych i najliczniejszych stanowiły kolejno: Pisidium supinum (81 okazów), Unio pictorum (25), Unio tumidus (63), Bithynia tentaculata (33), Pisidium subtruncatum (111), Ancylus fluviatilis (50), Anodonta piscinalis (41), Pisidium henslowanum (79), Anisus vortex (9), Gyraulus albus (151), Pisidium amnicum (50), Sphaerium corneum (18), Lymnaea stagnalis (14) i Physa fontinalis (21). G a tu n k i te stw ierdziłem n a 4-7 stanow iskach, częstość ich w ystępow ania w zebranych próbkach wahała się od 14,2-28,5 %. Lymnaea peregra f. ampla - pospolita i liczna w odcinkach lotycznych i um iarkowanych występowała jedynie na 2 stanow iskach lenitycznych.

62 172 A. Piechocki 62 Porów nanie m alakofanny lotycznych, um iarkow anie szybkich i lenitycznych odcinków rzeki wskazuje, że podstawowym i m ieszkańcam i n u rtu Grabi są n astępujące g atu n k i i form y: B ithynia tentaculata, Lymnaea stagnalis, L ym naea peregra f. ampla, Physa fontinalis, Ancylus fluviatilis, Oyraulus albus, Anisus vortex, - Unio crassus, U. tumidus, U. pictorum, Anodonta piscinalis, Spłiaerium corneum, P isidium amnicum,, P. supinum, P. subtruncatum. N ajuboższe w gatunki zgrupowanie mięczaków z w yraźną dom inacją A n cylus fluviatilis występowało odcinkach lotycznycli. Zgrupowania mięczaków z odcinków o um iarkow anej szybkości prądu i lenitycznych charakteryzow ały się dużym bogactw em form, w śród k tó ry ch b rak było gatunków w ybitnie dom inujących. W środowiskach tych najliczniej i najczęściej reprezentowane były Planorbidae, Unionidae i Sphaeriidae. Zgrupowanie mięczaków z odcinków' lenitycznych odznaczało się ponadto większym udziałem gatunków charakterystycznych dla wód stojących. Z badane odnogi G rabi m iały ubogą m alakofannę. W środow isku ty m dom inow ały m ałże z rodziny Unionidae oraz Pisidium supinum. Zbiorniki pobocza rzeki W m ulistych dołkach przybrzeżnych, zatokach odciętych ławicami piasku, zatokach otw artych i zam kniętych oraz w m artw ych ram ionach rzecznych stw ierdziłem ogółem 46 gatunków m ięczaków reprezentow anych przez 50 form. M uliste dołki przybrzeżne m ogą m ieć m alakofaunę odm ienną niż sąsiadujące z nim i odcinki n u rtu. W zagłębieniu przybrzeżnym w Zimnych W odach stwierdziłem następujące gatunki: Bithynia tentaculata, Armiger crista f. nautileus, Sphaerium corneum, Pisidium supinum, P. subtruncatum, P. casertanum. W ymienione gatunki nie występowały w sąsiednim bystrzu stanowisko 7 (odcinek Z W -V I wg P a w ł o w s k i e g o, 1958). W 5 zbadanych środow iskach opisanego ty p u dom inow ały: P isidium supinum, Ancylus fluviatilis, P isidium subtruncatum, Sphaerium corneum i P i sidium amnicum.. Ogółem w dołkach przybrzeżnych stwierdziłem 18 gatunków m ięczaków, w śród któ ry ch najliczniejszą grupę stanow iły Unionidae 5 g a tunków i Sphaeriidae 5 gatunków. N a uwagę zasługują stwierdzone tu ta j form y stagnofilne (Valvata piscinalis, Lymnaea glutinosa i Planorbarius corneus). W płytkich zatoczkach przybrzeżnych i kałużach odciętych od n u rtu Grabi stwierdziłem występowanie 16 gatunków (17 form) mięczaków. W środowisku ty m w yraźnie przew ażały m ałże; stanow iły one 62,5% stw ierdzonych g a tu n ków. Ubóstwo ślimaków wodnych, w ystępujących jedynie w pojedynczych egzem plarzach tłum aczę brakiem roślinności wodnej i niestałością zbiorników omawianego typu. W 9 próbkach zebranych z 7 stanow isk dominowały: Unio pictorum, Anodonta piscinalis i P isidium supinum.

63 63 Mięczaki (M ollusca) Grabi 173 Zatoki otw arte rzeki Grabi m iały bogatą malakofaunę. W 11 zbadanych zatokach stw ierdziłem 30 form m ięczaków należących do 29 gatunków. N a j częściej i na ogół licznie w ystępow ały mięczaki wym ienione w tabeli X X X I. T ab ela X X X I. P osp o lite i liczne m ięczaki z a to k o tw arty ch G rabi stanow isk G atu n ek Częstość w ystępow ania w 18 zebranych p ró b k ach p róbek 1 % L iczb a zebranych okazów 8 P isidium subtruncatum 8 44, B ithynia tentaculata 9 50, Lym naea stagnalis 8 44,4 14 G A n isu s vortex G 33, Physa fontinalis 7 38,9 50 Grupę form średnio częstych reprezentowały kolejno: Ancyhis fluviatilis, Gyraulus nlbus, Pisidium supinum, Planorbarius corneus, Lymnaea peregra f. ampla, Pisidium milium, P. henslowanum. W ymienione gatunki występowały na 3-4 stanowiskach, ich frekwencja w zebranych próbkach wynosiła 16,7-27,8 %. Pozostałe g atu n k i stw ierdziłem na 1-2 stanow iskach. Zgrupowanie mięczaków zasiedlających zatoki otw arte miało charakter pośredni między m alakofauną nurtu i zbiorników stagnujących. O wpływie rzeki świadczą w ystępujące tu gatu n k i reofilne, o podobieństw ie do zbiorników wód stojących świadczyć może zmniejszenie się liczby gatunków i spadek liczebności TJnionidae oraz występow anie wielu form właściwych wodom sto jącym. W zatokach otw artych pojaw iają się drobnozbiornikowe ślimaki Planorbis planorbis i H ippeutis complanatus. W 4 zatokach zam kniętych stw ierdziłem 33 form y mięczaków rep rezen tu jące 32 gatunki. W zbiornikach tego typu dominowały gatunki przedstawiono w tabeli X X X II. T ab ela X X X II. P ospolite i liczne m ięczaki zato k zam k n ięty ch G rabi stanow isk G atu n ek Częstość w ystępow ania w 16 zebran ych p ró b k ach próbek 0/ /o L iczb a zeb ran y ch okazów 4 Pliysa fontinalis 14 87, Lym naea stagnalis 13 81, Viviparus contectus 12 75, Sphaerium corneum 8 50, A n isu s vortex 8 50, Bathyomplialus contortus 6 37, Planorbarius corneus 6 " 37, P isidium subtruncatum 5 31,2 61

64 174 A. Piechocki 04 Do grupy gatunków średnio częstych, stw ierdzonych na 2-3 stanowiskach i reprezentow anych w 12,5-31,2% zebranych próbek należały kolejno: L ym naea glutinosa, Pisidium milium, Bithynia tentaculata, Pisidium nitidum, Gyraulus albus, Lymnaea peregra f. ovata, Lymnaea corvus, L. peregra f. ampla, Acroloxus lacustris i A nisus leucostomus. M alakofauna zatok zam kniętych m iała już w dużym stopniu charakter drobnozbiornikow y. Oprócz form eurytopow ych w skład grupy gatunków dom inujących wchodziły ślim aki charakterystyczne dla wód stojących (Viviparus contectus, Bathyomphalus contortus, Planorbarius corneus). Z fau n y zatok zam kniętych w ypadły następujące gatunki reofilne: Ancylus fluviatilis, Unio crassus, U. pictorum i Pisidium supinum. Niewielki wpływ rzeki na jej zatoki zam knięte zaznaczył się obecnością nielicznych form reofilnych (Lymnaea peregra f. ampla, TJnio tumidus, Anodonta piscinalis i Pisidium amnicum). Zgrupowanie mięczaków zatok zam kniętych wzbogaciło się ponadto o szereg gatunków wód stojących, wśród których na uwagę zasługują: Valvata cristata, V. pulchella, Anisus vorticulus i. cliarteus, Anodonta cygnea oraz liczne i niekiedy bardzo rzadkie g a tu n k i z ro d zaju Pisidium. Lista mięczaków zebranych w 4 m artw ych ram ionach rzecznych obejm uje 32 gatunki reprezentow ane przez 35 form. W tabeli X X X III zestawiono gatu n k i, k tó re w ystępow ały w większości bad an y ch zbiorników. T ab ela X X X I I I. P o sp o lite i liczne m ięczaki m artw y ch ram io n G rabi stanow isk G atu n ek C zęstość w y stępow ania w 26 z eb ran y ch p ró b k ach p ró b ek / /o zebranych okazów 4 Sphaerium corneum 20 76, Lym naea stagnalis 17 65, A nisu s vortex 15 57, P hysa fontinalis 18 69, P isid ium subtruncatum 8 30, P isid iu m nitidum 8 30, P isid ium henslowanum Bathyomphalus contortus 6 23,1 7 3 P isid ium supinum 4 15,4 65 Zgrupow anie m ięczaków ram io n rzecznych kształtow ało się nieco odm iennie niż w zatokach zam kniętych. Pod względem liczby reprezentow anych gatunków przew ażały wprawdzie form y wód stojących, jednak ich udział w grupie gatunków dom inujących był mniejszy. Najliczniejszym i i najczęstszym i m ieszkańcami m artw ych ram ion Grabi były gatunki eurytopowe oraz m ięczaki związane z istnieniem prądu wody (Pisidium supinum, P. henslowanum). W rękaw ach rzecznych stw ierdziłem niespotykane w innych zbiornikach

65 65 Mięczaki (M ollusea) G rabi 175 bogactwo błotniarek. łsta szczególną uwagę zasługuje Lymnaea peregra, która wykazywała w ty m środowisku wielką zmienność. Gatunek ten reprezentow any był przez następujące form y: L. peregra f. ovata, L. peregra f. ampla, L. peregra f. typica, L. peregra f. lagotis oraz szeregi przejściowe między nimi (L. peregra f. ovata L. peregra f. ampla, L. peregra f. lagotis L. peregra f. ovata). E le m ent rzeczny w m artwych, ram ionąch Grabi reprezentow ały następujące g a tunki: Lymnaea peregra f. ampla, TJnio pictorum, Pisidium amnicum, P. supinum, P. henslowanum. Mięczaki reofilne zasiedlały jednak głównie to odcinki m artw ych ram ion, które znajdowały się w niewielkiej odległości od nurtu rzeki. W m iarę oddalania się od miejsca połączenia ram ienia z rzeką uwidaczniała się przewaga form wód stojących. O stosunkowo niewielkim wpływie rzeki na faunę mięczaków jej m artw ych ram ion świadczyć może całkowity brak w m artw ych ram ionach przytulika strumieniowego (Ancylus fluviatilis) oraz charakter występowania Unionidae, które są tu reprezentowane głównie przez drobno zbiornikow ą Anodonta cygnea. M alakofauna zbiorników pobocza Grabi zmieniała się w miarę wzrastającej separacji od rzeki. W m ulistych dołkacli przybrzeżnych i zatokach oddzielonych od n u rtu ławicami piasku dominowały gatunki rzeczne. W zatokach otw artych obserwowałem spadek liczebności i wypadanie form reofilnych; n a ich m iejsce w kraczały g atu n k i charakterystyczne dla wód stojących. W zatokach zam kniętych i m artw ych ram ionach Grabi dominowały już gatunki wód stojących i eurytopow e. Elem ent typowo rzeczny w zbiornikach pobocza rzeki reprezentowały: Lymnaea peregra f. ampla, Ancylus fluviatilis, Unio crassus, U. tumidus, U. p ic torum, Anodonta complanata, A. piscinalis, Pisidium amnicum, P. henslowanum, P. supinum i P. moitessierianum. Liczebność i częstość w ystępow ania w ym ienionych form zm niejszała się wraz z postępującą izolacją zatok rzecznych. W bocznych zbiornikach Grabi pojawiły się następujące form y: Valvata pulchella, Lymnaea peregra f. typica, L. peregra f. lagotis, Planorbis planorhis, Anisus vorticulus f. charteus, Hippeutis complanatus, Pisidium pseudosphaerium. W zatokach rzecznych różnego ty p u najczęściej i najliczniej występowały: Lymnaea stagnalis, Physa fontinalis, Anisus vortex, Bathyomphalus contortus, Sphaerium corneum i Pisidium subtruncatum. Zbiorniki terasy zalewowej W licznych zbiornikach wody stojącej terenu zalewowego Grabi oraz w 2 zbiornikach leżących poza terasą zalewową zebrałem 47 gatunków (52 formy) mięczaków. Najliczniejszą i najlepiej zbadaną grupę zbiorników stanowiły odcięte od G rabi starorzecza. W 22 zbadanycli zbiornikach znalazłem 37 gatunków 5

66 176 A. Piechocki 66 (41 form) ślimaków i małżów; dominowały gatunki przedstaw ione w tabeli XXXIV. T ab ela X X X IV. P o sp o lite i liczne m ięczaki staro rzeczy o d cięty ch od G rabi j stanow isk G a tu n e k C zęstość w y stęp o w an ia w 78 zeb ran y ch p ró b k ach L iczb a p ró b ek %. zeb ran y ch okazów 21 A n isu s vortex 59 75, P hysa fontinalis 50 64, Lym naea stagnalis 50 64, Planorbarius corneus 40 51, Bathyomphalus contortus 33 42, Sphaerium corneum 37 47, Viviparus contectus 43 55, B ithynia tentaculata 37 47,4 200 Do grupy form średnio częstych i dość licznych zaliczyłem te mięczaki, k tó re w ystępow ały w 4-11 zbiornikach, a ich frekw encja w p ró b k ach w ynosiła 7,7-29,5%. W edług liczby stanow isk i częstości występowania w próbkach należały tu kolejno następujące gatunki i form y: Lymnaea corvus, Gyraulus albus, Acroloxus lacustris, Lymnaea glutinosa, Pisidium subtruncatum, Pisidium milium, Lymnaea peregra f. ovata, Segmentina nitida f. distinguenda, Planorbis planorbis, Valvata cristata, llippeu tis complanatus, Pisidium Jienslowanum, Segmentina nitida f. typica, Succinea elegans i P isidium nitidum. Zgrupow anie m ięczaków stw ierdzone w Odciętych starorzeczach k sz ta łto wało się podobnie ja k w zato k ach zam kniętych i m artw y ch ram ionach rzecznych. Izolacja zbiorników od rzeki spowodowała jednak, że gatunki reofilne uległy tu dalszemu zubożeniu i były znajdow ane tylko sporadycznie. Elem ent rzeczny w izolowanych starorzeczach reprezentow ały: Anodonta piscinalis, Unio tumidus, Pisidium amnicum i P. henslowanum. Spośród wymienionych gatunków licznie występował jedynie P. henslowanum, jednak 87,7 % okazów tego m ałża zebrałem w zbiorniku przepływ ow ym w Z im nych W odach (sta nowisko 92). W tym samym zbiorniku stwierdziłem też jedyne stanowisko Pisidium amnicum. Anodonta piscinalis występował w 2 zbiornikach leżących w bezpośrednim sąsiedztw ie rzeki (stanow iska 91 i 93). W pierw szym z w ym ienionych zbiorników stw ierdziłem również Unio tumidus. Podstaw ow ą grupę gatunków w starorzeczach tylko czasowo łączących się z rzeką tw orzyły mięczaki eurytopowe i wód stojących. Spośród form wód stojących wymienić należy: Viviparus contectus, Lymnaea corvus, Acroloxus lacustris, Planorbis planorbis, Bathyomphalus contortus i Segmentina nitida f. distinguenda. Ślimaki te znajdow ały w om aw ianych zbiornikach optym alne w arunki środowiskowe, o czym św iadczy ich duża liczebność i częstość w ystę

67 67 Mięczaki (M ollusca) Grabi 177 powania. Na uwagę zasługują też: w zrastająca frekwencja Valvata cristata gatunku związanego głównie ze zbiornikam i wysychającymi, Lymnaea peregra f. ovata, która całkowicie wyparła rzeczną L. peregra f. ampla oraz pojawienie się bardzo rzadkiego ślim aka Gyraulus ńparius. Starorzecza bez stałego połączenia z rzeką tworzyły grupę zbiorników dość silnie zróżnicowanych, ale ich m alakofauna m iała charakter na ogół jednolity. W zbiornikach większych i bardziej urozm aiconych znalazłem więcej g a tu n ków niż w zbiornikach m ałych, jednak we wszystkich badanych starorzeczach trzon fauny stanow iły te sam e form y. W dwóch zbiornikach położonych poza terasą zalewową rzeki Grabi zebrałem trzy gatunki mięczaków. W zbiorniku w Luboni (stanowisko 129) zebrałem Lymnaea truncatula i Anisus leucostomus, a w zbiorniku w Kolum nie (stan. 130) znalazłem małża Musculium lacustre (jedyne stanowisko w terenie badań, gdzie stw ierdziłem żywe okazy tego gatunku). W bagnach helokrenowych w Grabicy najliczniej występowały Pisidiuni. casertanum (131 okazów), form a typow a Segmentina nitida (96) i Anisus Uuco-- stomus (59). Towrarzyszyły im następujące gatunki: Valvata cristata, Bithynia tentaculata. (puste muszle), Lymnaea corvus, Anisus vortex (puste muszle), Bathyomphalus contortus, Planorbarius corneus, Succinea putris, Sphaerium corneum, P isidium milium, P. obtusale. W trw ałych zalew ach łąkow ych stw ierdziłem 30 gatunków (3.1 form) m ięczaków. N ajbardziej pospolite były g atu n k i zestaw ione w tab eli X X X V..Pozostałe gatu n k i i form y w ystępow ały w 1 lub 2 zalewach łąkow ych, ich fre k wencja w zebranych próbkach wynosiła 6,7-20%. W yjątek stanowiła groszkówka Pisidium casertanum, która wystąpiła w 7 próbkach (frekwencja 16,7 %)- oraz Pliysa fontinalis (frekw encja 26,7%). T abela X X X V. P osp o lite i liczne m ięczaki trw ały ch zalew ów łąkow ych stan o w isk G atu n ek Częstość w ystępow ania w 15 zeb ran y ch p ró b k ach p róbek 0/ /o L ic z b a - zeb ran y ch okazów 4 A nisu s leucostomus 12 80, P isid ium obtusale 9 60, P isidium m ilium 8 53, P isid ium subtruncatum 5 33, Valvata cristata 9 60, Bathyomphalus contortus 8 53, Planorbarius corneus 8 53, Lym naea stagnalis 8 53, Lym naea truncatula 7 46, A nisu s vortex 5 33, Segmentina nitida 4 26,7 45

68 178 A. Piechocki G8 Odcięte od G rabi starorzecza zam ieszkiw ały głównie gatu n k i przystosowane do życia w zbiornikach trw ałych. W badanych zalewach łąkowych większą część gatunków stanowiły m ięczaki charakterystyczne dla zbiorników okresowo w ysychających. W śród form zebranych w trw ały ch zalew ach łąkow ych n a stę pujące mięczaki w ykazują przystosowanie do przetrw ania okresu suszy: V alvata cristata, V. pulchella, Lymnaea peregra f. typica, L. truneatula, Aplexa hypnorum, Planorbis planorbis, Anisus leucostomus, Gyraulus rossmaessleń, Segmentina nitida, Pisidium obtusale, Pisidium casertanum (B e e g e k, 1961; K l e - k o w s k i, 1959; K l i m o w i c z, 1960, 1962; K o l p a k o v, 1929; Ż a d i n, 1926, 1952). Również Lymnaea stagnalis, Planorbarius corneus i A nisus vortex, w ystępujące głównie w zbiornikach większych, w których woda utrzym uje się przez cały rok, w ykazują dużą odporność na wysychanie ( K o l p a k o v, 1929; Ż a d i n, 1952). J a k w ynika z powyższych danycli trw ałe zalewy łąkowe zasiedlone były przez całkowicie odm ienne zgrupowanie mięczaków niż dotychczas omówione zbiorniki wodne. W zgrupow aniu ty m dominowały gatunki drobnozbiornikowe przystosowane do przetrw ania okresu suszy, zaś form y stawowe i rzeczne (P. supinum) stanowiły jedynie elem ent towarzyszący. Przedstaw ione tu ta j zgrupowanie mięczaków kształtow ało się w wyniku specyficznych warunków panujących w przybrzeżnych zalewacłi łąkowych. Dzięki połączeniu z rzeką zbiorniki te utrzym yw ały się przez cały rok, jednak ich powierzchnia i poziom wody zmniejszały się gwałtownie w okresie lata, co częściowo upodabniało je do zbiorników okresowych. Mięczaki stwierdzone w trw ałych zalewach łąkowych występowały również w innych typach zbiorników, jednak niektóre z nich, zwłaszcza form y dom inujące, były tu najczęstsze i najliczniejsze. G a tunkam i tym i były: Valvata cristata, V. pulchella, Anisus leucostomus, Segmentina nitida (form a typow a), Pisidium obtusale i P. casertanum. W trw ałych zalew ach łąkow ych najliczniej reprezentow ano były n a stę pujące rodziny mięczaków: Planorbidae 8 gatunków, Sphaeriidae 8, Lymnaeidae 5 (6 form). Torfianki położono n a sk raju terasy zalewowej G rabi i n a terasie zalewowej jej dopływu Podstoły m iały m alakofaunę uboższą niż odcięte od rzeki starorzecza. W 14 zbadanych torfiankach stwierdziłem 28 gatunków (31 form) m ięczaków. W porów naniu z odciętym i starorzeczam i z fauny torfianek całkowicie w ypadają Valvatidae, Ancylidae i Unionidae, nie stwierdziłem w nich rów nież wilgociolubnych Succineidae. Liczniej niż w starorzeczach reprezentow ane b yły Planorbidae i Physidae. W zgrupowaniu mięczaków torfianek dominowały gatunki zestawione w tabeli X X X V I. Grupę form średnio częstych stanowiły mięczaki, które stwierdziłem w 3-5 zbiornikach, zaś ich frekw encja w próbkach wynosiła 12,5-25,0%. Należały t u kolejno: P isidium m ilium, Lymnaea peregra f. ovata, Gyraulus albus, P is i dium nitidum, Segmentina nitida f. distinguenda, P isidium obtusale i P isidium

69 69 Mięczaki (M ollusoa) G rabi 179 pseudosphaermm. Pozostałe gatunki stwierdzone w torfiankach występowały n a pojedynczych stanow iskach. T ab ela X X X V I. P osp o lite i liczne m ięczaki to rfian ek w dolinach rzek G rabi i P o d sto ły stanow isk G atu n ek Częstość w ystępow ania w 24 zeb ran y ch p ró b k ach p róbek % L iczb a zebranych okazów 11 Planorbarius corneas 15 62, Lym naea corvus 14 58, Lym naea stagnalis 16 66, A n isu s vortex 17 70, Bathyomphalus eontortus 14 58, Segmentina nitida 10 41, P hysa fontinalis 9 37, Sphaerium corneum 10 41,7 116 Mimo wykazanych różnic zgrupowanie mięczaków torfianek kształtowało się podobnie jak w odciętych od Grabi starorzeczach. W obu typach zbiorników grupę form dom inujących i średnio licznych tworzyły prawie te same gatunki. Spośród gatunków pospolitych w starorzeczach na uwagę zasługuje Bithynia tentaculata, k tó rą stw ierdziłem tylko w jednej torfiance. Specyficznymi gatunkam i dla zbiorników torfowych w ydają się być Anisus vorticulus i Pisidium pseudosphaermm, co potw ierdzają wyniki badań K ui- PERA (1962). W torfiankach terenu zalewowego rzek Grabi i Podstoły stwierdziłem praw ie identyczne zgrupow ania mięczaków, co pozwoliło om awiać jo razem. W bagnie toffowym w Ldzaniu (stanowisko 125) stwierdziłem następujące gatu n k i m ięczaków: Pisidium personatum, P. casertanum i P. obtusale. K rótkotrw ałe zalewy łąkowe powstające w okresie powodzi lub ulewnych deszczów są miejscem kontaktow ania się m alakofauny wodnej i lądowej. W 5 zbadanych zbiornikach tego typu zebrałem 26 gatunków mięczaków, wśród których było 21 gatunków wodnych, am fibiotycznych i wybitnie wilgociolubnych i tylko 5 następujących gatunków lądowych: Carychium minimum, Gochlicopa lubrica, Vallonia costata, Nesovitrea hammonis i Euconulus fulvus. Tylko błotniarka moczarowa (Lymnaea truncatula) występowała w 4 spośród 5 zbadanych zalewów łąkowych. Liczebność tego gatunku była dość znaczna (ogółem 50 okazów). W 3 takich zalewach stwierdziłem nieliczne okazy Bathyomplialus eontortus i Anisus leucostomus. Pozostałe gatu n k i w ystępow ały w yłącznie w pojedynczych stanow iskach. Zgrupowanie mięczaków zasiedlających okresowe zalewy łąkowe miało w dużej mierze charakter przypadkow y i zależało m. in. od czasu trw ania zbiornika. W świeżo pow stałych kałużach obserwowałem przew agę ślim aków lądo

70 180 A. Piechocki 70 w ych i am fibio tycznych, w zbiornikach starszych zwiększał się procent g a tu n ków wodnych. G atunkiem typow ym dla okresowych zalewów łąkowych jest Lymnaea truncatula, co potw ierdzają liczne dane z piśm iennictw a (B e d n a r z, -1960; F e l i k s i a k, 1935; F t t d a l e w ic z -N i e m c z y k, 1957; S t a w a r s k i, 1959 i in.). F orm ą związaną z okresowymi kałużam i jest również Gyraulus rossmaessleri (B e r g e r, 1961; F e l i k s i a k, 1935). Zgrupowania mięczaków zasiedlających zbiorniki wód stojących terasy zalewowej Grabi zm ieniały się w zależności od charakteru zbiorników i stopnia ich powiązania z rzeką. N ajbogatszą m alakofaunę stwierdziłem w odciętych starorzeczach zbiornikach trw ałych położonych w niewielkiej odległości od rzeki. Grupę gatunków najczęstszych i najliczniejszych tworzyły tu obok form eurytopow ych m ięczaki w ód stojących zw iązane ze zbiornikam i trw a łymi. W torfiankach położonych na skraju terasy zalewowej stwierdziłem mniejszą liczbę gatunków, jednak i tu wśród form jdominujących znajdow ały się prawie te sam e g atunki, co w całkowicie odciętych od rzeki starorzeczach. W trw ałych zalewach łąkowych na brzegach rzeki najliczniejsze i najczęstsze były gatunki drobnozbiornikowe wykazujące odporność na wysychanie. W okresowych zalewach łąkowych dominowała błotniarka moczarowa, pozostałe gatunki stanowiły elem ent przypadkow y. W 7 zbadanych dopływ ach G rabi stw ierdziłem 33 form y m ięczaków n a leżące do 30 gatunków. W rzeczce Brodni zebrałem następujące mięczaki: Viviparus contectus, Bithynia tentaculata, Lymnaea stagnalis, L. peregra f. ovata, L. corvus, L. turricula, L. truncatula, Physa fontinalis, Planorbarius corneus, Anisus vortex, Batliyomphalus contortus, Sphaerium corneum, Pisidium amnicum,, P. subtruncatum, P. nitidum f. crassum, P. casertanum. Stanowisko błotniarki Lymnaea turricula w Brodni było jedynym miejscem występowania tego gatunku. W m alakofaunie rzeczki Podstoły stwierdziłem : Lymnaea stagnalis, Physa fontinalis, Gyraulus albus, Segmentina nitida (forma typow a), Hippeutis complanatus, Sphaerium< corneum, Pisidium amnicum, P. henslowanum, P. supinum, P. subtruncatum, P. m ilium i P. casertanum. D opływ y Grabi o charakterze niew ielkich strum ieni łąkow ych m iały niekiedy bogatą faunę mięczaków. W strum ieniu w ypływającym ze zbiornika 106 w K ozubach zebrałem 16 gatunków mięczaków, wśród których znajdowały się Unio tumidus i Unio pictorum. Przedstaw iony obraz występowania mięczaków w Grabi i zbiornikach jej terenu zalewowego potw ierdza koncepcję Ż a d i n a (1923, 1932, 1935, 1950) dotyczącą prawidłowości występowania m alakofauny w dolinach rzecznych. W yniki przeze mnie uzyskane dowodzą bowiem, że zgrupow ania mięczaków Grabi i zbiorników nadrzecznych zm ieniały się w zależności od charakteru zbiorników i stopnia ich powiązania z rzeką. Jednak w porównaniu z dużymi rzekam i badanym i przez Ż a d in a, gdzie poszczególne biotopy rzeczne i zbiór

71 71 Mięczaki (M ollusca) Grabi 181 niki terenu zalewowego były wyraźnie wyodrębnione, środowiska życiowo Grabi oraz zbiorniki nadrzeczne zróżnicowane były w znacznie m niejszym stopniu. Prawdopodobnie dlatego zgrupowania mięczaków stwierdzone w Grabi i zbiornikach jej doliny różniły się mniej wyraźnie. Środowiska lądowe Zgrupowanie mięczaków zamieszkujących wilgotne brzegi Grabi przedstawiłem w oddzielnej pracy ( P i e c h o c k i, ). Dalsze badania potwierdziły m oje obserw acje odnośnie gatunków dom inujących w ty m środow isku i ro z szerzyły listę form tow arzyszących błotniarce m oczarowej. Poniższe z e sta wienie oparte na m ateriałach opublikowanych oraz próbkach uzupełniających przedstaw ia gatunki najczęściej i najliczniej zasiedlające skarpę rzeki (tabela X X X V II). T ab ela X X X V II. P osp o lite i liczne m ięczaki brzegów G rabi L iczb a stanow isk G atu n ek Częstość w y stępow ania w 46 zeb ran y ch p ró b k ach p ró b ek o/ /o zeb ran y ch okazów 22 Lym naea truncatula 35 76, Succinea elegans 18 39, Succinea putris 11 23, Deroceras laeve 6 13, B ithynia tentaculata 5 10, Zonitoides nitidus 8 17, P isid iu m supinum 6 13, P isid ium am nicum 4 8,7 71 X a wilgotnych brzegach rzeki stwierdziłem ponadto 10 gatunków (12 form) mięczaków, k tóre w ym ieniam kolejno według liczby stanow isk ich w ystępowania: Euconulus fulvus (3), Lymnaea peregra f. ovata (3), Anodonta piscinalis (juv.) (3), Ancylus fluviatilis (2), Pisidium subtruncatum (2), Sphaerium corneum (2), Lymnaea peregra f. ampla (2), Gochlicopa lubrica (2), Garychium minimum (2), Lymnaea peregra f. typica (1), Anodonta complanata (juv.) (1), Lymnaea auricularia (1). X a łąkach w dolinie Grabi zebrałem następujące gatunki ślimaków: Lymnaea truncatula (sporadycznie), Succinea putris, Gochlicopa lubrica, Vallonia pulcjiella, V. costata, Punctum pygmaeum, Nesovitrea hammonis, Zonitoides nitidus, Euconulus fulvus, Vitrina pellucida, Arion subfuscus f. fuscus i Deroceras laeve.

72 182 A. Piechocki 72 W wilgotnych olszynach na terenie zalewowym rzeki stwierdziłem: Carychium minimum, C. tridentatum tridentatum, Succinea putris, 8. elegans, 8. oblonga, Cochlicopa lubrica, C. nitens, Vertigo angustior, Nesovitrea hammonis, Zonitoides nitidus, Euconulus fulvus, Vitrina pellucida i Deroceras laeve. 3. W y stę p o w a n ie m ię c z a k ó w w p ro filu p o d łu ż n y m rzek i Nie wszystkie gatunki i form y mięczaków były w rzece rozmieszczone równom iernie wrzdłuż całego jej biegu. Spośród 52 form (45 gatunków ) stwierdzonych w Grabi i zbiornikach jej pobocza jedynie następujące mięczaki występowały wzdłuż całego biegu rzeki: Bithynia tentaculata, Lymnaea stagnalis, L. peregra f. ovata, L. peregra f. ampla, L. auricularia, Physa fontinalis, Ancylus fluviatilis, Planorbarius corneus, Anisus vortex, Gyraulus albus, Bathyomphalus contortus, IJnio crassus, U. tumidus, U. pictorum, Anodonta piscinalis, Sphaerium corneum, Pisidium amnicum,, P. henslowanum, P. supinum, P. subtruncatum, P. casertanum, P. moitessierianum. Większość wym ienionych form występowała w sposób ciągły od źródeł do ujścia, niektóre gatunki jak np. Lymnaea auricularia, Ancylus fluviatilis i m ałże z rodziny Unionidae pojaw iają się w rzece poniżej odcinków źródłowych, jednak stałą ich obecność stwierdziłem w górnym, środkowym i dolnym biegu Grabi. Bardzo rzadki gatunek Pisidium moitessierianum występował jedynie w izolowanych stanow iskach. Największą liczbę gatunków (42 gatunki, 49 form) stw ierdziłem w górnym biegu rzeki. Z w yjątkiem Valvata naticina, Anodonta complanata i Pisidium pseudosphaerium w ystępow ały tu w szystkie form y w odnych m ięczaków. W y łącznie w górnym biegu Grabi zebrałem następujące ślimaki i m ałże: Valvata pulchella, V. cristata, Lymnaea peregra f. typica, L. peregra f. lagotis, Aplexa hypnorum, Planorbis planorbis, Anisus vorticulus, A. vorticulus f. charteus, A. leucostomus, Armiger crista f. cristatus, A. crista f. spinulosus, Gyraulus rossmaessleri, Segmentina nitida, Pisidium pulchellum, P. obtusale i P. Iiibernicum. W środkowym biegu rzeki, m iędzy Ldzaniem a K ostrzycam i, zebrałem 32 gatunki (33 formy) mięczaków. Z fauny środkowego biegu w ypadają gatunki charakterystyczne dla górnych odcinków Grabi oraz szczeżuja Anodonta cygnea, której puste muszle zebrałem ponownie w K ozubach i Łęgu W idawskim (dolny bieg rzeki). Jed y n y m gatunkiem now ym, stw ierdzonym tylko w środkow ym biegu rzeki była groszków ka Pisidium pseudosphaerium. W dolnym biegu rzeki n astęp u je dalsze ubożenie fauny mięczaków. W odcinkach G rabi m iędzy wsią Brzeski a Łęgiem W idaw skim stw ierdziłem w ystępow anie 24 gatunków m ięczaków reprezentow anych przez 26 form. Z w y ją t kiem Valvata naticina i Anodonta complanata, które pojaw iają się dopiero w biegu dolnym, oraz m ałża Anodonta cygnea wszystkie pozostałe gatunki w ystępow ały także w górnym i środkow ym biegu rzeki.

73 73 Mięczaki (MoUusca) Grabi 183 J a k wynika z powyższych danych, wzdłuż biegu rzeki Grabi następuje stopniowe ubożenie fauny mięczaków. Zjawisko to tłum aczę odm iennym charakterem wyróżnionych odcinków rzeki. W górnym biegu Grabi, gdzie rzeka m a charakter strumieniowy i jest bardzo urozmaicona, obok form reofilnych i eurytopow ych występowały liczne gatu n k i wód stojących. Bieg środkowy jest bardziej unormowany. Z fauny w ypadają gatunki drobnozbiornikowe, przystosowane do przetrw ania okresu suszy, jednak dość duża liczba zbiorników bocznych um ożliwia występow anie m ięczaków zw iązanych z trw a łymi zbiornikam i wody stojącej. W ostatecznie uform owanym, m onotonnym biegu dolnym stwierdziłem jedynie gatunki reofilne i eurytopow e. O odrębności dolnego odcinka Grabi świadczy stałe występowanie Anodonta complanata oraz pojawienie się Valvata naticina-, gatunki te są charakterystyczne dla większych rzek. W ystępow anie m ięczaków w profilu podłużnym G rabi przypom ina stre fowe rozmieszczenie pijawek opisane przez W o j t a s a (1959). Liczba gatunków mięczaków, podobnie jak i pijawek, zmniejszała się w kierunku ujścia, jednak w przeciw ieństw ie do pijaw ek nie obserwowałem wśród m ięczaków zastępowania się gatunków w różnych odcinkach rzeki. Pojedyncze okazy Pisidium pseudosphaerium i Valvata naticina oraz dość liczna Anodonta complanata stwierdzone tylko w środkowym lub dolnym biegu rzeki, stanowią bowiem znikom y procent w szystkich zebranych gatunków. C harakterystyczne rozmieszczenie mięczaków w profilu podłużnym Grabi uzasadnia słuszność w yodrębnienia górnego, środkowego i dolnego jej biegu. W literaturze naukowej brak jak dotąd szczegółowych danych odnośnie strefowego w ystępow ania m ięczaków w m ałych rzekach. W dokładnie zb a danej duńskiej rzece Susaa, przypom inającej pod względem wielkości Grabię, stw ierdzono wzbogacenie się m alakofauny w kierunku ujścia (Bekg, 1948). Tylko dwadzieścia form mięczaków wodnych występowało w zbiornikach terasy zalewowej wzdłuż górnego, środkowego i dolnego biegu Grabi. N ależały tu zarówno gatunki eurytopowe, występujące jednocześnie wzdłuż całego n u rtu rzeki, jak i formy wód stojących, których występowanie w rzece stw ierdziłem tylko na pojedynczych stanow iskach. Największą liczbę gatunków (38 gatunków, 42 formy) stwierdziłem na stanowiskach położonych w pobliżu górnych odcinków rzeki. Jednak tylko następujące form y m iały w ystępow anie ograniczone do zbiorników sąsiadujących z początkowymi odcinkami Grabi: Lymnaea peregra f. ty pica, L. pcregra f. lagotis, Aplexa hypnorum, Anisus vorticulus, Armiger crista f. cristatus, Gyraulus rossmaessleri, Pisidium pulchellum i P. hibernicum. Bozmieszczenie wymienionych gatunków w zbiornikach terenu zalewowego pokrywało się z ich występowaniem w rzece. Pozostałe gatunki i form y stwierdziłem również w dalszych od źródeł odcinkach G rabi lub w zbiornikach im tow arzyszących. W zbiornikach, znajdujących się nad środkową i dolną Grabią, zebrałem jednakow ą liczbę 26 gatunków (28 odm ian) mięczaków. F orm am i w y stęp u ją

74 184 A. Piechocki 74 cymi wyłącznie w zbiornikach leżących nad środkową Grabią były groszkówki Pisidium nitidum f. crassum i P. personałum. Jedyne stanowisko Musculium lacustre położone w dolinie G rabi stw ierdziłem w odciętym starorzeczu w K o zubach w dolnym biegu rzeki. Pozostałe mięczaki w ystępujące w zbiornikach tow arzyszących G rabi w jej środkow ym i dolnym biegu należały do form szerzej rozprzestrzenionych lub stanow iły w b adanych zbiornikach elem ent p rzy padkow y. Zjawisko strefowego rozm ieszczenia m ięczaków w zbiornikach terenu zalewowego wzdłuż biegu Grabi zaznaczało się mniej wyraźnie niż w samej rzece. O w ystępowaniu mięczaków w zbiornikach terasy zalewowej decydował raczej charakter zbiorników, nie zaś ich położenie względem określonych odcinków rzeki. N ajw iększą liczbę gatunków stw ierdziłem w silnie zróżnicow anych zbiornikach nad górnym biegiem rzeki, natom iast w zbiornikach towarzyszących środkow ym i dolnym odcinkom rzeki, k tó re m iały c h a ra k te r bardziej m onotonny, zebrałem jednakow ą liczbę gatunków. Również zasięgi występow ania poszczególnych gatunków w rzece i zbiornikach jej teren u zalewowego p o k ry wały się jedynie w przypadku gatunków eurytopow ych oraz niektórych m ięczaków stw ierdzonych w yłącznie w górnych odcinkach Grabi. K a te d ra Zoologii O gólnej U n iw ersy tetu Ł ódzkiego P IŚ M IE N N IC T W O A d a m o w ic z J M ateriały do fa u n y m ięczaków (M ollusca) Polesia. F ra g m. fau n. M us. zool. poi., W arszaw a, 4, 3: B ą k o w s k i J., Ł o m n i c k i A M ięczaki. M uz. D zieduszyckich, L w ów, 3, 264 p p., 13 tt. B e d n a r z S On th e biology a n d ecology of Galba truncatula M u l l, a n d cercariae of F asciola hepatica L. in b asin of th e riv e r B arycz. A c ta p a ra s it. pol., W arszaw a, 8, 16: B e n i n g A. L K izu ćeniju p rid o n n o j żizni rek i Yolgi. M onogr. volz. biol. S tan c., S a ra to v, 1: B e r g K B iological stu d ies on th e riv e r S usaa. F ol. lim nol. scarid., K o b en h av n, 4: B e r g e r L N ow e stanow isk a P isid iu m m oitessierianum P a l a d i l h e 1866 (BtvaJvia, M oll.). P r. K om. biol. P ozn. T P N, P o znań, 19, 1: 5-9. B e r g e r L W y n ik i w stęp n y ch b a d a ń n a d groszków kam i (P isidium ) W ielkopolski. P rzy r. P ol. zach., P o znań, 2, 3 /4 : B e r g e r L B a d a n ia n a d m ięczakam i (M ollusca) P ojezierza M azurskiego. B ad. 1'izjogr. P ol. zach., P o zn ań, 6: B e r g e r L M ięczaki p o g ran icza W ielkopolski, Ś ląska i J u r y K rakow sko-w ieluńskiej. P r. K om. biol. P ozn. T P N, P o znań, 25, 1: B e r g e r L U w agi o rozm ieszczeniu m ałżów Sphaeriidne w K ru ty n i n a P ojezierzu M azurskim. F rag m. fa u n., W arszaw a, 10, 1: 1-9. B e r g e r L P olish species of th e genus C arychium M u l l e r (G astropoda, Ellobiidae). A cta zool. cracov., K raków, 8, 8:

75 75 Mięczaki (3Iollusca) Grabi 185 B o e t t g e r C. R a. U ntersu ch u n g en iiber die E n tste h u n g eines F aunenbildes. Z ur Zoogeographie d er W eichtiere Schlesiens. Z. M orphol. Okol., B erlin, 6, 2 : B o e t t g e r C. R. 1926b. D ie W eichtierfau n a des G ebietes von F ra n k fu rt an der O der. Helios, F ra n k fu rt a. O., 29: B o e t t g e r C. R c. D ie W eichtierfau n a der U m gebung von L an d sb erg an d er W arth e. H elios, F ra n k fu rt a. O., 29: B o e t t g e r C. R B eeinflussung d er Schalenform bei der M uschelgattung Pseudanodonta B o u r g. in der O der. SB. Ges. n a tu rf. F r. B erlin, B erlin, 3, 10-12: B o y c o t t A. E T he h a b ita ts of fresh w ater M ollusca i n B rita in. J. A nim. E col., L o n don, 5: B r a n d e e T. 1956a. tlb e r D im ensionen, G ew icht, V olum en u n d A lter grossw iichsiger europiiischen U nionazeen. A rch. M olluskenk., F ra n k fu rt a. M., 85, 1/3: B e a n d e r T b. Z ur N o m enklatu r einiger skandinavischen U nionazeen. A rk. Zool., S tockholm, 9, 6 : B r o d n i e w i c z I P isid iu m m oitessierianum P a l a d i l h e (L am ellibranchiata) i poró w n a n ie jego p o p u lacji w spółczesnej z plejstoceńską. A cta p ałeo n t. poi., W arszaw a, 5, 9: D a n c e S. P. 1957a. L arge P lanorbis vorticulus T r o s c h e l n e a r P evensey, Sussex. J. Conch., L ondon, 24, 6: 212. D a n c e S. P. 1957b. N otes on th e P isid iu m fa u n a of th e P evensey levels d istric t, w ith special reference to P. pseudospliaerium F a v r e. J. Conch., L ondon, 24, 6 : D r o z d o w s k i A Ślim aki rezerw atu cisowego W ierzclilas n a P om orzu. Zesz. n au k. U M K, B iol., T oruń, 2: D r o z d o w s k i A B ad an ia ilościowe n a d fau n ą ślim aków okolic P łu to w a. Zesz. nau k. U M K, B iol., T o ru ń, 8 (Biol., 6): D r o z d o w s k i A Ślim aki (Gastropoda) rezerw atu roślinności stepow ej koło F olusza (pow. Szubin). F rag m. faun., W arszaw a, 10, 33: D r o z d o w s k i A O n iek tó ry ch rzad k ich g a tu n k a c h ślim aków obszaru k u jaw sk o -p o m orskiego. P rz. zool., W rocław, 8, 4: D r o z d o w s k i A Ślim aki (Gastropoda) w yspy n a jeziorze K laszto rn e (pow. K w idzyn). F rag m. fa u n., W arszaw a, 13, 5: E h r m a n n P M ollusken (W eichtiere). D ie T ierw elt M itteleuropas, 2, 1. L eipzig, 264 p p., 13 tt. F e l i k s i a k S U ber riesige E x em p lare der T eichm uschel A nodonta cygnea (L.). F rag m. fau n. Mus. zool. poi., W arszaw a, 1, 6: F e l i k s i a k S D ie M olluskenfauna der F ilter- u n d d er R o liw asserp u m p statio n der W arsch au er W asserleitungsanlagen. F rag m. fau n. M us. zool. poi., W arszaw a, 2, 6: F e l i k s i a k S M ięczaki rezerw atu żubrzego w Białow ieży. R ozpr. Spraw. In s t. b ad. L as. p ań stw., W arszaw a, 10: F e l i k s i a k S. 1938a. B ad an ia biologiezno-m orfologiczne n a d o tu lk ą [R adix glutinosa (O. F. M u l l e r )]. A rcli. N au k biol. T N W, W arszaw a, 7, 2: F e l i k s i a k S. 1938b. P isid iu m subtruncatum M a l m v. tenuilineatiform is v. n. oraz k ilk a n ow ych lu b rzad k ich d la P olski groszków ek (P isidium C. P f e i f f e r ). F rag m. fau n. M us. zool. poi., W arszaw a, 3, 24: F e l i k s i a k S P hysa acuta D r a p a r n a u d in den F a b rik te ic h e n von Ł ódź u n d ihre allgcm eine Y erb reitu n g. F rag m. fau n. M us. zool. poi., W arszaw a, 4, 15: F r ó m m i n g E B iologie der m itteleu ro p aisch en Sussw asserschnecken. B erlin, 311 pp. F u d a l e w i c z - N i e m c z y k W W ystępow anie i ekologia b ło tn iark i m oczarow ej (Galba truncatula O. F. M u l l. ) w Jaw o rk ach koło Szczaw nicy (Pow. N ow y T arg). Zesz. n au k. W S R, K raków, 3:

76 1 86 A. Piechocki 76 G e y e r D D ie M olluskenfauna des N eckars. J h. Yer. v a te rl. N a tu rk. W iirttem b erg, W iirttem b erg, 67: G e y e r D D ie M ollusken des U rw aldes von B ialow ies. A bli. senckenberg. n a tu rf. Ges., F ra n k fu rt a. M., 37, 1: G e y e r D U nsere L an d - u n d Siissw asser-m ollusken. 3. A ufl. S tu ttg a r t, X I pp., 33 tt. H u b e n d i c k B Dio A rta b g re n z u n g bei d en schw edischen L y m n aeid en d er R a d ix - -G ruppe. A rk. Zool., S tockholm, 37 A, 10: H u b e n d i c k B Die V erb reitu n g sv o rh altn isse d er lim nischen G astropoden in Siidschw eden. Zool. B idr. U p p sala, U p p sala, 24: H u b e n d i c k B. 1951a. R ecent Lym naeidae. T h eir v a ria tio n, m orphology, tax o n o m y, n o m en clatu re a n d d istrib u tio n. S v en sk a V etensk. A kad. H an d l., S tockholm, 3: 1: H u b e n d i c k B. 1951b. A n is u s spirorbis an d A. leucostom us (M oll. P u lm.) a critical com parison. A rk. Zool., S tockholm, 2, 9: H u d e c V K ritick e liodnoceni d ru h u ro d u Coclilicopa R isso (M ollusca) z Ćeskoslovenska. P r. b rn ensk e zakl. cesko-sl. A k ad. V ed, B rno, 32, 7 : I s r a e l W Biologie d er europaischen Siissw asserinuscheln. S tu ttg a rt, 93 p p., 18 tt. J a c k i e w i c z M Z b a d a ń anatom iczno-porów naw czycli n a d n iek tó ry m i g atu n k am i z ro d z a ju R a d ix M o n t f o r t n a teren ie W ielkopolski. P r. K om. biol. P ozn. T P N, P oznań, 15, 3: J a c k i e w i c z M B a d a n ia n a d zm iennością i stanow iskiem sy stem aty czn y m Galba palu stris O. F. M u l l e r. P r. K om. biol. P o zn. T P N, P o zn ań, 19, 3 : J a e c k e l S Z ur M olluskenfauna der N eu m ark u n d G renzm ark. V erh. d tsch. Zool., L eipzig, 1949 (in M ainz): J a n k o w s k i A M ięczaki W arszaw y. S praw. K om. fizjogr. P A U, K raków, 67: J a ż d ż e w s k a T N ow e stan o w isk o ję tk i P araleptophlebia tum ida B e n g t s s o n (E p h e- m eroptera, Leptophlebiidae). Pol. P ism o e n t., W arszaw a-w roc.law, 37, 3: K l e k o w s k i R P rzeżyw alność w y sy ch ający ch ślim aków P lanorbis planorbis L. w z a leżności od n iektó ry ch w aru n k ó w środow iska. P ol. A rch. H y drobiol., W arszaw a, 5(18), 2 : K l i m a s z e w s k a H L arw y w ażek (O donata) rzek i G rabi. Zcsz. n au k. U niw. łódz., Ser. 2. m a t.-p rz y r., Ł ódź, 5: K l i m o w i c z II M ięczaki Z alew u W iślanego i zależność ich rozm ieszczenia od zasolenia. P ol. A rch. H y d ro b io l., W arszaw a, 5(18), 1: K l i m o w i c z Ił T e n ta tiv e classification of sm all w a te r bodies on th e basis of th e differe n tia tio n of th e m olluscan fau n a. P ol. A rch. H y drobiol., W arszaw a, 6(19), 1959: K l i m o w i c z H T h e m olluscs of im p e rm a n e n t w a te r bodies in th e environs of W arsaw. P ol. A rch. H y drobiol., W arszaw a, 10(23): K o l p a k o v E. V O n ek o to ry h m o lljuskali v p eresy h aju so ih vodoem ali ju g o v o sto k a Sojuza. R ab. volz. biol. S tan c., S arato v, 10, 4: K o w n a c k a M Ś lim aki (Gastropoda) staw ów ry b n y c h w G ołyszu i L u n d ek u. A cta h ydro b io l., K raków, 5, 2-3 : K o e p p e n E Y erzeichnis der im N atu rk u n d e-m u seu m zu L itz m a n u s ta d t gesam m elten, aufgestellten u n d b e o b a c h te te n W irb eltiere des L itzm an n stśid ter R au m es. L itzm anns ta d t, 48 pp. K r a j e w s k i S t B iologia i rozw ój p lu sk w iak a Apheloclieirus aestivalis ( F a b k.) w rzece G rabi. Zesz. n au k. U niw. łódz., Ser. 2. m a t.-p rz y r., Ł ódź, 21: K r a j e w s k i S t W ystęp o w an ie p lu sk w iaka A phelocheirus aestivalis ( F a b r. ) w rzece G rabi i rozm ieszczenie w Polsce. Zesz. n au k. U niw. łódz., Ser. 2. m a t.-p rz y r., Ł ódź, 25:

77 77 Mięczaki (M ollusca) Grabi 187 K u i p e r J. G. J Z ur N o m en k latu r urnl V erbreitung von P isid iu m pseudosphaerium. A rch. M olluskenk. F ra n k fu rt a. M., 91, 4/6: K u i p e r J. G. J H au p tziig e der Y erbreitung des G enua P isid iu m in E u ro p a. Arcli. M olluskenk., F ra n k fu rt a. M., 92, 5 /6 : K u l m a t y c k i W H y d ro g rafia i ry b o sta n rzek w ojew ództw a łódzkiego. Czas. przy r. ilu str., Ł ódź, 10, 5-8 : L e h m a n n R D ie lebenden Sc.hnecken u n d M uscheln der U m gegend S te ttin s u n d in P o m m ern m it besonderer B eriicksichtigung ihres anatom ischen B aues. Cassel, V I p p., 2 2 tt. L i c h a r e v I. M., E a m m e i.m e j e r E. S N azem nyje m olljuaki f a u n y SSSR. M o s k v a - L en in g ra d, 512 pp. L o ż e k V K lic c e a k o s l o v e n s k y c h m ekkysu. B ratislav a, p p., 6 2 t t. L o ż e k V C eskoslovenske d ru h y ro d u C arychium M u l l e r. V estn. osi. zool. Spoi., P ra lia, 21: M e iil S D ie L ebonshedingungen d er L cbcrcgelschnecke (Gnlhn truncatuła M u l l e r ). A rb. bayer. L an d e san st. P fl.b au, M iinchen, pp. M e i e r - B r o o k C G yraulus acronicus u n d G. rossmaessleri, ein an ato m isch er Vorgleich (Planorbidae). A rch. M olluskenk., F ra n k fu rt a. M., 93, 5 / 6 : M e n t z e n E Die U nioniden Schlesiens. A bh. n a tu rf. Ges. G orlitz, G órlitz, 29, 2: M e n t z e n E B em erkungen zu r Biologie u n d Okologie der m itteleuropaisclien U nioniden. A rch. H ydrobiol., S tu ttg a rt, 17, 2: M e r k e l E M olluskenfauna von Sclilesien. B reslau, 293 pp. M i c h a l s k i K., G a b a ń s k i J., K u l m a t y c k i W O stan ie czystości rzeczki T y m ian k i p o d K rasznicam i. Czas. p rzyr. ilu str., Ł ódź, 11, 1-4 : M ł o d z i a n o w s k a - D y r d o w s k a M M aterjały do fa u n y m alakozoologicznej W ileńszczyzny. F rag m. fau n. Mus. zool. poi., W arszaw a, 1, 3: M o d e l i. H D ie E assen d er m ittel- u n d osteuropaischen N ajad en. A rch. M olluskenk., F ra n k fu rt a. M., 73, 5 /6 : P a w ł o w s k i L. K P rem ićre listę des R otiferes tro u v es dans la riviere G rabia. B ull. Soe. L c ttr. L odz., Classe I I I, Sc. M ath. N at., Ł ódź, 7, 4, 54 pp. P a w ł o w s k i L. K WTro tk i (Rotatoria) rzeki G rabi. Część I fau n isty cz n a. Soc. Sc. L odz., Sectio I I I, Ł ódź, 50, 439 pp. P a w ł o w s k i L. K R o t i f e r e s n o u v e a u x e t r a r e s p a r m i l a f a u n e d e l a P o l o g n e. B u ll. Soc. Sci., Ł ódź, 11, 6, 15 pp. P a w ł o w s k i L. K N ouvelles observations su r les R otiferes de la riviere G rabia. Soc. Sc. L odz., Sectio I I I, Ł ódź, 103, 48 pp. P e n c z a k T. 1967a. R ola a g re g a tu p rą d u stałego i an k iety w p o zn an iu ry b o sta n u rzek. P rz. zool., W roclaw, 11, 1: P e n c z a k T. 1907b. Jelec Leuciseus leueiscus (L.) z W y ży n y Ł ódzkiej i terenów przyległych. Część I. M ateriały do znajom ości biologii jelca. A cta hydrobiol., K raków, 9, 3-4 : P i e c h o c k i A W ystępow anie L ym naea truncatuła ( M u l l. ) w rzece G rabi. Zesz. n au k. U niw. łódz., Ser. 2. m a t.-p rz y r., Ł ódź, 21: P i e c h o c k i A O bserw acje biologiczno n ad m ałżam i z rodziny U nionidae w rzece G rabi. A cta hydro b io l., K raków, 11, 1. P o l i ń s k i W M ateryaly d o fau n y m alakozoologicznej K rólestw a Polskiego, L itw y i P olesia. P r. T N W, W arszaw a, 27: P o l i ń s k i W O faunie m ięczaków Ziem i Suw alskiej. Spraw. S tac. H ydrobiol. W igry, Suw ałki, 1, 1: P o l i ś ć u k V. V D onne tv a ry n n o n aselen n ja D esny i jogo zm iny p id vplivom zab ru d n en. W zbiorze: D esn a v m ężach U k ra in y, K yiv, p p R i e d e l A M ięczaki okolic K azim ierza n ad W isłą. F rag m. faun., W arszaw a, 7, 2 :

78 188 A. Piechocki 78 R ie d e l A R evision dor Z onitiden P olens (Gastropoda). A nn. zool., W arszaw a, 16, 23: R oszkowski W. 1914a. C o n trib u tio n a 1 ótu d e des L im nees d u lac L em an. R ev. Suisse Zool., G eneve, 22, 15: R oszkowski W. 1914b. P rzy czy n ek do znajom ości an ato m ii n arząd ó w płciow ych u b ło t n iarek p o d ro d zaju G ulnaria L e a c ii. Spraw. T N W, W ydz. 3., W arszaw a, 7, 1: R oszkowski W. 1914c. N o te su r l ap p areil g e n ita l de L im naea auricularia L. e t Lim naea ovata D r a p. Zool. A nz., L eipzig, 44, 4: Stańczykowska A. 1960a. O bserw acje n a d sk u p ien iam i V ivip a ru s fa scia tu s Mu ll, na t e renie ła c h y w iślanej K o n fed eratk a. E kologia poi. A, W arszaw a, 8, 2: Sta ń czyków sk a A. 1960b. R ozm ieszczenie i d y n a m ik a liczebności m ięczaków den n y ch n a łasze w iślanej K o n fe d e ra tk a pod W yszogrodem. E kologia poi. A., W arszaw a, 8, 7: Staw arski I W ystęp o w an ie b ło tn ia rk i m oczarow ej (Golba truncatula 0. P. Mull.) i cerk arii m oty licy w ątrobow ej (F asciola hepatica L.) w dorzeczu rzeki O ław y. P rz. zool., W rocław, 3, 4: Teten s A., Zeissler H U ber d as Y orkom m en d er seltenen P isid ien arten im N ordd eu tsch -P o ln isch en R au m. M alak. A bh. sta a tl. M us. T ierk. D resden, L eipzig, 1, 5: Urbański J. 1933a. M ięczaki z okolic R aw y R uskiej i kilku in n y c h m iejscow ości n a R o z to czu L w ow sko-t om aszow skim. Spraw. K om. fizjogr. PA U, K raków, 67: Ur bański J. 1933b. B eitrag e zu r K e n n tn is d er M olluskenfauna d er W ojew odschaft P o zn ań. P rag m. fau n. Mus. zool. poi., W arszaw a, 2, 7: Urbański J B em erk ensw erte W eic h tierfu n d e aus P olen. P rag m. fa u n. Mus. zool. poi., W arszaw a, 3, 3: U r b a ń s k i J B eitrag e zu r K e n n tn is der M olluskenfauna d er W o jew odschaft P o zn ań. I I. P rag m. fau n. M us. zool. poi., W arszaw a, 3, 22: Urbański J M ięczaki P ien in ze szczególnym uw zględnieniem te re n u polskiej części P a rk u N arodow ego. P r. K om. m a t.-p rz y r. P ozn. T P N, Ser. B, P o zn ań, 9, 3: Urba ńsk i J K ry ty c z n y przeg ląd m ięczaków P olski. A nn. UMCS, Sect. C, L u blin, 2, 1: U rbański J K rajo w e ślim aki i m ałże. W arszaw a, 276 pp. Watson II., Verdcourt B T he Tw o B ritish Species of G aryohium. J. C onch., L o n don, 23, 9: W esen berg-lund C B iologie d e r Siissw assertiere. W ien, V I I I pp. Wik to r A M ięczaki Z iem i K łodzkiej i gór przyległych. S tu d iu m faunistyczno-zoogeograficzne. P r. K om. biol. P ozn. T P N, P o znań, 29, 1: W o j t a s F P ija w k i (H iru d in ea ) rzek i G rabi. Soc. Sc. L odz., Sectio I I I, Ł ódź, 58, 62 pp. W o j t a s P W idelnice (Plecoptera) rzeki G rabi. Soc. Sc. L odz, Sectio I I I, Ł ódź, 77, 24 pp. W o j t a s F M ateriały do p o zn an ia skąposzczetów Branchiobdellidae rzeki G rabi. P rz. zool., W rocław, 8, 2: Zilc ii A E rg an zu n g en u n d B erich tig u n g en zu r N o m en k latu r u n d S y stem atik in P. E hrmanns B earb eitu n g. D ie T ierw elt M itteleu ro p as, 2, 1, E rg an zu n g. Leipzig, p p Ż a d i n V. I P re sn o v o d n y e m olljuski M urom skogo K ra ja. R ab. okskoj biol. S tanc. M urom, M urom, 2, 3: Ż a d i n V. I M olljuski re k i Oki i okskich zato n o v. R ab. okskoj biol. S tanc. M urom, M urom, 3, 2-3 : Ż a d i n Y. I K biologii m o lljuskov p eresy h aju scih vodoem ov. R us. gidrobiol. Ż., S a ra to v, 5, 1-2 : 2-11.

79 79 Mięczaki (M nllusca) G-rabi 189 Z a d i n V. I Z ur K en n tn is der G enesis der G ew asser der tjberschw em m ungsgebiete. A rcli. H ydrobiol., S tu ttg a rt, 24, 4: Z a d ir V. I tlb e r die okologische u n d geograpliischo V erbreitung d er Siissw asserm ollusken in der U dssr. Zoogeogr., Je n a, 2: Ż a d i n V. I Sem U nionidae. F a u n a SSSR, nov. ser., 18. M olljuski, 4, 1. Moskya^-Len in g rad, X pp. Z a d i n V. I Z izn v rekach. Z izn p resn y h vod SSSR, 3. M oskya-l eningrad, p p Z a d i n V. I M olljuski p resn y h i so lonovatyh vod SSSR. M o skya-l eningrad, 376 pp. PE3IOME M ojijiiockh o6pa6otahhwe b uaciosim eii Monorpacjwii 6bian cogpahbi b peke FpaGn u b ee nohme. PeKa FpaGn, nphtok TpeTbero nopnaxa pekii Oapbi pto HeGoJibinaa HHSUHnaa peu- Ka, ;uihhoh Bcero okojio 86 km. T euei oha uepea p-hłi IThotpkobckhh, Geaxax obcxhh H JlaCKMH Jl0fl3HHCK0r0 BOeBOĄCTBa. B HCcnenoBaHHOH MajiaKo( )ayne oi mc-icho 70 bhpob (79 (JiopM), b to m lincae 49 BHflOB (29 BoflHbrx h 20 Ha3eMHbix) Gastropoda m 21 bu a Bivalvia. Cpe.au hhx peano BCTpe- HaeMiiie mjih Mano b rioaiuue HiyaenHbie: Lymnaea turricula H e ld, Anisus vorticulus f. charteus (H e ld ), Gyraulus rossmaessleri (A uersw.), Pisidium pseudosphaerium B. J. et K u ip er, P. nitidum f. crassum S te lfo x, P. pulchellum Jen., P. personatum M a lm, P. hibernicum W est., P. moitessierianum P a la d. rioapoohbie aahhłie no pacnpoctpanehhio BnaoB b HCcaeaoBaHHbix Gnoxonax npeaciabjieiibi b 4-ił raabe. BbiaeacHUbie run li Boanbrx GnoTonoB, k a a cc h < ) h xa h mto xotopbix npeflctabjiaet cxema n a c ip. 4, oxnnmak>tca Toace coctabom Manaxoc )ayhbi. B JioTitnecKHX yaactxax r p a 6 n aomhhnpyet peo(j)hjibhbih Ancylus fluviatilis M u ll., KOTopbin nacto licipehaeicm BMecTe c Pisidium supinum A. Schm. h Lymnaea peregra f. ampla (H a rtm.). B cpeahe Gbicipbix n n e u m uhcckhx yuaci Kax pexn H anaeno Gonbinee KoanaecTBo bhpob, nem b y aaci xax a o i mmcckhx, h o 6e3 pe3ko aomhhupyioiu,hx (J)opM. B cvpe>kehh FpaG n naiłaeh o 44 Bnaa (46 <j>opm) mojijiiockob. M aaakotjiayna Goxobbix BoaoeMOB FpaGn ii3mcii5uiacb rio Mepe hsoubiihh o t pycna pexn. B Hancibix npngpeacnbrx yrny6jiehhax n 3aanBax, oiacaeinibix o t leweiimb pekir ToabKO necuahhbimh HaHocaMH, aomhiinpy}oi Bnabi peocjnuibhbie. B coctabe mojijiiockob OTKpblTbIX 3aj[.HBOB HOBblliiaC!CH npopeht (j)opm THTlHUHbIX fljlh CI05IMHX BOR. B 3axpbl- Tbix 3aanBax n pyxabax pexn aomiihnpyiot Bnabi ebpntorihbie n BOfl 3acxoHHbix. B Gokobbix BoaoeMax pexn iiahaeho 46 b h ao b (50c[)opM) mojuiiockob. CocTaB mojijiiockob 3acToilnbix BoaoeMOB nonmeiihon Tepaccbi, b xotopbin b x o rh t b ooiiicm 47 BnaoB (52 (jiopmbi), im ieiin aca b 3aBHCHMOCTM o t xapaxtepa Boaoe.via h ero CBH3H c pexon. HanGojiee 6 o rax a a M aaaxo(j)ayna(37 bmpob, 41 (JiopMa) HaiyjeHa b OTpe3an- Hbix yace o t FpaGn ctapopehirax. B TopcjjaHiixax Haxoaainnxca Ha xpaax nohmehhon repaccbi Haiłaeno 28 bmaob (31 (jiopm ), 3/jecb net m ojijiiockcb H3 cemenctb: Valvatidae,

80 190 A. Piechocki 80 Ancylidae, Unionidae. B ycxoiihmbmx jiyrobbix noiiiviax Macro n b 6ojibinovi KOJiHHecTBe BCipeaaroToi aacyxoyc i o mm mbwe bhuw. B am icibchhw m thhhhhm m bhaom /um nepno- AHMecKiix JiyroBbix no mm HBjiaeTca Lymnaea truncatula ( M u ll.). H a cbipbix 6eperax pekm uovnnm pyet aivnjnisuothheckah Lymnaea truncatula ( M u ll.), a Maine Bcero BMecTe c Hen acwbyt Succinea elegans (Risso) h S. putris (L.). B nponojibhom npot ihjie pexu m o jijiio c k h 6bum pocnpenejiehbi no y a a c rk a iv i. T o jib - k o 2 1 b m a BCipeMajiCB BAOJib Bcero TeaeHHB pexh. Eojibine Bcero b m /io b (42) 6biJio nam/ieno b BepxHeM yaactke, HanOojiee pa3hoo6pa3hom b npuporhom otnouiehhn; b 6onee onno- o6pa3hom cpenhem h hhjkhcm yaactkax OTMeneHo cootbetctbehho 32 n 24 Buna. B noii- MCiiiibix Bonoexiax npnypome'hhoci b otnenbhbix BiinoB k ornenbhbim ynacrkam pexii Bbipa>Kajiacb MeHee m c tk o. ZUSAM M ENPASSUNG Mollusken, die in dieser M onographic bearbeitet wurden, h at m an im Flusse Grabia und seinem Uberschwemmungsgebiet gefunden. D er Fluss Grabia, ein Hebenfluss der Oder d ritten Ranges, ist ein kleiner Ebenenfluss; seine Gesamtlange betragt ca. 86 km. E r durchfliesst die Kroise: Piotrków, B ełchatów u n d Łask der W oiw odschaft Łódź. Man h at 70 A rten (79 Form en) von Mollusken festgestellt. Gastropoden w urden durch 49 A rten (29 W asser- und 20 L andarten) reprasentiert, bei Bivalvien unterschied m an 21 Arten. Zu A rten und Form en, die in Polen selten oder wenig bekannt sind, gehóren: Lymnaea turricula H e l d, Anisus vorticulus f. charteus ( H e l d ), Oyraulus rossmaessleri (A t j e r s w.), Pisidium pseudosphaerium B. J. et K t j i p., P. nitidum f. crassum S t e l e o x, P. pulehellum J e n., P. personatum M a l m, P. hibernicum W e s t., P. moitessierianum P a l a d. Genaue Angaben, die das A uftreten der einzelnen A rten im untersuchten Gebiete beliandeln, h a t m an im TY A b sch n itt dieser A rbeit dargestellt. Diejenigen Typen des W assermilieus, deren Klassifizierung das Schema auf der Seite 4 zeigt, w aren durch eine andersartige M olluskenfauna angesiedelt. In lotischen A bschnitten des Flnsses G rabia dom inierte Ancylus fluviatilis M u l l., z u dem sich m eistens Pisidium supinum A. S c h m. und Lymnaea peregra f. ampla ( H a r t u.) gesollten. In den miissig schnollen und lenitischen Flussabschnitton h at m an m ehr A rten als in den lotischen beobachtet, doch fehlten liier Form en, die entschieden dom iniorten. Im Flussbett der Grabia w urden insgesam t 44 A rten (46 Form en) von M ollusken festgestellt. Die M olluskenfauna der Seitengewasser des Flusses Grabia anderte sich in dem Masse, in welchem sie sich vom Flusse entfernten. In den sich am Ufer befindenden Vertiefungen m it Schlam m bóden und kleinen Pfhtzen, die vom W asserstrom n u r d urch Sandbiinke g e tre n n t sind, dom inierten noch rheophile

81 SI Mięczaki (M oltusca) Grabi 191 Arten. In den Molluskengesellschaften, die in offenen Flussbuchten lebten, war schon die Teilnahme von Form en stehendes Gewassers grosser. In Buchten, die m it deni Fluss nnr eng verbnnden waren, und in Altwassern b atten A rten vom stehenden Gewasser und eurytopische die Oberhand. Im Seitengewasser des Flusses h a t m an 46 A rten (50 Form en) yon M ollusken festgostellt. Die M olluskengesellschaften vom stehenden Gewasser der Ubsrschwemmungsgebiete anderten sich abhangig vom charakter des Gewassers und vom Verbindungsgrad m it dem Flnss. Die reichste M olluskenfanna (37 A rten, 41 F o r men) hat m an in den von der Grabia abgeschnittenen Altwassern ontdeckt. In den Torfstichen, die sich am Ende des Uberschwemmungsgebietes befanden, tra ten 28 A rten (31 Formen) anf. In der Fauna der Torfstiche fehlten Mollusken aus den Fam ilien Valvatidae, Ancyliclae, TJnionidae. In den Wiesentiim peln, die das ganze Ja h r bestehen, befanden sich zahlreicho A rten, die gegen A ustrocknen widerstandsfahig waren. Die einzige fhr voriibergehende Wiesentiim pel typische A rt w ar Lymnaea truncatula (M u l l.). Im stehenden Gew asser des U berschw em m ungsgebietes h a t m an insgesam t 47 A rten (52 F o r men) von M ollusken festgestellt. Auf feuchten Ufern des Flusses dominiorte die amphibiotische Lymnaea truncatula (M u l l.). Meistens gesellten sich zu ihr Succinea elegans (Risso) und 8. putris (L.). Das A nftreten von Mollusken im Langsprofil des Flusses trug einen Zonencharakter. A ur 21 A rten traten langs des ganzen Flusses auf. Die grosste Zahl (42 Arten) wurde im abwechslungsreichen Oberlauf des Flusses gesam m elt, im m ehr eintonigen Mittel- und U nterlauf h at m an entsprechend 32 und 24 M olluskenarten festgestellt. D as E rscheinen eines Z onenauftretens von Mollusken im Gewasser des Uberschwemmungsgebietes tra t weniger deutlich hervor.

82 192 A. Piechocki 82 T A B L IC A I (F otografie i ry su n k i au to ra) I, 2. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze ( x 5) L ym naea (R adix) auricularia (L.) z P rzy m iło w a; b. c. b u rsa co p u latrix, c. p. corpus pyriform is. 3, 4. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze ( X 5) L ym naea (R adix) auricularia (L.) z K ozub. 5, 6. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze (X5) L ym n a ea (R adix) peregra f. ovata D r a p. z L dzania. 7, 8. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze ( x 5) L ym n a ea (R adix) peregra f. ovata D r a p. z M olendy; 9, 10. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze ( x 5) L ym naea (R adix) peregra f. typica ( M u l l. ) z Z im nych W ód. I I, 12. (M uszla w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze (x5) L ym naea (R adix) peregra f. lagotis ( S c i i r a n k ) z Z im nych W ód.

83 83 Mięczaki (M ollusca) Grabi 193

84 194 A. Piechocki 84 T A B L IC A I I (F o to g rafie i ry su n k i au to ra) 13, 14. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze ( X 5) L ym naea (B adix) peregra f. am pla ( H a r t m. ) z K ozub. 15, 16. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze (X5) L ym n a ea (B adix) peregra f. am pla ( H a r t m. ) z L dzania. 17, 18. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze (x5) L ym naea (B adix) peregra f. am pla ( H a r t m. ) z K u strzy c. 19, 20. M uszla (w ielkość n a tu ra ln a ) i żeńskie n a rz ą d y rozrodcze (X5) L ym n a ea (B adix) peregra f. am pla ( H a r t m. ) z Z im nych W ó d ; Seria m uszli (w ielkość n a tu r a ln a ) L ym n a ea ( B i i i r ) pirejra, ( M u l l. ) o cech ach przej - ściow ych m iędzy L. (B.) peregra f. ovdta D r a p. i L. (B.) peregra f. am pla ( H a r t m. ), K ustrzyce.

85 85 Mięczaki (M ollusca) Grabi 195

86 196 A. Piechocki 86 T A B L IC A I I I (F o to g rafie i ry su n k i au to ra) 25. M uszla ( x 2) L ym naea (Galba) corvus G m e l. z L dzania. 26. M uszla L ym naea (Galba) turricula H e l d z M ogilna M uszla ( X 8) i m ęski n a rz ą d płciow y ( x 40) G yraulus rossmaessleri (A u e b s w l ) z Z im nych W ód. 29. M uszla ( x 10) P isid iu m (Galileja) pseudosphaerium B. J. e t K u ip. z P o dstoły. 30. M uszla (X 10) P isid iu m (Galileja) n itid u m f. crassum S t e l f o x z K olum ny. 31. M uszla (x 10) P isid iu m (Galileja) pulchellum J e n. z G rabicy (u źródeł G rabi). 32. M uszla (X10) P isid iu m (Galileja) hipernicum W e s t. z Z im nych W ód.

87 87 Mięczaki (M ollusca) G-rabi 197

88 R edaktor pracy doc. dr A. Riedcl Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1969 Nakład egz. Ark. wyd. 7,5; ark. druk. 5,5. Papier druk. sat. kl. III 80 g. BI. Cena 2 3, zł Nr. zam. 40/69 J-10 Wrocławska Drukarnia Naukowa