Załącznik nr 1 Trudności uczniów klas młodszych w czytaniu pisaniu oraz niektóre sposoby ich przezwyciężania. Opracowała Iwona Zawiślak Szkoła Podstawowa w Targowej Górce Wstęp: Dydaktyka szkolna oraz dostępna literatura dowodzi, żewśród dużej populacji szkolnej, spotykamy dość często uczniów, którzy od początku nauki szkolnej napotykają najrozmaitrze trudności. Są one związane zarówno z przystosowaniem do środowiska szkolnego jak i wymagań programowych. Najczęściej spotykane trudności uczniów klas młodszych związane są z nauką czytania i pisania.,,w klasach początkowych, w których podstawowym założeniem programowym jest nauka pisania i czytania niepowodzenia w tym zakresie decydują o dalszych losach szkolnych dziecka. Pierwsze niepowodzenia stają się często przyczyną zniechęcenia dziecka do nauki, powodują występowanie różnego rodzaju reakcji nerwicowych i trudności wychowawczych spotęgowanych nieprawidłową reakcjąśrodowiska szkolnego i rodzinnego. * Wczesne dostrzeżenie trudności w nauce dzieci oraz wczesna interwencja rodziców i nauczyciela może w znacznej mierze zmniejszyć ich skutki.,,duża liczba uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu kierowanych wciąż przez szkoły do Poradni oraz rozmiar tych trudności stworzyły sytuację konieczności pomocy dla tych dzieci ** Szkoła w różny sposób stara się zapobiegać niepowodzeniom szkolnym przez odpowiednią organizację procesu dydaktycznego, zajęcia kompensacyjnowyrównawcze oraz pedagogizację rodziców z zakresu reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Rozpatrując ten problem, należy poddać analizie wiele czynników, które stanowią przyczynę owych trudności oraz zastanowić się nad tym w jaki sposób szkoła możewpłynąć na skuteczność ich przezwyciężania. * Sawa B.,,Jeżeli dziecko źle czyta i pisze WSiP Warszawa 1994, s.7. ** Szurmiak M.,,Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu WSiP Warszawa 1987 s.9.
Gotowość dziecka 6-letniego do podjęcia nauki szkolnej 2 Fakt pójścia do szkoły stanowi dla dziecka wielkie przeżycie. Wokół niego tworzy się atmosfera zainteresowania, rozmawia się głośno o czekających je problemach. Dla większości rodziców ważne, a może najważniejsze wydaje się, aby dziecko przed pójściem do szkoły nauczyło się pisać i czytać lub choćby poznało literki. Często poza intelektualnymi nie dostrzegają innych czynników, które dziecku ułatwiają start szkolny.,,należy poza tym powiedzieć, że większość dzieci osiąga tzw. gotowość do czytania i pisania dopiero w siódmym roku życia, dlatego uczenie dziecka sześcioletniego może się mijać z celem. Trzeba sobie zdawać sprawą, że w wieku 7 lat zachodzą bardzo istotne zmiany ilościowe i jakościowe w całym rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka. W naszym systemie szkolnym i przy naszej strukturze programowej zmiany te łączą się z faktem podjęcia nauki. Dziecko osiąga wtedy dojrzałość szkolną. * W/g W.Okonia:,,dojrzałość szkolna (gotowość szkolna) to osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnymi opanowanie treści programowych kl. 1. Dojrzałość szkolna zależy od warunków bytowych dziecka, wykształcenia rodziców, wychowania przedszkolnego, zdolności dziecka i jego zdrowia. ** Dojrzałość szkolna nie jest więc uwarunkowanym biologicznie etapem samorzutnego rozwoju, lecz składają się na nią różnorodne doświadczenia dziecka w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej Ocena stopnia dojrzałości szkolnej jest zarazem oceną poziomu rozwoju dziecka w danym momencie: ocena ta dokonana jest jednak z określonego punktu widzenia - gotowości do rozpoczęcia nauki w szkole, uzależnionej m.in. Od dotychczasowego biegu życia dziecka, od tego, czy uczęszczało ono do przedszkola, czy też nie, czy miało okazję współdziałać z rodzeństwem lub z innymi dziećmi w najbliższym otoczeniu, czy dorośli zaspokajali jego potrzeby poznawcze i uczuciowe, czy stawiano mu wymagania dostosowane do jago możliwości, a jednocześnie rozwijające pożądane formy zachowania. * *Okoń W.,,Słownik pedagogiczny PWN Warszawa 1981 s. 54.
3 Procesy poznawcze w młodszym wieku szkolnym Aby poddać szerszej analizie przyczyny i objawy trudności w czytaniu i pisaniu, konieczne jest przedstawienie rozwoju procesów poznawczych w młodszym wieku szkolnym.,,procesy poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny rozwój, dokonujący się w kierunku wyodrębniania się i usamodzielniania czynności umysłowych. * Prawidłowy rozwój procesów poznawczych decyduje w znacznej mierze o powodzeniach lub niepowodzeniach dziecka w nauce szkolnej.,,od początku wieku szkolnego zasadniczej zmianie ulega proces spostrzegania. Jest ono kierowane przez nauczyciela, co łączy się z umiejętnością skupienia uwagi na danym przedmiocie. ** Zmienia się też uwaga. W wieku przedszkolnym i w początkowych latach nauki szkolnej jest ona nietrwała i mimowolna. Do wieku szkolnego dziecko skupia mimowolnie uwagę na tym co go interesuje i zaciekawi. Od wieku szkolnego dziecko stara się koncentrować uwagę nie tylko na tym, co go interesuje, ale także na rzeczach dla niego nieciekawych, lecz ważnych. Zaczyna się kształtować uwaga dowolna. W młodszym wieku szkolnym zmieniają się też cechy pamięci.,,do wieku szkolnego dziecko mogło zapamiętywać mechanicznie, bez dokładnego zrozumienia treści, np. piosenki, wierszyka. Od wieku szkolnego natomiast wymagane jest zapamiętanie materiału lekcyjnego ze zrozumieniem, a potem odtworzenie go na żądanie nauczyciela. Wszyscy rodzice wiedzą jak ważna jest ta cecha pamięci, aby dziecko mogło na żądanie przypomnieć sobie to czego nauczyło się w domu. Wielu dzieciom brak jest tej cechy pamięci. *** Rola pamięci w życiu człowieka jest olbrzymia. Szczególnie wielka jest rola pamięci w uczeniu się. Należyteż pamiętać, że w młodszym wieku szkolnym myślenie nie jest jeszcze abstrakcyjne, dlatego też materiał, który nie jest podany w sposób obrazowy trudno dzieciom zapamiętać. W młodszym wieku szkolnym wiele zmian można obserwować w mowie dziecka.,, Mowa dziecka przekraczającego próg szkoły, nie przestając się doskonalić jako narzędzie społecznej komunikacji, przeobraża wyraźnie bowiem i systematycznie rozszerzać się zaczyna jej funkcja symboliczna i coraz silniejszy staje się związek z myśleniem. * *red.żebrowska M.,,Psychologia... op. cit. s.562. **SawaB.,,Jeżeli dziecko... op. cit..s.22. *** tamże...s. 23. *red.żebrowska,,psychologia... op. cit. s 592.
4 Dziecko zaczyna zdobywać coraz szerszy zasób słownictwa, mowa jego staje się w pełni złożona, zawiera ono wiele wiadomości o języku. W życiu dziecka zaczyna pojawiać się nowa jej postać-mowa pisana. Prawidłowy rozwój procesów poznawczych jest konieczny do tego, by dziecko mogło sprostać wymaganiom szkolnym, także tym które są związane znauką czytania i pisania. Przyczyny jednak tych trudności mogą być bardzo rożne i zależne od wielu czynników. Przyczyny i objawy trudności w nauce czytania i pisania Trudności związane z wewnętrznymi właściwościami ucznia Wśród uczniów mających niepowodzenia w nauce szkolnej, dzieci z opóźnionym rozwojem stanowią niewielki procent. Znacznie więcej spotyka się dzieci opóźnionych częściowo. Mówi się wtedy o nierównomiernościach rozwojowych czyli o rozwoju nieharmonijnym. Często zdarza się, że opóźnienia istnieją tylko w ramach zespołu elementarnych funkcji psychicznych i ruchowych. Zaburzenia mogą dotyczyć tylko jednej funkcji, np. analizy i syntezy wzrokowej (dotyczy zaburzenia korowej części analizatora, a nie receptorycznej).,,zaburzenia w funkcjonowaniu korowej części mózgu mogą dotyczyć różnych analizatorów: wzrokowego, słuchowego, kinestetycznego itp. (Kinestezja to,,uczucie ruchu ; analizator kinestetyczny informuje nas o tym, jaki ruch wykonuje aparat ruchowy naszego organizmu). Dla potrzeb nauki pisania i czytania szczególnie ważna jest wzajemne współdziałanie trzech wymienionych analizatorów. *,,Z uwagi na czynności wykonywane w szkole począwszy od kl. 1, bardzo ważne są funkcje analizatora wzrokowego, dokonywane w jego obrębie procesy analizy i syntezy. Znamienne jest, że właśnie u uczniów wcześnie ujawniających trudności, częste są zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej. Wpływają one ujemnie przede wszystkim na uczenie się czytania i pisania. **,,W rezultacie zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej dziecko wadliwie odzwierciedla kształt liter. Istotą kształtu jest ukierunkowanie części składowych liter względem poziomu i pionu, wzajemne położenie tych części oraz kąty, łuki i okręgi wynikające z tego położenia. W początkowym okresie nauki zaburzenia percepcji kształtu przejawiają się w pisaniu i czytaniu myleniem liter podobnych, różniących się drobnymi elementami graficznymi: a-o, m-n, u-w, l-t, e-c, h-k. Przy przepisywaniu * Szurmiak M.,,Podstawy... op. cit. s.17. ** Pszetacznikowa M., Włodarski W.,,Psychologia wychowawcza WSiP W-wa 1983 s. 289
5 występują takie błędy jak: opuszczanie liter lub cząstek wyrazów, grubienie drobnych elementów liter, w starszych klasach zaś uporczywie utrzymujące się błędy ortograficzne. Zaburzeniom percepcji wzrokowej towarzyszy zwykle słaba pamięć wzrokowa, dlatego z trudem utrwalają się obrazy struktur graficznych wyrazów, stanowiące wzory poprawnej pisowni. *,,W związku z opisywanymi przejawami zaburzeń percepcji wzrokowej warto przypomnieć, że analityczno-syntetyczna metoda wyrazowa, stosowana u nas, angażuje zwłaszcza w swej początkowej fazie, przede wszystkim analizator wzrokowy, dlatego też opisywane tu dzieci mają od początku nauki szkolnej szczególne trudności. * *,,Najpowszechniej wśród uczniów z trudnościami w pisaniu i czytaniu występuje zaburzona percepcja słuchowa w zakresie słuchu fonematycznego(...).przy zaburzeniach tego rodzaju dzieci mają obniżoną możliwość wyodrębniania całości wyrazowych z potoku mowy, a w ramach wyrazów z trudem rozróżniają poszczególne głoski.** Zdolność prawidłowego różnicowania dźwięków mowy nazywamy też słuchem mowy.,,nie dość precyzyjne różnicowanie słyszanych dźwięków często powoduje też wady wymowy, polegające na nieprawidłowej realizacji głosek opozycyjnych pod względem miejsca artykulacjis:sz:ś,z:ż:ź,c:ć;cz, dźwięcznych i bezdźwięcznych-b:p, d:t, g:k, w:f itp. Opóźnienia rozwoju słuchu fonematycznego powodują także specyficzne trudności w nauce czytania oraz w pisaniu ze słuchu. Czytanie pojmowane jako proces sensoryczny i intelektualny polega na zdolności przetransponowania znaków języka pisanego na odpowiadające im dźwięki mowy, scalania tych dźwięków (synteza słuchowa) oraz przyporządkowania odczytanemu wyrazowi jego znaczenia. Pisanie ze słuchu jest czynnością odwrotną- najpierw musi dziecko w usłyszanym słowie wyodrębnić poszczególne dźwięki (analiza słuchowa), następnie przyporządkować im określone znaki graficzne. Istotą zaburzeń w czytaniu są właśnie trudności dokonania syntezy, podczas czynności pisania ze słuchu-analizy słuchowej wyrazu.,,u podstaw trudności w czytaniu i pisaniu leżą też różnorakie zaburzenia motoryki. Jeżeli zaburzenia te istnieją w zakresie sprawności manualnej, pojawiają się znaczne trudności graficzne - litery są nierówne, rozchwiane, wybiegają poza linie, są nieprawidłowo łączone itp.(...) U uczniów z * Czajkowska I., Herda K.,,Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole WSiP Warszawa 1998 s.35. ** Szurmiak M.,,Podstawy... op. cit. s. 24.
6 zaburzeniami motorycznymi może także wystąpić ogólny brak sprawności gałek ocznych, wskutek czego dziecko czyta powoli i z trudem. Szczególne znaczenie dla nauki czytania i pisania ma zaburzona sprawność mięśni artykulacyjnych ujawniająca się wadami wymowy. ** Wady wymowy należą do kolejnych przyczyn u podstaw, których mogą leżeć trudności w czytaniu i pisaniu. I. Styczek przyczyn zaburzeń mowy dopatruje się wdwóchźródłach: Przyczyny zewnątrzpochodne (egzogenne), tkwiące w środowisku 1. dziecka. 2. Przyczyny wewnątrzpochodne (endogenne ), tkwiące w samym dziecku. Do najczęściej spotykanych wad wymowy należą: reranie, seplenienie i szeplenienie oraz kappacyzm. H. Spionek poddaje szczegółowej analizie w/w wady. Seplenienie to ten rodzaj bełkotania,,,który polega na nieprawidłowym wymawianiu głoski,,s. Reranie jest to ten rodzaj bełkotania, który objawia się wniewłaściwym wymawianiu głoski,,r. Kappacyzm polega na nieprawidłowym wymawianiu gloski,,k ** Odrębnym rodzajem nieprawidłowej wymowy, wyniesionej ze środowiska rodzinnego są różne naleciałości gwarowe. Do przyczyn zaburzeń mowy pochodzenia środowiskowego zalicza się następujące: - ubóstwo słownictwa w środowisku rodzinnym, - naśladowanie i przyswajanie nieprawidłowej mowy rodziców, - brak zainteresowania ze strony rodziców pierwszymi wypowiedziami dziecka, co tłumi jego chęć mówienia, - niechęć do mówienia jako reakcja obronna na bodźce.*,,innego rodzaju trudności wiążą się z zaburzeniami lateralizacji, czyli kształtowaniem się przewagi funkcjonalnej jednej strony ciała nad drugą.z uwagi na czynności związane z uczeniem się szkolnym dotyczy to przede wszystkim funkcji oka i ręki. U większości ludzi zaznacza się przewaga prawej strony ciała nad lewą. Niekiedy jednak lateralizacja może być osłabiona - wówczas nie ma wyraźnej przewagi jednostronnej; zdarza się również dominacja strony lewej, niekiedy zaś istniejąca lateralizacja nie ma charakteru jednorodnego (lateralizacja skrzyżowana). * U dzieci, u których brak dominacji prawego oka, mogą występować trudności w czytaniu i pisaniu. Zaburzenia lateralizacji przejawiają się
7 obniżeniem graficznego poziomu pisma, niezręcznością manualną, opuszczaniem sylab, wyrazów itp.,,w czytaniu i pisaniu występują symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej, jak mylenie liter i cyfr o podobnym ksztalcie, a innym położeniu w przestrzeni: b-d, b-p, n-u, 6-9, a także odwracanie kształtów liter i cyfr. Zjawisko to nazywamy inwersją statyczną, występuje ona głównie podczas czynności pisania, lecz także w czytaniu(błędne rozpoznawanie liter asymetrycznych). Oprócz inwersji statycznej w czytaniu i pisaniu występuje inwersja dynamiczna, która polega na przestawianiu kolejności liter i cyfr, np.: kottok, kos-sok,12-21.(...) Połączenie obu zjawisk powoduje w szczególnych przypadkach pismo lustrzane, które polega na odwróceniu zarówno kształtu, kolejności, jak i kierunku kreślenia liter.*** W przypadku zaburzeń lateralizacji często występuje zjawisko lewoocznościileworęczności.,,lewooczność może być związana z ogólną lewostronnością bądź z lateralizacją skrzyżowaną (dominuje wówczas strona prawa).w tym drugim przypadku występują trudności w czynnościach wymagających koordynacji wzrokowo- ruchowej. W nasilonej formie obserwuje się je w uczeniu się pisania. Trudności w początkowym okresie nauczania-niekiedy znaczne-występują również u dzieci o ogólnej lateralizacji lewostronnej. Trudności związane z leworęcznością ujawniają się przede wszystkim w nauce pisania, ponieważ jest ono w większości języków dostosowane do czynności ręki prawej (piszemy od strony lewej do prawej). W związku z tym pisanie ręką lewą jest zadaniem niełatwym do opanowania.,,u dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu obserwować można także przejawy zaburzonej dynamiki procesów psychicznych. Dzieci mogą wykazywać nadmierną ruchliwość, którejczęsto towarzyszą trudności w skupieniu uwagi, niesystematyczność w działaniu. Tacy uczniowie czytają niedokładnie, szybko i powierzchownie, w nierytmicznym tempie, zgadują, część tekstu. W pisaniu nie kończą wyrazów, popełniają wiele błędów. Mogą też być dzieci owyraźnie zwolnionym tempie pracy, które w przypadku ponagleń gubią się i popełniają szereg różnych błędów w czytaniu, jak i w pisaniu.(...) Obserwuję się też zaburzenia emocjonalne. Dzieci stają się nieśmiałe, lękliwe
8 i niepewne, w sytuacjach napięcia emocjonalnego.(...) Może też być przeciwnie-występują przejawy agresji i innych negatywnych reakcji emocjonalnych. ** Reedukacja uczniów z trudnościami w nauce czytania i pisania W/g W. Okonia reedukacja to,,działalność polegająca na przekształceniu uprzednio wytworzonych i utrwalonych wiadomości, sprawności, motywów i zainteresowań, poglądów przekonań i postaw. * Maria Szurmiak poddając interpretacji tę definicję pisze, że działalność reedukacyjna należy rozumieć jako zespół poczynań o charakterze korekcyjnym: trzeba ją widzieć w aspekcie poprawy, usuwania wad i niedomagań dziecka, a zarazem jest to działalność wyrównawcza zmierzająca do usuwania braków i luk w sferze poznawczej i społeczno-emocjonalnej ucznia.** Reedukacja to,,proces- stanowi ciąg wzajemnie powiązanych oddziaływań korekcyjno -wyrównawczych rozłożonych w czasie imających tendencję rozwojową. *** Aby rozpocząć proces przezwyciężania trudności w nauce czytania i pisania należy na samym wstępie przeprowadzić ich diagnozę. W/gW. Okonia diagnoza pedagogiczna to,,rozpoznanie jakichś trudności wychowawczych w pracy z jednostką ***. W przypadku rozważań nad trudnościami w czytaniu i pisaniu chodzi o rozpoznanie tych trudności, ustalanie ich rodzaju oraz przyczyn. Diagnozę przeprowadza sam nauczyciel na podstawie pracy z dzieckiem, a także na podstawie wyników badań dojrzałości szkolnej. Cenne mogą się okazać spostrzeżenia i uwagi nauczyciela przedszkola. Często dopełnienie obrazu trudności oraz ich przyczyn, stanowią wyniki badań w poradni zawodowo-wychowawczej. Znając objawy oraz przyczyny trudności uczniów w pisaniu i czytaniu nauczyciel może rozpocząć,,proces naprawczy czyli terapię. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że możliwe jest przezwyciężenie trudności, które wynikają zwłaściwości ucznia. Rola rodziców może być tu ogromna. Warunkiem powodzenia jest jednak wysoki poziom świadomości rodziców na temat konieczności pracy z dzieckiem. Najważniejsza bowiem powinna być zarówno dla rodziców, jak i *Okoń W.,,Słownik... op. cit s. 256. ** Szurmiak,,Podstawy... op. cit. s. 33. ***Tamże
9 nauczyciela profilaktyka czyli zapobieganie wystąpieniu trudności w nauce szkolnej dzieci. W profilaktyce a także w terapii bardzo istotne jest indywidualne traktowanie dziecka podczas zajęć edukacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem jego możliwości i indywidualnego rozwoju. Zajęcia kompensacyjno- wyrównawcze W zajęciach kompensacyjno-wyrównawczych uczestniczą dzieci, u których zostało stwierdzone występowanie różnego rodzaju trudności, także z zakresu pisania i czytania. Dzieci te mają orzeczenia poradni zawodowowychowawczej, wiadomo zatem, że należy z tymi dziećmi rozpocząć proces terapeutyczny. Program terapii, zgodnie z zasadą indywidualizacji, konstruuje się indywidualnie,(wykorzystując diagnozę) ponieważ musi być ściśle dostosowany do potrzeb każdego dziecka. Literatura: 1. Bandura L.,, Trudności w procesie uczenia się PZWS, Warszawa 1970 2.Bieleń B.,,Rozwój myślenia dzieci WSiP Warszawa 1983 3.red. Brzezińska A.,,Czytanie i pisanie - nowy język dziecka WSiP Warszawa 1987 4. Czajkowska I., Herda K.,,Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole WSiP warszawa1998 5. Dębińska M.,,Domowe zabawy logopedyczne WSiP W-wa 1994 6. Gąsowska T. Pietrzak-Stępowska Z.,,Praca wyrównawcza zdziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu WSiP Warszawa 1978 8. Hornowski B.,,Psychologia różnic indywidualnych WSiP Warszawa 1985 9. Hurlok E.,,Rozwój dziecka PWN Warszawa 1985 10. Janowska M.,,Co robić aby moje dziecko nie miało trudności w szkole,,,życie Szkoły nr 4,1999 11.Kupisiewicz Cz.,,Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny i niektóre środki zaradcze PWN Warszawa 1972 12.NortowskaH.,,Różnice indywidualne czy zaburzenia dziecka wieku przedszkolnego WSiP warszawa 1986 13. Okoń W.,,Słownik pedagogiczny PWN Warszawa 1981 14. Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża,,Psychologia
rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego WSiP W-wa 1985 15.Przetacznik, Włodarski,,Psychologia wychowawcza PWN Warszawa 1983 16. Sachajska E.,,Uczymy poprawnej wymowy WSiP W-wa 1987 17. Sawa B.,,Jeżeli dziecko źle czyta i pisze WSiP warszawa 1994 18.Spionek,,Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne PWN Warszawa 1985 19.Stępkowska M.,,Uczymy dziecko zabawowo, skutecznie i bezstresowo WSiP Warszawa 1995 20. Szurmiak M.,,Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu WSiP Warszawa 1987 21. red. Zebrowska,,Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży PWN Warszawa 1982 10