Waldemar Kapeć Organy w kościele dominikanów w Lublinie. Ochrona Zabytków 38/3-4 ( ),

Transkrypt

1 Waldemar Kapeć Organy w kościele dominikanów w Lublinie Ochrona Zabytków 38/3-4 ( ),

2 wings older, laid underneath layers of paintings were discovered. Small parts of the older layers were uncovered. Technological investigations were also carried out and X -ray photographs taken. It has been shown that older paintings on the two wings depict two saints: Christopher and Matthew the Apostle. They can be regarded as wonderful masterpieces. The lack of documentary evidence relating to the alterpiece does not allow us to establish their provenance. The analysis from a historical point of view of both the exposed details and drawings based on X-ray photographs suggest their relation with A. Dürer s workshop. They seem to have a strong resemblance with the works executed by the master and his assistants: Hans Baldung Giren, Hans Schäufelein, Hans Kulmbach in the period We can assume that Hans Baldung G. was the author of the faces of the saints painted on two wings of the altarpiece at Marianowo. Probably the altarpiece had two additional, internal wings presenting St Catherine and St Barbara. These paintings were executed by H. Baldung about As the time of the creation of the older alterpiece from Marianowo one could consider years between Despite all the artistic and historic values of these paintings they were not exposed. The main reason of such a decision were difficulties connected with a separation and transfer of the outer paintings on a new base. WALDEMAR KAPEĆ ORGANY W KOŚCIELE DOM INIKANÓW W LUBLINIE W kościele dom inikanów w Lublinie znajdują się dwa instrum enty: pozytyw z lat i 20-głosowe organy. O rgany nie są jednolitym instrum entem, ponieważ były w ielokrotnie przebudowywane. Z historii budow nictw a organow ego wiadomo, że w XIX i na początku XX w. organy stały się przedm iotem nowych rozwiązań konstrukcyjnych i brzm ieniowych. Potrzeba nadania organom brzm ienia orkiestry symfonicznej, wprowadzenie nowych głosów oraz powiększanie liczby głosów i kla w ia tu r dom agały się nowych rozwiązań w trakturze (m echanizmach) o rganow ej. Rozwój budow nictw a organow ego na zachodzie Europy m iał swoje o d bicie w Polsce pod koniec XIX w. Na ogół w Polsce nie budow ało się całkowicie nowych instrum entów, ale poddaw ano przebudowie instrum enty z XVIII lub początku XIX w. Przykładem procesów zachodzących w budownictw ie organowym w Polsce są organy z kościoła dom inikanów w Lublinie, których początki sięgają 1800 r. Aby więc przedstawić ten proces, przebadano m ateriały archiw alne, publikacje dotyczące organów i poddano szczegółowej analizie obecnie istniejące organy. Z DZIEJÓW O R G A N Ó W O becne organy w kościele dom inikanów w Lublinie w swej pierw otnej form ie zostały zbudowane dopiero w 1800 r. Na podstaw ie źródeł w iadom o, że organy w tym kościele istniały o w iele wcześniej. Wiadomości o organach sprzed 1800 r. W edług opinii J. Kłoczowskiego klasztor dom inikanów w Lublinie został założony przed 1260 r.1 W 1342 r. król Kazimierz W ielki ufundow ał nowy murowany kościół Św. Stanisława^ Biskupa, na miejscu drew nianego kościółka. Z godnie z konstytucjam i zakonnymi (rozdz. I) d om inika nie byli zobowiązani do w spólnego i uroczystego o d praw iania m odlitw. D latego, o ile na to pozwalały miejscowe w arunki, z zasady m odlitw y były śpiewane. Tę zasadę potwierdza ks. W adowski 2, który uważa, że od najdawniejszych czasów dom inikanie korzystali z o r ganów podczas nabożeństw. Co oznacza je d nak o d na j dawn i ejszych czasów"? Konkretną w iadom ość o organach w Lublinie mamy z roku 1403 i to z archiw aliów dotyczących nie istnieją ce j dzisiaj fary Św. M ichała 3. Być może, że d o m in i kanie m ieli organy jeszcze wcześniej. Na podstaw ie archiw aliów ks. W adow ski określił m iejsce organów w kościele dom inikańskim w XVI w.: C h ó r a lb o w ie m z o rg a n e m b ył um ieszczony n ie n a d głów n ym w ejściem, a le w p re sbyte riu m o d stro n y k la s z to ru : w ch o d z iło się na ń p ra w d o p o d o b n ie z p ię tra k la s z to rn e g o 4. Kolejna wzmianka o organach sprzed pożaru w roku 1574 znajduje się w wierszu Klonowica', w opisie kościoła, który m iał być: p rz y s tro jo n y w p o d z iw ie n ia g o dny sposób b a rd zo kunsztow nem o rg a n e m.5 Na podstaw ie zachowanych do dzisiaj m ateriałów a r chiwalnych wiemy również, że od roku 1666 rozpoczęła się budowa dużych organów. Do roku 1667 prow adził ją organm istrz W a le n ty 6, a od roku 1669 nieznany now y o rg a n m istrz"7. P raw dopodobnie te organy m iały tzw. tylny pozytyw, czyli w budow any w balustradę chóru muzycznego, skoro napraw iał go w 1771 r. M iko ła j M ordelski, za przeorstwa O. Am brożego Żebrow skieg o 8. Niezależnie od dużych organów w styczniu 1669 r. rozpoczęto budowę sam odzielnego pozytywu. Wszystkie prace z tym związane były wykonywane w klasztorze 1 J. Kłoczowski, Dom inikanie polscy na Śląsku w XIII -X V wieku, Lublin 1956, s. 19 i 299; Wspólnoty chrześcijańskie, Kraków 1964, mapa 4. 2 J. A. Wadowski, Kościoły lubelskie, Kraków 1907, s Ibidem.; H. F e i с h t, Organy i organiści, (w:) Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków 1975, s J. A. Wadowski, op. cit., s Cytat podany za Wadowskim, op. cit. 6 Liber expensarum conventus lubliniensis, PAN, Kraków, sygn. 1753, bez paginacji. 7 Ibidem. 8 Umowa, Archiwum Diecezjalne w Lublinie, sygn. IV, rkp

3 lubelskim, łącznie z wytapianiem cyny, odlew aniem b la chy na piszczałki, robotam i stolarskim i, snycerskimi i kow alskim i 9. Co działo się z organam i aż do roku nie da się odtworzyć z powodu braku m ateriałów z tego o kre su. N aw et F. Stevich, opisując organy dom inikańskie w 1860 r., opiera się tylko na ustnych inform acjach zakonników : Ile d o w ie d z ie ć się m ogłe m, is tn ia ł w tym kościele p rze d rokiem 1800 o rg a n znacznych rozm iarów, ja k to z obszerności k o ś c io ła w n o s ić i przypuszczać m o ż n a ; lecz gdy się s ta ł ju ż z u p e łn ie n ie używ alnym, ro z e b ra n o go i na je g o m ie jsce u s ta w io n o pozytyw, w ów czas poza w ie lk im o łta rzem z n a jd u jq c y s ię " 10. Wiadomości o organach po roku Inform acje źródłowe Podstawę inform acji o dzisiejszych organach stanowi artykuł Fr. Stevicha zamieszczony w R uchu Muzycznym" z 1860 r. 11 A utor tw ierdzi, że dopiero w roku 1800 organm istrz Czapuciński w ybudow ał 11-głosowe organy z pedałem. Klaw iatura ręczna obejm ow ała 5 oktaw (C-c3), nożna zaś tylko je d n ą oktaw ę (C-c). O statni rem ont organów odbył się około 1854 r.12 Kolejna inform acja pochodzi z 5 czerwca 1885 r.13 Jest nią U m o w a organm istrza Stanisława Kaliszka zawarta z klasztorem. Zachowany fragm ent podaje bardzo o g ó l nie zakres prac, ja kie m iały być wykonane w o rg a n a ch : prze czyścić, prze ro b ić, u le p szyć". Dalszy fra gm ent umowy odnosi się do zmiany Pryncypału, obydwu Fletów, naprawy piszczałek i wym iany m iecha 14. Z rękopisu Lb. 55 wynika, że 30 czerwca 1865 r., czyli 20 la t wcześniej, w ypłacono: P. R om ańskiem u za z ro b ie n ie n o w e g o m ie cha i n a s tro je n ie o rg a n 566 złp. 20 g r." 15 Stąd w ydaje się niezrozum iały fra gm ent umowy z Kaliszkiem odnoszący się do miecha, ponieważ jest to niemożliwe, aby nowy miech zużył się przez tak krótki okres. O obecnych organach wspom ina również In w e n ta rz kościoła z 1887 r. Na karcie 5 pod literą,,d " czytamy: k o ś c ió ł s k ła d a się z ch ó ru k o ś c ie ln e g o z o rg a n e m " 16. W roku 1892 przygotowywano się do gruntow nego remontu organów. 5 lipca rektor kościoła podom inikańskiego 17 zawarł umowę z lubelskim organm istrzem Stanisławem Romańskim. Umowa ta, chociaż nie doszła do skutku, jest o tyle cenna, że zaw iera dw ie w ia d o m ości: 1) organy m ają jeszcze w iatrow nice zasuwowo- -klapowe, 2) w sekcji pedałow ej zn a jd uje się V iologam - ba, głos, którego nie było w organach po przebudow ie w ykonanej przez Kaliszka. M im o dużych braków w archiw aliach zachow ał się w całości kosztorys przebudowy ora nów w kościele podom inikańskim w Lublinie oraz protokół z dyspozycją organów po przebudow ie w ykonanej przez L. Blom berga w 1893 r. 18 Dzięki właśnie temu dokum entowi można dokładnie określić, czego dotyczyła przebudowa do konana przez St. Kaliszka przez porów nanie z dyspozycją C zapucińskiego, i ja kie zmiany zaszły w organach w 1904 r. przez porów nanie dyspozycji podanej przez L. Blom berga z dyspozycją sprzed 1973 r. O statni zachowany dokum ent pochodzi z 28 grudnia 1914 r. Dotyczy on naprawy organów przez Stanisława Jagodzińskiego Inform acje z analizy instrum entu Tendencje w budow nictw ie organowym XIX w. niezbyt szybko przyjm ują się na terenie P olski20. W e Francji, Niemczech, A n g lii i H iszpanii wykorzystywane są rozw iązania A. C availlé-c olla; stosuje się tam głosy o w o l no w ibrujących języczkach, układa dyspozycje rom antyczne, a zam iast w iatrow nicy zasuwowo-klapowej używa się w iatrow nic stożkowych 21. O rgany w kościele dom inikanów w Lublinie zbudow a ne przez C zapucińskiego w 1800 r. są jeszcze typowym przykładem tradycyjnego budownictw a w Polsce. O zmianach konstrukcyjno-brzm ieniowych można tu ta j mów ić dopiero pod koniec XIX w. W 1885 r. St. Kaliszek do 11-głosowych organów Czapucińskiego dodał 3 nowe głosy: Pryncypał 8, Flauto 4 i Salicet 4. Ten ostatni głos, chociaż był znany wcześniej pod innymi nazwami, teraz stanowi jakby pewien sygnał nawiązywania do mody zachodnioeuropejskiej. Przez dodanie Salicetu 4 zwiększyła się liczba głosów smyczkowych do dwóch. Głosy smyczkowe, szczególnie w dużej obsadzie były charakterystyczne dla dyspozycji rom antycznej. N ie zauważa się natom iast jakiegokolw iek postępu w zakresie mechanizm ów o rg a nowych. W tym czasie na zachodzie Europy masowo wprowadza się w iatrow nice stożkowe. Tutaj nadal pozostała w iatrow nica zasuwowo-klapowa. D opiero przebudowa organów w 1893 r. świadczy o początkach stosowania przez polskich organm istrzów dyspozycji romantycznej i nowych rozwiązań technicznych. W dyspozycji om awianych organów, od tego właśnie roku, zauważa się dwa nowe głosy 16-stopowe: Bourdon w sekcji m anuału i Gedacktbass w sekcji pedału. L. Blomberg usunął z organów wysoko brzm iące głosy: Superoktawa 1/2 i Amoena 1/2, dodał rzadko spotykany nawet na Zachodzie głos językowy Euphon в '22 i głos poboczny - Kwintę 2 2/3*. N astąpiła równocześnie gruntow na zmiana w mech aa izm ach. N a1 miejsce w iatrow nicy zasuwowo-klapowej w prow adził Blom berg w iatrow nicę nowego systemu - stożkową. W konsekwencji zm ieniła się także traktura klaw iatur. W obec tego trzeba było zbudować nowy kontuar w olno sto- 9 Liber expensarum conventus lubliniensis, op. cit.: 9 I 1669 Kowalowi od blaszek do pozytywa 1 fl. 15 gr; Organmistrzowi na kley 11 gr; 19 I 1669 od naprawy pateli do topienia cyny 6 gr; 22 I 1669 za drwa do odlewania cyny na p i szczałki do pozytywa 12 gr." 10 F. Stevich, Organy w Lublinie, Ruch Muzyczny", 31, 1860, s Ibidem. 12 Ibidem. 13 Rkp. Lb. 26 (Lb. sygnatura dokumentów pochodzących z klasztoru dominikanów w Lublinie), Archiwum dominikanów w Krakowie (ADK). 14 Ibidem. 15 Rkp. Lb. 55 (Regestra wydatków kościelnych), ADK. 16 Rkp. Lb. 11, ADK, karta Rkp. Lb. 26, (Regestra wydatków kościelnych), ADK. 18 Rkp. Lb. 4, (Kosztorys przebudowy organów przez L. Blomberga), ADK, karty 46 i Rkp. Lb. 4, (Pokwitowanie odbioru wynagrodzenia przez St. Jagodzińskiego), ADK, karta J. G o ł o s, Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972, s Por. E. R u p p, Die Entwicklungsgeschichte der O rgelbaukunst, Strasburg 1929, s ; W. L. Sumner, The organ, London 1968, s P. Williams, The european organ , London 1968, s

4 1. Lublin, organy w kościele dom i nikanów 1. Lublin, the organ in the church of Dominicans jqcy, przy którym organista siedział już przodem do głów nego ołtarza. W trakturze registrów w prowadził nowy system połączeń pneumatycznych z zastosowaniem dźw igni B a rke ra 23. Typowo rom antyczną24 dyspozycję otrzymały organy podczas przebudowy w 1904 r. O gólnoeuropejska moda na taką właśnie dyspozycję znalazła i tu ta j swoje zastosow anie w znacznym powiększeniu liczby głosów smyczkowych. Do organów w prow adzono: Salicet 8', V iola da G am ba 8, A eolina 8' i Vox coelestis 8*. Usunięto natom iast jedyny w organach głos językowy Euphon 8. Przemawiały za tym praw dopodobnie w zględy praktyczne, ponieważ głosy językowe wym agają częstej korekty stroju. Lepsza znajom ość historii budow nictw a organow ego i wymogi wykonawcze bogatej literatury organow ej zaważyły na obecnej dyspozycji organów. M ianow icie, w roku 1973, korzystając z rem ontu organów, zm ieniono dyspozycję w edług projektu ks. dra Jana C hwałka. Dzięki temu przy stosunkowo niew ielkich zm ianach uzyskano instrum ent o bardziej zróżnicowanym brzm ieniu. 3. O rgany obecne um iejscow ienie i opis plastyczny O becne organy są umieszczone na rokokowym chórze muzycznym, zaprojektow anym i wybudowanym przez a r chitekta Józefa G ringen berg era w 1758 r.25 N ie w ia domo, od kiedy w kościele dom inikanów chór muzyczny 23 J. Chwałek, Budowa organów, Lublin 1973, t. I, s Por. dyspozycje organów (w:) E. R u p p, op. cit., s , , ; M. Hesse, Handbuch der Orgel, Berlin 1922, s ; W. L. Sumner, op. cit., s i ; F. Zimmer, Die Orgel, Quedlinburg 1896, s J. A. Wadowski, op. cit., s

5 z n a jd u je się na głównym w ejściem. O d raku 1758 jest on usytuow any po za ch o d n ie j stronie kościoła i swq d łu g o ś c iq o b e jm u je trzy nawy kościoła. O rg a n y z a jm u jq środkow g część chóru muzycznego. P odbudow a prospektu w d o ln e j części ma niew ielki p ro filo w a n y cokół. Przednia płaszczyzna podbudow y, w rzucie poziomym, tworzy symetrycznie w ysunięte cztery prostokqtne ryzality. Na ich przedłużeniu, w części p ro 2. Lublin, organy w kościele do m i nikanów: a boczne wieże p i szczałkowe; b - kontuar organów ; с figura św. Cecylii (wszystkie zdjęcia: K. Wasilczyk) 2. Lublin, the organ in the church of Dominicans :a side pipe to wers, b counter of the organ, с figure of St Cecil 198

6 spektowej, w spierają się wieże piszczałkowe. Pomiędzy ryzalitam i, na osi, poza ław ką dla organisty, znajduje się duża prostokątna płycina, którą wieńczy, wsparta na im postach, płaska airkada z kluczem. Podbudowę szafy od części prospektowej oddziela profilow ane belkow a nie, które w m iejscach wież piszczałkowych występuje półkoliście. Belkow anie urywa> się na wysokości skrajnych płycin między ryzalitam i. W ieże zewnętrzne w spierają się na konsolach o motywie muszlowym, na planie koła, z przewężeniem zakończonym szyszką. Konsole stanowią rozszerzenie szafy prospektowej. Wieżyczki w e wnętrzne m ają w sporniki w postaci podw ójnej, rozłożystej muszli z opadającą trzykwiatową g irlandą. W m iejscach półkoliście wysuniętego belkowania* zna jduje się ornam ent utworzony z uszeregowanych poziomo rozet kwiatowych, oddzielonych pionow o listewkami. Pod płyciną środkową, na osi, została nadwieszona główka putta. Przednia część górnej obudowy prospektu składa się z osiowo umieszczonej najwyższej p ła szczyzny, symetrycznie rozłożonych czterech wieżyczek piszczałkowych i dwu płaszczyzn piszczałkowych położonych między wieżyczkami, a zwężających się perspektywicznie ku środkowi prospektu. Podstawę dla p i szczałek płaszczyzny głów nej stanowi profilow any cokół. Przed nim, na oddzielnym podwyższeniu, stoi pełnoplastyczna figura kobiety; postać jest ubrana w a n tyczny strój, w lewej ręce trzyma otw artą księgę, prawą wspiera się na gzymsie cokołu. Figura przedstawia p ra w dopodobnie św. Cecylię, patronkę muzyki kościelnej. G órne części piszczałek w wieżach osłonięte są drew nianymi kotaram i z lam brekinowym ornam entem. W ie że wieńczy belkowanie. C entralną płaszczyznę piszczałkową zamykają tworzące arkadę dw ie ślimacznice, zwrócone do siebie w olutam i i spięte półokrągłym motywem podw ójnej muszli z rozchylającym i się na boki g irlan dam i kwiatów. Płaszczyznę wieńczy lira ustawiona na niew ielkiej entablaturze. Podobnie w ierzchołki wież zostały ozdobione de korowanymi wazami. Wazy wieńczące wieże zewnętrzne, z zam kniętą pochodnią płonącą, m ają wystrój z w iją cych się sznurów korali. Na wieżyczkach wewnętrznych wqzy są mniejsze, ozdobione kw itnącą gałązką. Do boków szafy prospektowej na całej wysokości przylega ją uszaki, ozdobione skośną kratow nicą, ornam entem małżowinowym i g irla n d ą kwiatów. K ontuar organów, czyli ta część, w której znajdują się klaw iatury ręczne, nożna i registry, stoi na przodzie prospektu. Elementy snycerskie prospektu nie są jednolite, co wiąże się z jego dw ukrotną przebudową. Najstarszymi elem entam i pochodzącymi sprzed przebudowy są regencyjne uszaki i wazy. Inne ornam enty, chociaż naw iązują do dawnych stylów, zostały wykonane w XIX w. Do nich należy kotara z ornam entem lam brekinowym, charakterystyczne dla rokoka rozłożyste muszle i g irlandy kwiatów. Antykizująca fig u ra św. Cecylii jest typowa dla początku XIX w. W ym iary obecnego prospektu: szerokość (przy podstaw ie) 370 cm, głębokość 190 cm i wysokość około 600 cm. PRZEMIANY KONSTRUKCYJNO-BRZMIENIOWE Dzieje mechanizmów organowych w latach W 1800 r. organy powstały w swej pierw otnej formie. W 1904 r. kończą się zmiany w trakturze organów. O d tej pory do dzisiaj mechanizmy pozostały te same. 1. Traktura klaw iatury i registrów Co najm niej do połowy XIX w. używana była w zasadzie traktura mechaniczna tak dla klawiatury, ja k i registrów. Taką też miały 11-głosowe organy zbudowane przez Czapucińskiego w 1800 r. O szczegółach wspomina F. Stevich: O rg a n m is trz C za p u c iń s k i w y b u d o w a ł teraźniejszy o rg a n w roku w yżej w ym ienionym, używ a ją c przy tem w części m a te ria łu p o starym in s tru m e n cie, o ile był zda tny jeszcze" 26. W łaśnie wśród wspom nianego m ateriału mogły się znaleźć elem enty traktu ry tylko mechanicznej. O rgany Czapucińskiego m iały klaw iatury w budow ane w szafę prospektu. Znamy ich zakres. Powiększenie organów przez St. Kaliszka w 1885 r. nie w płynęło na zmianę systemu klaw iatury i registrów. D opiero przebudowa wykonana przez L. Blom berga w 1893 r. w prow a dziła zmiany w trakturze. Do tej pory organy miały jedną klaw iaturę ręczną i je d n ą nożną oraz registry 0 trakturze m echanicznej. L. Blom berg zastosował dwuklawiaturow y kontuar z pedałem i obrócił go w przeciwną stronę, o czym mówi 10 punkt umowy: w ybudow anie nowych klaw iatur, tj. m anualnej o 4 oktawach 1 pedałow ej o 2 pełnych oktaw ach, na osobnej konsoli urządzonych tak, aby grający siedział obrócony tw a rzą ku wielkiem u ołtarzowi 21. Z tekstu umowy wynika jeszcze, że zakres klaw iatury powiększył się do f3. W ybudow anie nowych w iatrow nic systemu stożkowego dla sekcji m anuału i sekcji pedału w prow adziło do organów nową odm ianę traktury m echanicznej. Równocześnie L. Blomberg zm ienił tra kturę registrów z mechanicznej na pneumatyczną 28. Powiększenie liczby głosów do 15 zmusiło L. Blom berga do rozbudowy szafy prospektowej 29. Traktura klaw iatur i registrów wykonana przez L. Blomberga pozostała w organach do dzisiaj. 2. W iatrow nice i miechy Do czasu przebudowy dokonanej przez L. Blom berga organy miały w iatrow nice zasuwowo-klapowe. O d roku 1893 do dzisiaj w organach znajd ują się w iatrow nice stożkowe. Można tylko przypuszczać, bo nie ma dokładnych in form acji, że organy Czapucińskiego miały jeszcze m iechy klinowe lub skrzyniow e30. O miechach z organów C zapucińskiego pisał F. Stevich:,,M ie chy d w a za m a ło w ia tru d o starczających, przez co o rg a n tra c i n a sile i ję d rn o ś c i t o n u " 31. Z takim i niedom aganiam i pozostawiono organy do roku W tymże roku ekonom klasztoru zapisał: P. R om ańskiem u za z ro b ie n ie n o w e g o m ie cha i n a s tro je n ie o rg a n 566 z/p. 20 g r " 32. Nie 26 F. Stevich, op. cit., s Por. przypis Ibidem, punkt Ibidem, punkt Por. J. Chwałek, op. cit., t. I, s i 4. II, s ; W. Ellerhorst, Handbuch der Orgelkunde, Frits Knuf Buren 1975, t. I, s ; H. Klotz, Das Buch von der Orgel, Kassel 1979, s. 15; A. Sapa Is k i, Przewodnik dla organistów, Kraków 1880, s F. S te V i с h, op. cit., s Rkp. Lb. 55, ADK. 199

7 wiadom o, czy był to któryś ze znanych miechów, czy też pojaw iający się na początku XIX w. miech magazynowy. Za obecnością miecha magazynowego przemawia dopiero umowa klasztoru z St. Kaliszkiem :... z d o d a niem n o w e go m ie cha czyli z zdro w e g o drzew a z dw om a p o m p o w a n ia m i, z o ku cie m o d p o w ie d n ie m i c a le m przyrzqdem U dokum entow ane inform acje o w ybudow aniu miecha magazynowego znajd ują się w umowie z L. Blombergiem : W y b u d o w a n ie m ie chów system u m a g azyn ow e g o c y lin d ro w e m i zw anych s k la d a jq c y c h się z dw ó ch podaw aczy i rezerw oaru um ieszczonych w ew nqtrz o rg a n ó w 34. Problem trudny do rozwiązania z racji braku źródeł stanowi przebudowa organów z 1904 r. przez nieznanego organm istrza. O przebudowie pisze In w e n ta rz kościoła z 1919 r.: N a chórze z n a jd u je się o rg a n z b u d o w a n y prze d 15 la ty Ten tekst należy rozum ieć: nie zbudowany, ale przebudowany. Do dzisiaj istnieje w o rganach miech magazynowy, ale z jednym podawaczem. Po roku 1927 zainstalow ano przy miechu elektryczną dmuchawę. ZM IA N Y W DYSPOZYCJI O R G A N Ó W 1. Dyspozycja organów Czapucińskiego Dyspozycję organów Czapucińskiego zawiera artykuł F. Stevicha: D o m a n u a łu należy głosó w 8 : S u p e ro kta - w a 1/2', M ix tu ra, A m oe na 1/2', S u p e ro kta w a 2 ', O k ta w a 4 ', F la u to m a jo r 8 ', S a lic in a l 8 ', P ryncypał 4 '. Ped a ł m a g ło só w trz y : O k ta w a 4 ', P rin cypalb a s 8 ', B ord u- n a 16'. P ożgdanem by było, by w m a n u a le s ta ł jeszcze P rin cypał 8, a w p e d a le V io lo n 8 ' lu b O k ta w a 8 ' 36. Po uporządkow aniu dyspozycja przedstawiałaby się następująco: M a n u a ł: Flauto m ajor 8 ' Borduna 16' S alicinal 8' Princypalbas 8' Pryncypał 4' O ktaw a 4' O ktaw a 4' Superoktawa 1/2' Amoena 1/2' M ixtura Na jedenaście głosów organy miały aż 7 głosów pryncypałowych (Pryncypał 4', O ktaw a 4', Superoktawa 2', Superoktawa 1/2', Princypalbas 8', O ktawa 4 ' i M ixtura), tylko dwa głosy fletow e: Borduna 16' i Flauto majo r 8 ' oraz jeden głos smyczkowy: S alicinal 8'. Pewną trudność dla organoznawców stanowi głos o nazwie Amoena. J. G ołos przypuszcza, że była to O ktaw a znana pod nazwą V ig e sim a n o n a 37. Trudno przyznać mu rację, skoro ta nazwa (am o e n u s, -a, -urn) w języku ła cińskim znaczy: cichy, łagodny. D latego należy przypuszczać, że był to głos cichy o barw ie fletow ej lub smyczkowej. O ktawy z reguły brzmią pełnie i głośno 3e. 2. Zmiana dyspozycji przez St. Kaliszka W edług umowy St. Kaliszek zobowiązał się:... Pryncyp a l p rz e ro b ić w stylu dzisie jszym ; F let m a jo r i m in o r zastosow ać d o P ryncypalu z o d m ia n q a z a s tq p ie n ie m cynow em i piszczałkam i toż sam o rozu m ie się z p e d a łe m 39. Z porów nania dyspozycji organów Czapucińskiego z 1800 r. i dyspozycji L. Blom berga z 1893 r. wynika, że udział St. Kaliszka w przebudow ie organów był większy, niż to podaje fragm ent zachow anej umowy. St. K a liszek bowiem pozostawił Pryncypał 4', ale d o robił nowy Pryncypał 8'. D odał również dwa nowe głosy: Flauto 4 ' i Salicet 4'. Po przebudow ie organów przez St. Kaliszka była więc taka dyspozycja: M anuał: Pryncypał 8' Borduna 16' Flauto 8' Princypalbas 8' S alicinal 8' O ktaw a 4' Pryncypał 4' O ktawa 4' Flauto 4' S alicet 4' Superoktawa 2' Superoktawa 1/2' Amoena 1/2' M ixtura W rezultacie organy m iały 9 głosów z rodziny pryncypałów, tylko 3 głosy fletow e i 2 głosy smyczkowe. 3. Dążenie do dyspozycji rom antycznej w latach Zgodnie z umową, oprócz w ielu zmian w trakturze, w typie w iatrow nic i w konstrukcji szafy organów, L. Blomberg zm ienił dyspozycję40. Z likw id o w a ł: Pryncypał 4', Superoktawę 1/2', Amoenę 1/2' z sekcji m anuału i Princypalbas 8 ' z sekcji pedału. W m anuale d o d a ł: B ourdon 16', Gemshorn 8', S alicyonał 8 ', Euphon 8 ' i Kwintę 2 2/3', w pedale d o d a ł: G edacktbass 16'. Po tej przebudowie organy m iały następujący zestaw g ło sów: M anuał I: Bourdon 16' Pryncypał 8' Gemshorn 8' O ktawa 4' Kwinta 2 2/3' M ixture Euphon 8 ' M anuał II: Flauto 8 ' S alicyonał 8 ' Flauto 4 ' Salicet 4' Superoktawa 2' Subbass 16' Gedacktbass O ktawa 4' W tej dyspozycji uderza duża liczba głosów ośmiostopowych, co już jest charakterystyczne dla dyspozycji rom antycznej. Mamy tu ta j również, obok dużych o rg a nów kościoła NMP w Krakowie, d ru g i przykład występowania w Polsce głosu językowego - Euphon. C. F. W illiam s i Ch. M ahrenholtz 41 p o d a ją, że był to również rzadki głos w organach na Zachodzie. Dyspozycja zrealizowana przez L. Blom berga przetrw a ła do 1904 r. W arto tu ta j przytoczyć cały tekst zamie- 16' 33 Rkp. Lb. 26 (Umowa ze St. Kaliszkiem), ADK, punkt Por. przypis Rkp. Lb. 4, ADK, karta F. S t e V i с h, op. cit. 37 J. Gołos, op. cit., s W. K a p e ć, Organy i organiści w kościołach polskich dominikanów, Lublin 1981, s. 178 (maszynopis rozprawy doktorskiej). 39 Rkp. Lb. 26, op. cit. 40 Rkp. Lb. 4, op. cit. 200

8 szczany w Inw entarzu kościoła z 1919 r.: N a chórze znajduje się organ zbudowany przed 15 laty o 2 manuałach i pedale, jest systemu stożkowo-pneumatycznego, ma 20 głosów. Stan jest zadaw alający 42. W y nika z tego, że w 1904 r. m iała miejsce tak gruntowna przebudowa, iż zostało to uznane za budowę nowych organów. Tymczasem w m ateriałach archiwalnych nie ma żadnego śladu, kto i co zm ienił w organach. Może jedynie zastanawiać napraw a organów przez St. Jagodzińskiego w 1914 r.43 Z apłata, którą otrzymał, nie wydaje się proporcjonalna do zmian, jakie stwierdzono przed 1973 r. Tak więc, pomiędzy rokiem 1904 a 1973 organy miały dyspozycję typowo rom antyczną. W porów naniu z dyspozycją organów L. Blom berga powiększyła się liczba głosów z 15 do 20. W ym ieniono również stare g ło sy na nowe. Zmiany następow ały wyraźnie w kierunku powiększania liczby głosów 8-stopowych i smyczkujących. Do nowych należały w I m anuale: Pryncypał 8', A eolina 8' i Vox coelestis 8', w pedale: Violon 16', Oktawbas 8 ' i C ello 8'. Do roku 1973 przetrw ała następująca dyspozycja: M anuał I: Bourdon 16' Pryncypał 8' G edackt 8' Gemshorn 8' G am ba 8' O ktaw a 4' Rurflet 4' Kwinta 2 2/3' M ixtura 3x M a n u a ł II: Pryncypał 8' Flet m ajor 8' S alicet 8 ' Vox coel. 8' A eolina 8' Flotrowe 4' (Flet 4') Subbass 16' Gedacktbass 16' Violon 16' Oktawbass 8' C ello 8' Na 20 głosów organy miały 4 głosy 16-stopowe, 11 głosów 8-stopowych, jeden poboczny i jeden mieszany. Charakterystyczna jest również dla tej dyspozycji dość duża liczbo głosów smyczkowych - pięć głosów. 4. Zm iana dyspozycji w 1973 r. O p ie ra ją c się na stonie faktycznym w roku 1973 ks. J. Chwałek ułożył nową dyspozycję. U w zględnione zostały głosy, które n adają się jeszcze do pozostawienia w organach lub przeróbki. Prace wykonał H. S iedlar z Krakowa. Z dawnych głosów pozostało 12: Bourdon 16', Subbass 16', V iolon 16', Pryncypał 8', O ktawbass 8', G edackt 8', G am ba 8', Flet m ajor 8', O ktaw a 4, Flotrowe 4', Rurflet 4 ' i Kwinta 2 2/3'. Przeróbce poddano Gem shorn, który stał się Blokfletem 2', podwyższone zostało brzm ienie M ixtury z 2 2/3' + 2 ' + 1 1/3' na 1 1/3' + 1' + 2/3'. Przerobiony został Gedacktbass 16' na G edackt 8'. Na miejscu Pryncypału 8 ' w II m anuale ustawiono nowy Pryncypał 4'. Zam iast Salicetu 8', A eoliny 8' i Vox coel. 8 ' umieszczono w II m anuale nowe głosy: O k ta wę 2', Kwintę 1 1/3' i 3-chórowy Cymbał. W sekcji pedałow ej C ello 8' zostało zastąpione C horałbasem 4'. Dzięki tej zm ianie dyspozycji organy uzyskały szerszą skalę i zróżnicowaną barwę brzm ienia w poszczególnych sekcjach. Zestaw dyspozycji organów z lat Czapuciński 1800 Kaliszek Blomberg Manuał : Manuał : Manuał I: Flauto major 8' Pryncypał 8' Bourdon 16' Salicinal 8' Flauto 8' Pryncypał 8 Oktawa 4' Salicinal 8' Gemshorn 8' Superoktawa 2' Pryncypał 4' Oktawa 4' Superoktawa 1/2' Oktawa 4' Kwinta 2 2/3' Amoena 1/2' Flauto 4' Mixtura Mixtura Salicet 4' Euphon 8' f Superoktawa 2' Manuał II: Borduna 16' Superoktawa 1/2' Flauto 8' Princypalbas 8' Amoena 1/2' Salicyonał 8' Oktawa 4' Mixtura Flauto 4 Superoktawa 2' Bordüna 16' Princypalbais 8' Subbass 16' Oktawa 4' Gedacktbass 16' Oktawa 4' Nieznany organmistrz 1904 Chwałek-Siedlar 1973 Manuał I: Manuał I: Bourdon 16' Bourdon 16' Pryncypał 8' Pryncypał 8' Gedackt 8' Gedackt 8' Gemshorn 8' Gamba 8' Gamba 8' Oktawa 4' Oktawa 4' Rurflet 4' Rurflet 4' Kwinta 2 2/3' Kwinta 2 2/3' Blokf let 2' Mixtura 3x Mixtura 3x Manuał II: Manuał II: Pryncypał 8' Flet major 8' Flet major 8' Pryncypał 4' Salicet 8' Flotrowe 4' Aeolina 8' Oktawa 2' Vox coel. 8' Kwinta 1 1/3' Flotrowe 4' Cymbał Зх Subbass 16' Subbass 16' Gedacktbass 16' Violon 16' Violon 16' Oktawbass 8' Oktawbass 8' Gedackt 8' Cello 8' Chorałbas 4' Datowanie głosów w dzisiejszych organach Manuał I: Manuał II: Bourdon 16' 1893 r. Flet major 8' 1800 r. Pryncypał 8' 1885 r. Pryncypał 4' 1973 r. Gedackt 8' 1904 r Flotrowe 4' 1885 r Gamba 8' 1904 r. Oktawa 2' 1973 r Oktawa 4' 1800 r Kwinta 1 1/3' 1973 r Rurflet 4' 1904 r Cymbał 3x 1973 r Kwinta 2 2/3' 1893 r Blokflet 2' 1893 r Mixtura Зх r Subbass 16' 1800 r. Violon 16' 1904 r Oktawbass 8' 1904 r Gedackt 8' ^ 1893 r Chorałbas 4' 1973 r ANALIZA DYSPOZYCJI I OCENA BRZM IENIOW A O R G A N Ó W Analiza dyspozycji 41 P. Williams, op. cit., s. 276; Ch. D/e Orgelregister, Kassel 1965, s Rkp. Lb. 4, op. cit., karta Ibidem, karta 80 i 81. Mahrenholtz, O d 1973 r. organy m ają 20 głosów. Do głosów pryncypałowych należą: Pryncypał 8', Oktawbass 8', Pryncypał 4', O ktaw a 4', C horałbas 4', Kwinta 2 2/3', O ktawa 2', Kwinta 1 1/3' i M ixtura - razem 9 g ło sów, czyli 45%. 201

9 G łosy fletow e otw arte w liczbie 2: Flotrowe 4' i Blokfle t 2' zajm ują 10%. Głosy kryte w liczbie 6 stanow ią 30%. N ależą do nich Subbass 16', Bourdon 16', G e dockt 8 ' (M an. I), G edackt 8 ' (Ped.), Flet m ajor 8' i R urflet 4'. Z dużej liczby głosów smyczkowych w poprzedniej dyspozycji pozostały: V iolon 16' i G am ba 8'. Z ajm ują one 15%. Pokaźna liczba głosów pryncypałowych, charakterystyczna tylko dla organów piszczałkowych, i duża liczba głosów krytych fletowych świadczy o odw rocie dyspozycji organów od dyspozycji typu romantycznego do dyspozycji osiem nastow iecznej. Talki proces jest d o p u szczalny, jeżeli nie nis~czymy zabytku, a dodajem y mu wartości, w tym przypadku, muzycznej. Ocena możliwości brzmieniowych organów M a n uał I jest głównym zespołem brzmieniowym. Ma on największą liczbę głosów 9. W ystępują w nim głosy pryncypałowe, fletow e, kryte i smyczkowe. Brakuje głosów językowych. Pleno obejm uje skalę od С do c 6. D aje się słyszeć zróżnicowane brzm ienie nawet w obrębie tych samych rodzin głosowych. Chociaż nie ma w I m anuale żadnego głosu specyficznie solowego, to w praktyce okazuje się, że każdy z głosów podstawowych nadaje się do prow adzenia sola. W m anuale II przeważają liczebnie głosy pryncypałowe. Pleno tej sekcji ma skalę od С do c6. Wszystkie głosy są zróżnicowane brzm ieniowo. Skala głosów pedałowych w pleno: od С do d 2. O b e c ność dwóch głosów : O ktaw basu i C horałbasu zapew nia możliwość prow adzenia m elodii, kiedy w na jn iższym głosie utworu w ystępuje contus firm us. Swoista barwa głosów i brzm ienie poszczególnych sekcji stw arzają dogodne w arunki do podkreślenia lin ii melodycznych w wykonywanych utworach. Pewną n iedogodność stanowi brak urządzeń Echo i Crescendo. Biorąc pod uwagę w całości stronę brzm ieniową organów, jedyne zastrzeżenia można kierować pod adresem głosów pedałowych. Ich brzm ienie jest mało sam odzielne i nieproporcjonalne do brzm ienia m anuałów. O dnosi się wrażenie, że głosy pedałowe nie stanowią podparcia dla masy brzm ienia pozostałych g ło sów. D aje się słyszeć jakby przerost brzm ienia rejestru górnego nad rejestrem dolnym. Próby odtw orzenia przem ian konstrukcyjno-brzm ieniowych, jakie m iały miejsce w organach z kościoła dom inikanów w Lublinie po roku 1800 i analiza stanu faktycznego d a ją chyba wystarczający obraz tego, co działo się w polskim budow nictw ie organowym w XIX w. i na przełomie XIX i XX w. Przedstawiony instrum ent jest jednym z bardzo wielu przykładów. O rgany z kościoła dom inikanów w Lublinie uległy przem ianom : od strony szafy prospektowej, od strony zestawu głosów 1 od strony m echaniki sterującej wydobywaniem dźwięków. Te procesy były typowe w polskim budow nictw ie organowym z tego okresu. N ie oznacza to jednak, że w Polsce nie budowało się całkow icie nowych organów. O becnie organy w ym agają zabiegów konserwatorskich przede wszystkim pod kątem ratow ania elem entów drewnianych niszczonych przez drew nojady. Z tej to również racji w iele niedogodności dla użytkownika in strum entu stwarzają zniszczone piszczałki drew niane. W ydaje się bardziej sensowne zrekonstruowanie tych piszczałek niż ich im pregnacja, ponieważ im pregnow a ne drewno nie daje w łaściwego rezonansu. Należy także zaprojektow ać wzmocnienie wewnętrznych konstrukcji drewnianych, aby nie dopuścić do op a d n ię cia w iatrow nic z piszczałkami. D oprowadzenie zabytku do właściwego stanu nie może ograniczyć się tylko do prac z reguły wykonywanych przez zakłady organm istrzowskie. o. W aldemar Kapeć Lublin THE ORGAN AT DOMINICANS CHURCH IN LUBLIN In the 19th cent, and at the turn of 19th and 20th centuries there could be observed changes in the construction and toning of organs in Poland. They usually concerned the mechanisms controlling the emission of sounds and the use of new sounding solutions. This was accompanied by the reconstruction of the existing organ prospects. One of the many examples of this kind of transformations is the organ in the church of Dominicans in Lublin. The oldest parts of the preserved instrument date back to Of importance are changes that took place after 1800 but before The 20-voice part organ was rebuilt in 1885, 1893, 1904 and The changes were introduced by means of technical improvements in organ s mechanisms and disposition. In 1893, because of an increase in the number of voice parts, the organ s prospects got enlarged. This extension brought about a still bigger stylistic differentiation. The preserved organ needs repair and conservation treatment. JANUSZ KRAUSE PROBLEMATYKA TECHNOLOGICZNA, WARSZTATOWA I KONSERWATORSKA CYNOW YCH SARKOFAGÓW KSIĄŻĄT DE CROY W roku 1977 dokonano kom isyjnego otw arcia sarkofagów cynowych zaw ierających szczątki książąt Pomorza Z achodniego: Katarzyny Urszuli, Anny Croy (z rodu G ryfitów ) i Ernesta Bogusława Croy. O biekty znajdow ały się w krypcie grobow ej kościoła zamkowego Św. Jacka w Słupsku. Sarkofagi prezentują wysoki kunszt dzieła konwisarskiego i złotniczego. Zaliczyć je należy do obiektów 202