PRACE ORYGINALNE Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 273 280 ISSN 2082-9876 Copyright by Wroclaw Medical University Grażyna Szymańska-Pomorska 1, A, C, D, F, Anna Felińczak 2, C, E, F, Krystyna Misiak 3, C, E, F 4, a, b, d, Maria Zimoch Sposób odżywiania i preferencje żywieniowe młodzieży gimnazjalnej Secondary School Students Nutritions Methods and Preferences 1 Zakład Medycznych Nauk Społecznych, Katedra Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 2 Zakład Organizacji i Zarządzania, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 3 Zakład Medycznych Nauk Społecznych, Zakład Gerontologii, Katedra Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 4 mgr pielęgniarstwa A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C analiza i interpretacja danych; D napisanie artykułu; E krytyczne zrecenzowanie artykułu; F zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu; G inne (opracowanie statystyczne, zebranie piśmiennictwa) Streszczenie Wprowadzenie. Zdrowe odżywianie jest zaliczane do zachowań prozdrowotnych, czyli takich, które sprzyjają zdrowiu. Zdrowe odżywianie powinno zawierać wszystkie podstawowe składniki pokarmowe: energetyczne, budulcowe i regulujące. Dostarczenie odpowiedniej ilości energii i składników odżywczych jest warunkiem prawidłowego wzrostu i dojrzewania, sprzyja dobremu samopoczuciu i dyspozycji do nauki. Odżywianie to nie tylko biologiczna konieczność, ale także wstępny warunek osiągnięcia fizycznej i duchowej sprawności, spokoju emocjonalnego i witalności. Cel pracy. Poznanie zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej dotyczących odżywiania. Materiał i metody. Materiał empiryczny zgromadzono za pomocą ankiety. Kwestionariusz ankiety zawierał 71 pytań, wśród których były pytania otwarte i zamknięte podzielone na części tematyczne. Praca jest częścią szerszego opracowania, dotyczącego stylu życia i zachowań zdrowotnych młodzieży. W badaniu wzięli udział uczniowie z trzecich klas Publicznego Gimnazjum w Ligocie Książęcej i Publicznego Gimnazjum nr 1 w Namysłowie. Wyniki. Większość badanej młodzieży odżywia się racjonalnie, co oznacza, że posiłki są spożywane w odpowiednich odstępach czasu, liczba posiłków jest zgodna z zasadami racjonalnego żywienia a spożywane produkty są zgodne z piramidą zdrowia. Jednocześnie istnieje dość liczna grupa uczniów, która nie odżywia się zgodnie z racjonalnymi zasadami. Dlatego należy w sposób systematyczny prowadzić edukację zdrowotną, aby utrzymywać odpowiedni poziom wiedzy i umiejętności racjonalnego odżywiania, a u tych uczniów którzy wykazują braki w tym zakresie należy podjąć wzmożone działania wychowania prozdrowotnego (Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 273 280). Słowa kluczowe: racjonalne odżywiane, młodzież gimnazjalna. Abstract Background. Healthy eating is classified as a health behaviour which promote health. Health diet should include basic nutrients: energetic, building and regulating. Providing enough energy and nutrients is a condition of normal growth and maturation, promotes well-being and ability to learn. Nutrition is not only a biological need, but also a precondition to achieve physical and spiritual efficiency. Objectives. The aim of the work is a recognition of health behaviour secondary school students in nutrition. Material and Methods. The empirical material was collected through questionnaires. Questionnaire includes 71 questions, including open and closed questions divided in to thematic sections. The work is a part of wider scientific description about lifestyle and youth health behaviour. In the research took part students of third classes from Public Gymnasium in Ligota Książęca and Public Gymnasium no. 1 in Namysłów.
274 G. Szymańska-Pomorska et al. Results. We can say that majority of young people are eating rationally, which means that meals are eaten at appropriate intervals, number of meals is appropriate to rational nutrition and eaten products comply with the health pyramid. There is also a large group of students that do not eat in accordance to rational nutrition principles. Because of that the education should be lead systematically to achieve appropriate level of knowledge and rational nutrition skills. And among students who show deficiencies should be taken intensified health-promoting education activities (Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 273 280). Key words: rational nutrition, secondary school students. Sposób odżywiania jest jednym z elementów stylu życia ukazującym w sposób znaczący podobieństwa i różnice między ludźmi o różnych pozycjach społecznych. Podobnie jak upodobania do muzyki, lektury czy sposobu ubierania się, nasze gusty i wybory kulinarne są na ogół wskazówką o przynależności do określonych kręgów społecznych. Sposób żywienia to kulturowo i społecznie znormalizowany sposób zachowań dotyczących odżywiania się człowieka. Obejmuje: wybór produktów żywnościowych, sposób ich przygotowania do spożycia, a także preferencję konsumencką w stosowaniu przypraw, słodzenia napojów itp. [1]. W XX wieku masowa produkcja żywności wykorzystuje nowe technologie i osiągnięcia nauki. Zwiększające się uprzemysłowienie i związany z nim rozwój miast powoduje zmianę dawnych zwyczajów żywieniowych. Ludność odżywia się produktami mrożonymi, konserwowanymi, sztucznie barwionymi i polepszającymi smak. W celu zwiększenia plonów stosuje się nawozy sztuczne i środki ochrony roślin. Ochrona ludności przed niepożądanymi lub szkodliwymi substancjami zawartymi w żywności odgrywa współcześnie ogromną rolę. Rekomendacje, dotyczące zdrowego odżywiania są związane z wieloma wymiarami diety, różnią się zależnie od stosowanego trybu życia, wieku, płci, masy ciała i aktywności fizycznej. Wymienia się liczne korzyści związane z utrzymaniem prozdrowotnej diety, takie jak: obniżenie ryzyka występowania chorób układu krążenia, nowotworów, m.in.: raka piersi, odbytnicy, okrężnicy, prostaty, udarów oraz cukrzycy i jej powikłań [2]. Racjonalny sposób odżywiania jest uważany za najistotniejszy element prozdrowotnego stylu życia. Gdyby zatem udało się zmienić nawyki żywieniowe, możliwe byłoby ograniczenie wielu chorób cywilizacyjnych i wydłużenie przeciętnego czasu trwania życia. Dawniej wszelkie kwestie żywieniowe koncentrowały się wokół problemów z niedożywieniem. Obecnie coraz większą uwagę zwraca się na zagadnienia związane z nadmiernym i nieprawidłowym żywieniem. Nieprawidłowości w żywieniu mogą wynikać z: niewłaściwego trybu żywienia, co wiąże się z nieodpowiednią liczbą posiłków, zbyt długimi przerwami między nimi, nieodpowiednim zestawieniem posiłków, niedożywienia ilościowego związanego z niewystarczającą w stosunku do zapotrzebowania ilością energii dostarczonej w pożywieniu, niedożywienia jakościowego kiedy występuje niedostatek jednego lub kilku składników odżywczych, nadmiernego żywienia związanego z nadmiarem energii lub niektórych składników odżywczych [3]. We współczesnym świecie, przy podaży dużej liczby produktów żywnościowych i intensywnej ich reklamie, znacznie zwiększyło się zainteresowanie żywnością i zasadami żywienia [1]. Dorosły człowiek o masie ciała 60 kg spożywa średnio (łącznie z wodą) ok. 3 kg pożywienia dziennie, co daje rocznie 1,1 tony. Nie jest zatem obojętne, co znajduje się w spożywanej żywności, kiedy i jak ją spożywamy [4]. W nauce o żywieniu wymienia się 60 składników odżywczych, które wraz z pożywieniem muszą być człowiekowi dostarczone, aby jego organizm mógł prawidłowo funkcjonować. Prawidłowe odżywienie to dostarczenie organizmowi niezbędnych składników odżywczych, a tym samym energii i substancji potrzebnych do utrzymania zdrowia i wszystkich funkcji organizmu. Nie można jednak powiedzieć, że któryś z tych składników jest najważniejszy, ponieważ wszystkie spełniają określoną rolę w złożonym metabolizmie organizmu [5]. Nie ma takiego pokarmu, który zawierałby wszystkie potrzebne składniki (wyjątek stanowi pokarm matki). Tylko wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety. Aby ułatwić ludziom stosowanie urozmaiconej diety opracowuje się graficzne modele zdrowego, optymalnego żywienia w postaci piramidy zdrowego żywienia. Zawiera ona najważniejsze grupy produktów, ułożone na kolejnych poziomach trójkąta im niższy poziom, tym więcej produktów należy spożywać [6]. Właściwe zbilansowanie diety ze sposobem życia ma na celu zmniejszenie ryzyka chorób zależnych żywieniowo, do których należą np.: choroby układu krążenia, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, próchnica zębów i otyłość. Niezależnie od zaburzeń somatycznych, będących skutkiem otyłości, schorzenie to ma również określone konsekwencje psychospołeczne, które nasilają się w okresie dorastania. Obejmują one niskie poczucie własnej wartości, skłonność do izolacji i depresji [7].
Sposób odżywiania i preferencje żywieniowe młodzieży gimnazjalnej 275 Materiał i metody Celem pracy jest poznanie zachowań żywieniowych młodzieży w wieku gimnazjalnym. Materiał empiryczny zgromadzono za pomocą ankiety. Kwestionariusz ankiety zawierał 71 pytań, wśród których były pytania otwarte i zamknięte, podzielone na części tematyczne. Praca jest częścią szerszego opracowania, dotyczącego stylu życia i zachowań zdrowotnych młodzieży. W badaniu wzięli udział uczniowie z trzecich klas Publicznego Gimnazjum w Ligocie Książęcej i Publicznego Gimnazjum nr 1 w Namysłowie. Badania właściwe zostały poprzedzone badaniami pilotażowymi. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę dyrektorów szkół i Komisji Bioetycznej przy Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu. Badania właściwe wykonano w styczniu i lutym 2012 r. Ankietę przeprowadziły wśród uczniów pielęgniarki szkolne pracujące w wybranych do badania placówkach. Szczególną uwagę zwrócono na zapewnienie uczniom anonimowości. Wypełnione kwestionariusze były wkładane do indywidualnych kopert uczniów. Czas wypełnienia ankiety, łącznie z wprowadzeniem i instruktażem zajmował ok. 30 min. Uczniowie wypełniali ankiety chętnie, badania były prowadzone na lekcjach wychowawczych, najczęściej bez obecności nauczyciela. Analizie statystycznej poddano 113 ankiet, co stanowi 100 badanej zbiorowości. Wśród ankietowanych było 61 dziewczynek (53,98) i 52 chłopców (46,02). Miejscem zamieszkania ankietowanych jest miasto 77 osób (68,14), natomiast wieś zamieszkuje 36 osób (31,85 ). Wyniki i omówienie Wzorce zachowań żywieniowych, ukształtowane w dzieciństwie i okresie dorastania, przeważnie są kontynuowane w życiu dorosłym i od nich 5 45,0 4 35,0 3 25,0 15,0 5,0 46,9 28,3 24,8 tak nie nie wiem Ryc. 1. Samoocena sposobu odżywiania się uczniów Fig. 1. Self-assessment of students diet w znacznym stopniu zależy ryzyko rozwoju wielu chorób. W dobie pandemii otyłości, potrzeba dbania o prawidłowe odżywianie dzieci i młodzieży stała się kwestią priorytetową. Złe nawyki żywieniowe polegają na spożywaniu zbyt małej ilości zdrowych produktów (świeżych owoców, warzyw i białka), przy jednoczesnym dostarczaniu zbyt dużej ilości energii zwłaszcza w postaci węglowodanów i tłuszczu. Złe nawyki żywieniowe powodują duży odsetek otyłości dzieci i młodzieży. Wyniki wielu badań wskazują na istnienie nieprawidłowości w sposobie żywienia młodzieży [8]. Ma to ścisły związek z częstością występowania otyłości, która w ostatnich latach zwiększa się w niepokojącym tempie. W Polsce nadwaga dotyczy ok 10, a otyłość 5 uczniów, nieco częściej chłopców niż dziewcząt. Otyłość uznaje się za epidemię XXI wieku. Nawet niewielka utrata masy ciała (rzędu 5 10) może przynieść istotne korzyści zdrowotne, dlatego tak ważne są metody leczenia otyłości, a przede wszystkim niedopuszczenie do jej powstania [3]. W okresie dojrzewania nastolatki często same wybierają to, co jedzą, przeważnie nie zastanawiają się nad konsekwencjami zdrowotnymi, ulegają modzie, reklamie lub wpływowi rówieśników. Ankietowanym zadano pytanie: czy odżywiasz się racjonalnie? W odpowiedzi na to pytanie większość badanych uważa swój sposób odżywiania za racjonalny (46,9), jednocześnie 28,3 uczniów przyznaje, że nie odżywia się racjonalne. Pozostała część badanych gimnazjalistów (24,8) nie wie w jaki sposób określić swoje zwyczaje żywieniowe (ryc. 1). Kolejne pytanie dotyczyło liczby posiłków spożywanych codziennie przez młodzież. Okazuje się, że 36,1 dziewcząt i 23,1 chłopców zjada trzy posiłki dziennie. 36,1 dziewcząt i 40,4 chłopców spożywa cztery posiłki dziennie, z kolei 13,1 dziewcząt i 21,2 chłopców zjada tych posiłków pięć. Dwa posiłki dziennie zjada 9,8 dziewczyn i 3,8 chłopców. Kolejnym zagadnieniem, które interesowało autorów w kontekście prawidłowego odżywiania była długość przerw między posiłkami. Wyniki badań pokazują, że 27,9 ankietowanych dziewcząt i 15,4 chłopców odżywia się z zachowaniem zalecanych 4 5 godzinnych przerw między posiłkami. Co dziesiąta osoba ankietowana spożywa natomiast posiłki bardzo nieregularnie i nie umie udzielić odpowiedzi na zadane pytanie (ryc. 2). Śniadanie jest uważane za najważniejszy posiłek w ciągu dnia. Po śnie nocnym stężenie glukozy we krwi jest małe i bez posiłku może się jeszcze obniżyć. Upośledza to funkcję mózgu, a tym samym wpływa na proces uczenia się. Dla badanych gimnazjalistów dobra dyspozycja do nauki jest
276 G. Szymańska-Pomorska et al. dziewczęta chłopcy 6 5 4 Ryc. 2. Przerwy między posiłkami Fig. 2. Breaks between meals 3 1 2 godziny 3 4 godziny 4 5 godziny nie wiem, jem bardzo nieregularnie 7 6 5 4 3 61,9 tak 38,1 Ryc. 3. Spożywanie śniadań przez ankietowanych Fig. 3. Eating breakfast by respondents sprawą ważną. Pierwsze śniadanie powinno być zbilansowane: zawierać produkty przynajmniej z 4 grup i dostarczyć 25 30 zapotrzebowania energetycznego. W czasie śniadania należy wypić ok. 0,25 0,5 l płynów. Większość ankietowanych zjadała przed wyjściem do szkoły śniadanie, ale nie 38,1 badanej młodzieży przyszło do szkoły bez tego najważniejszego posiłku (ryc. 3). Uczniowie, którzy jedzą śniadania wybierają najczęściej produkty z dwóch ważnych grup produktów żywnościowych. Produkty zbożowe w formie chrupek kukurydzianych lub innych ziaren zbóż, a także mleko i produkty mleczne to najczęściej podawany zestaw śniadaniowy badanych gimnazjalistów. Część młodych osób woli spożywać na śniadanie kanapki najczęściej z wędliną, serem lub nutellą, wówczas chętnie piją herbatę. Uczniowie, którzy nie jedzą przed wyjściem do szkoły śniadania jako przyczynę podają: brak czasu, brak apetytu na spożywanie posiłku oraz utrwalony zwyczaj niejadania śniadań w ogóle. Respondentów pytano o częstość spożywania poszczególnych rodzajów żywności, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które są pożądane w modelu zdrowego żywienia. Na rycinie 4 przedstawiono rodzaje preferencji żywieniowych badanych gimnazjalistów. 8 codziennie dziewczęta codziennie chłopcy kilka razy w tygodniu dziewczęta kilka razy w tygodniu chłopcy 7 6 57,6 64,3 66,7 5 4 3 25,4 1,8 48,1 19,0 3,7 38,8 42,0 29,9 4,0 13,7 38,0 33,3 18,0 12,9 29,4 46,8 15,7 11,7 16,3 23,3 24,5 10,9 13,2 9,1 28,3 23,0 24,1 11,5 37,0 15,1 24,5 15,1 37,7 33,3 12,7 22,2 produkty zbożowe warzywa i owoce mleko i produkty mleczne czerwone mięso (kiełbasa, wędliny) drób, ryby, jaja orzechy, fasola, groch, soczewica posiłki typu fast food słodycze, ciasta, słodkie napoje chipsy, solone orzeszki, paluszki napoje energetyzujące Ryc. 4. Preferencje żywieniowe badanych gimnazjalistów Fig. 4. Researched students food preferences
Sposób odżywiania i preferencje żywieniowe młodzieży gimnazjalnej 277 Z przeprowadzonych badań wynika, że ankietowani w swoim jadłospisie chętnie umieszczają produkty zbożowe, codziennie znajdują się w posiłkach 57,6 dziewcząt i 64,3 chłopców. Kilka razy w tygodniu spożywa produkty zbożowe 25,4 dziewcząt i 26,8 chłopców. Wśród najczęściej wybieranych produktów z tej grupy ankietowani wymieniają: płatki śniadaniowe, pieczywo, kasze, ryż i makarony. Produkty zbożowe są podstawą racjonalnego odżywiania, zaleca się też spożywanie ciemnego pieczywa, grubo mielonych kasz i płatków jęczmiennych. Analizując wyniki przeprowadzonych badań, można stwierdzić, że w tym zakresie badana młodzież odżywia się prawidłowo. Kolejnymi zalecanymi produktami w modelu zdrowego żywienia jest codzienna porcja świeżych warzyw, owoców lub soków owocowych. Jak wynika z przeprowadzonych badań, młodzież włącza tego typu produkty spożywcze do codziennego jadłospisu. Po warzywa i owoce chętniej sięgają dziewczęta (66,7), wśród chłopców spożywa je codziennie 48,1. W badanej grupie uczniów szkół gimnazjalnych nie spożywa codziennie warzyw i owoców 33,3 dziewcząt i ponad połowa (51,9) chłopców. Doskonałym źródłem wapnia dla młodych rozwijających się organizmów jest mleko i jego przetwory. Pożądane w racjonalnym odżywianiu nastolatków są 3 4 porcje dzienne produktów mlecznych ze szczególnym uwzględnieniem sfermentowanych napojów mlecznych. Wyniki badań wskazują, że codziennie spożywa produkty mleczne 38,8 dziewcząt i 42,0 chłopców, kilka razy w tygodniu 29,9 dziewcząt i 42,0 chłopców. Pozostali uczniowie włączają mleko i jego przetwory do swojego jadłospisu raz na tydzień lub rzadziej. Sole wapnia i fosforu są głównymi materiałami budulcowymi kości i zębów. Niedobory tych składników w codziennej diecie nastolatków mogą skutkować poważnymi zaburzeniami w procesie wzrostu i w przebiegu procesu kostnienia. Sposób odżywiania, w którym nie uwzględnia się codziennych porcji mleka i jego przetworów jest więc niekorzystny dla zdrowia. Warunkiem zdrowia jest równowaga między trzema podstawowymi składnikami odżywczymi. Na 1 część białka powinno przypadać 5 7 części węglowodanów i 0,5 1 części tłuszczów. Przy dłuższym braku lub niedoborze jednego lub kilku ważnych składników pojawia się tzw. głód jakościowy, który może prowadzić do ciężkich zaburzeń. Dlatego też kolejne pytanie dotyczyło częstości spożywania produktów będących źródłem białka bardzo ważnego składnika odżywczego dla młodzieży. Ważnym źródłem białka są: drób, jaja, ryby oraz zamienniki produktów mięsnych, np. nasion roślin strączkowych. Które pozycje z tej grupy produktów i jak często zostały uwzględnione w jadłospisie badanych uczniów? Z wypowiedzi badanych wynika, że chętniej spożywają produkty będące źródłem pełnowartościowego białka. 46,8 dziewcząt i 43,1 chłopców spożywa tego typu produkty kilka razy w tygodniu, a 12,9 dziewcząt i 29,4 chłopców codziennie uwzględnia te produkty w swoim jadłospisie. Gimnazjaliści w swoim codziennym jadłospisie umieścili też mięso czerwone. Dla 13,7 dziewcząt i 38,7 chłopców mięso czerwone (kiełbasa, wędliny) jest produktem spożywanym codziennie. Pytając o produkty występujące najczęściej w tygodniowym jadłospisie gimnazjalisty, zapytano respondentów o spożywanie posiłków typu fast food. W grupie badanych nastolatków produkty tego typu spożywa codziennie 13,2 chłopców i 10,9 dziewcząt, kilka razy w tygodniu po te produkty sięga 26,6 chłopców i 9,1 dziewcząt. Jednocześnie 56,4 dziewcząt i 32, chłopców rzadko korzysta z posiłków typu fast food (ryc. 5). 6 5 4 dziewczęta chłopcy 56,4 Ryc. 5. Spożywanie posiłków typu fast food przez badanych Fig. 5. Eating fast-food meals by respondents 3 13,2 10,9 9,1 26,4 28,3 23,6 codziennie kilka razy w tygodniu raz na tydzień lub rzadziej 32,1 raz na miesiąc lub rzadziej (nigdy)
278 G. Szymańska-Pomorska et al. 6 5 4 dziewczęta chłopcy 48,1 Ryc. 6. Pojadanie między posiłkami u badanej młodzieży Fig. 6. Young people snacking between meals 3 37,7 45,9 40,4 16,4 11,5 tak nie czasami 25,0 słodka bułka, słodycze chipsy napoje typu coca-cola, fanta, nestea, frugo inne produkty 15,0 5,0 11,5 19,2 13,1 17,3 3,3 18,0 9,8 13,5 19,2 13,5 11,5 8,2 13,5 11,5 3,3 3,8 codziennie dziewczęta codziennie chłopcy kilka razy w tygodniu dziewczęta kilka razy w tygodniu chłopcy Ryc. 7. Produkty najczęściej kupowane w sklepiku szkolnym lub automacie przez gimnazjalistów Fig. 7. Products most commonly purchased by middle school students in the school store or vending machine Inną sprawą badaną w ankiecie jest zwyczaj podjadania między posiłkami. Udzielone odpowiedzi wskazują, że 16,4 badanych dziewcząt i 11,5 chłopców nie ma w zwyczaju spożywać różnego typu przekąsek między właściwymi posiłkami. Pozostali ankietowani podjadają, a nawet robią to często (ryc. 6). Aby uzyskać informacje dotyczące korzystania z asortymentu sklepików szkolnych i automatów, umieszczono w kwestionariuszu ankiety pytanie: ile razy w ciągu tygodnia kupujesz produkty w sklepiku szkolnym lub w automacie? Proszono też badaną młodzież o podanie najczęściej wybieranych produktów. Na rycinie 7 przedstawiono najczęściej wybierane produkty z uwzględnieniem częstości ich kupowania. W sklepikach szkolnych młodzież najczęściej kupuje słodycze i słodkie napoje. Codziennie po słodką bułkę lub słodycze sięga 11,5 dziewcząt i 19,2 chłopców. Kilka razy w tygodniu kupuje te produkty 13,1 dziewcząt i 17,3 chłopców. Słodkie napoje typu Coca-cola, Nestea, Frugo nabywa w sklepiku szkolnym codziennie 18,6 badanej młodzieży. Kilka razy w tygodniu tego typu napoje kupuje 9,9 badanych. Ponad połowa gimnazjalistów korzysta z asortymentu sklepików szkolnych i wybiera dostępne produkty. Wyniki badań wskazują, że większość badanej młodzieży odżywia się racjonalnie, co oznacza, że posiłki są spożywane w odpowiednich odstępach czasu, a liczba posiłków jest zgodna z zasadami racjonalnego żywienia.
Sposób odżywiania i preferencje żywieniowe młodzieży gimnazjalnej 279 Pierwsze śniadanie (najważniejszy posiłek w ciągu dnia) zjada przed wyjściem do szkoły 61,9 badanych gimnazjalistów, 38,1 młodzieży przychodzi do szkoły bez najważniejszego posiłku w ciągu dnia. Badania przeprowadzone przez B. Woynarowską pozwalają zaobserwować podobne zjawisko. Wśród nastolatków w wieku 11 15 lat, 39 nie zjadało codziennie śniadania w dni szkolne, a 26 nie spożyło w szkole żadnego posiłku. Podobna sytuacja istnieje w innych krajach. Z tego powodu np. w Walii, są organizowane pierwsze śniadania dla uczniów w szkole. W Polsce dyskusja nad potrzebą posiłków szkolnych trwa od kilkudziesięciu lat. Udało się upowszechnić szklankę mleka w szkole, ale akcja ta dotyczy tylko szkół podstawowych. W gimnazjach wysiłki skoncentrowano tylko na zapewnieniu posiłku uczniom będącym w trudnej sytuacji bytowej [8]. Zwyczaje żywieniowe ważne dla zdrowia to spożywanie poszczególnych rodzajów produktów spożywczych ze szczególnym uwzględnieniem tych, które są pożądane w modelu zdrowego żywienia. Podstawą w modelu zdrowego żywienia są produkty zbożowe. Młodzież chętnie umieszcza tego typu produkty w swoim jadłospisie. Dla 61 gimnazjalistów jest to produkt spożywany codziennie. Porcję świeżych warzyw i owoców konsumuje codziennie 66,7 dziewcząt i 48,1 chłopców. W międzynarodowych badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej w Polsce wykonanymi pod auspicjami WHO podano, że tylko 9,7 badanych 16-letnich chłopców i 12,6 dziewcząt spożywa warzywa i owoce codziennie [9]. Kolejną ważną pozycję w zdrowym żywieniu zajmują produkty mleczne ze szczególnym uwzględnieniem sfermentowanych napojów mlecznych. Jest to doskonałe źródło wapnia dla młodych rozwijających się organizmów. Badania wykazały, że codziennie spożywa produkty mleczne 38,8 dziewcząt i 42,0 chłopców. Pozostali uczniowie włączają mleko i jego przetwory do swojego jadłospisu kilka razy w tygodniu, raz na tydzień lub rzadziej. Większość młodzieży chętnie spożywa produkty będące źródłem pełnowartościowego białka. 45 uczniów konsumuje tego typu produkty kilka razy w tygodniu. Produkty pochodzenia zwierzęcego wydają się dla respondentów dobrym źródłem pełnowartościowego białka. Niestety, spożywanie ich codziennie lub kilka razy w tygodniu, a ograniczenie posiłków rybnych może w przyszłości spowodować hipercholesterolemię. Dla 13,7 dziewcząt i 38,7 chłopców mięso czerwone (kiełbasa, wędliny) jest produktem spożywanym codziennie. Jak wskazują badania Typowa dieta ludności w krajach wysoko uprzemysłowionych zawiera dwu- lub trzykrotnie więcej białka niż jest to konieczne [7]. Przebywanie poza domem wiele godzin zmniejsza kontrolę rodziców nad sposobem żywienia się badanych uczniów. Preferencje żywieniowe wynikają w coraz większym stopniu z własnych decyzji, młodzież samodzielnie kupuje różne produkty spożywcze, często niekorzystne dla zdrowia. Nastolatki ulegają lansowanej przez rówieśników modzie na spotkania połączone z konsumpcją w pizzerniach, barach szybkiej obsługi typu McDonald s. W badanej grupie produkty typu fast food spożywa codziennie 13,2 chłopców i 10,9 dziewcząt, pozostali sięgają po tego typu żywność znacznie rzadziej. Gimnazjaliści ze względu na rozkład zajęć nie zawsze mają możliwość zjedzenia posiłku w domu. Ponad połowa badanych gimnazjalistów korzysta z asortymentu sklepików szkolnych i wybiera dostępne produkty, które nie mają większych wartości odżywczych. Produkty typu: batony, słodkie bułki, gazowane słodzone napoje, to produkty wysokokaloryczne o dużym wskaźniku glikemicznym lub dużej zawartości tłuszczu, powodujące gwałtowny zwiększenie stężenia glukozy we krwi, a następnie gromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie, są niekwestionowaną przyczyną powstawania otyłości. Zdaniem B. Woynarowskiej: Asortyment sklepików szkolnych i automatów należy ograniczyć lub wyeliminować sprzedaż w szkołach słodyczy oraz coca-coli i innych słodkich napojów gazowanych. Zakaz sprzedaży tych produktów w szkołach wprowadzono w USA i Wielkiej Brytanii. Podobne działania podejmują niektóre szkoły promujące zdrowie w Polsce [6]. Zwyczaj podjadania między posiłkami to zjawisko często występujące w sposobie żywienia młodzieży. Zwyczaj ten nie zawsze musi być uznany za szkodliwy, zwłaszcza gdy rozkład zajęć uniemożliwia spożycie posiłku o określonej porze. W sytuacji, gdy nie zachowuje się zasady różnorodności spożywanych przekąsek, przy dominacji produktów o wysokiej zawartości tłuszczu, cukru lub soli, należy jednak zwyczaj ten uznać jako nieprawidłowy. Wśród badanych uczniów 86 podjada między posiłkami, a nawet robi to często. Podsumowując, można stwierdzić, że choć większość badanej młodzieży uważa swój sposób odżywiania za racjonalny, to zachowania żywieniowe wielu badanych gimnazjalistów nie zawsze są zgodne z zaleceniami naukowców z Instytutu Żywienia i Żywności. Wyniki badań wskazują na konieczność podejmowania stałej edukacji zdrowotnej uczniów, rodziców i nauczycieli.
280 G. Szymańska-Pomorska et al. Piśmiennictwo [1] Marcinkowski J. (red.): Profilaktyka i wybrane aspekty organizacyjno-prawne w zawodach medycznych, Poznań 2011, 55. [2] Łuczyńska A.: Zmiana zachowań zdrowotnych, Gdańsk 2004, 17. [3] Woynarowska B. (red.): Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. PWN, Warszawa 2010, 199 200. [4] Gawęcki J.: Słownik terminów żywieniowych, PWN Warszawa 2001. [5] Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., Turlejska H.: Zasady żywienia człowieka. WsiP, Warszawa 2007, 11. [6] Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa 2009, 303. [7] Syrek E., Borzucka-Sitkiewicz K.: Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, 152. [8] Woynarowska B.: Zachowania żywieniowe u młodzieży w wieku 11 15 lat w Polsce. Standardy Medyczne, 1, 87 94. [9] Mazur J., Małkowska-Szkutnik A.: Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej wykonane pod auspicjami WHO. Wyniki badań z 2010. Raport techniczny. Warszawa 2011, 117. Adres do korespondencji: Grażyna Szymańska-Pomorska tel.: +48 609 057 334 e-mail: pomorska.gr@gmail.com Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 18.09.2013 r. Po recenzji: 9.10.2013 r. Zaakceptowano do druku: 17.10.2013 r. Received: 18.09.2013 Revised: 9.10.2013 Accepted: 17.10.2013