TECHNIKI PARATEATRALNE Teatr jest specyficzną dziedziną sztuki, gdyż łączy w sobie różne dziedziny twórczości artystycznej: plastykę, muzykę, literaturę i taniec. W teatrze niezbędny jest aktor i widz. Teatr jak każda ze sztuk, poprzez pełnienie różnorodnych funkcji jest zjawiskiem wieloaspektowym, stąd niejednakowym dla swoich odbiorców. Różnorodność ta jest podyktowana faktem oddziaływania poszczególnych form czy technik teatru, gdzie specyfika określonych środków wyrazu wywołuje inne skutki u odbiorców. Teatr jest wyjątkowym miejscem. Miejscem, gdzie króluje piękno i dobro. Miejscem, gdzie najważniejsze są uczucia, emocje i przeżycia, które można dzielić z innymi. Od najdawniejszych czasów teatr miał wzruszać, pobudzać do myślenia i bawić.oprócz funkcji zabawowej spełniał m. in. funkcję oczyszczającą (katharsis) i funkcję leczniczą przede wszystkich z chorób i cierpień psychicznych. W funkcjach tych nie tylko chodziło o oczyszczenie przez łzy i śmiech, ale przede wszystkim o wykorzystanie przedstawienia teatralnego jako swoistego zabiegu terapeutycznego. Obecnie teatr w rozwoju dziecka pełni funkcje kształcące, wychowawcze i terapeutyczne. Uczy poczucia współodpowiedzialności, samodyscypliny, koncentracji uwagi, radzenia sobie z sytuacją stresową, ćwiczy pamięć oraz daje satysfakcję z wykonanej pracy. Jest odpowiedni dla dzieci uzdolnionych, gdyż umożliwia rozwijanie ich predyspozycji, jak również dla tych, u których wykryto różne zaburzenia rozwojowe. Takim dzieciom daje możliwość wykazania się w różnych sytuacjach, chociażby podczas przygotowywania dekoracji. Tym samym powoduje wzrost wiary we własne możliwości. Dopiero od niedawna teatr jako rodzaj terapii przez sztukę definiowany jest terminem teatroterapia. Metoda terapeutyczna stosowana w teatroterapii polega na zaangażowaniu pacjentów w działania teatralne, wykorzystując ich chęć wystąpienia przed innymi i pozytywne nastawienie do tej formy sztuki. Dzięki wspólnemu działaniu na próbach, osoby uczestniczące wyzbywają się poczucia osamotnienia, bierności. Terapia poprzez sztuki teatralne jest ukierunkowana na zmieniane nastawień i przekonań życiowych jej uczestników, co ściśle wiąże się z jej celami. Nawiązują one do celów psychodramy i dramy, a więc aktywizowania uczestników do przeżywania emocji. Drugim, równie ważnym celem jest przygotowanie do uczestnictwa w kulturze (rozwijanie fantazji, wdrażanie do świadomego korzystania z dorobku kultury: muzyki, tańca, teatru; wzbogacenie słownictwa, frazeologii oraz zakresu pojęć). Ten rodzaj terapii rozbudza również potrzebę zdobywania wiedzy o innym człowieku oraz konfrontowania tej wiedzy z samym sobą. Teatr wpływa
bardzo pozytywnie, poprawia samopoczucie jak i działa na wszechstronny rozwój osobowości. W teatroterapii wykorzystywane są następujące formy: *drama *psychodrama *pantomima Drama - polega na zaangażowaniu się w fikcyjną sytuację, wczucie się w postać, rzecz, bycie nią i działanie jako ona. W dramie każdy odnosi sukces, wszystkie role są ważne. Pracując z dziećmi metodą dramy ułatwia się im współpracę, wchodzenie we wzajemne korelacje. Dzieci stają się otwarte, pewne siebie, chętne do wzajemnej pomocy. Działalność uczestników dramy oparta jest na ekspresji i spontanicznych reakcjach emocjonalnych. Drama pełni funkcje: aktywizującą uczestników, integrującą, poznawczą. Ponieważ drama pomaga w wyrażaniu nieuświadomionych i tłumionych uczuć, jest niezwykle pomocna w terapii dzieci zahamowanych i mających problemy z wyrażaniem własnego Ja. Oparta na naturalnej ekspresji, może się okazać swoistym antidotum na zagrożenia jakie niesie za sobą współczesna cywilizacja wobec osobowości człowieka. W procesie dramaterapeutycznym nie występuje sztywny podział na widzów i aktorów. W ten sposób uczestnicy uzyskują bezpośrednie doświadczenia i obserwacje. Najważniejsze jest wprowadzenie uczestników w odpowiedni nastrój, dzięki któremu pokonują psychiczne blokady przed okazywaniem emocji. Istotne znaczenie w procesie terapeutycznym ma zasada tu i teraz, co pozwala na takie zachowanie uczestnika, jakiego wymaga od niego grana rola. Proces ten poszerza jednostkowe doświadczenie samych siebie i świata oraz uzupełnia inne formy interwencji pedagogicznej i psychologicznej Psychodrama- polega na odtworzeniu przez pacjentów jako aktorów tych sytuacji i określonych zachowań, które są powodem ich stanu chorobowego. Odtwarzanie przybiera formę odgrywania tego ci miało miejsce w przeszłości, a nie zostało odreagowane. Terminem psychodrama oznaczona jest nie każda improwizowana dramatyzacja, lecz jedynie ta, która została świadomie zainspirowana, ukierunkowana i potraktowana jako środek służący do
osiągnięcia projektowanych stanów. Psychodrama najczęściej odgrywana jest w grupie terapeutycznej. Ważne jest, by uczestnicy terapii darzyli się zaufaniem, by obiecali sobie, że treści, które usłyszą nie wyjdą poza obręb grupy. Psychodrama w pracy z dziećmi wykorzystuje naturalne procesy występujące w grupie rówieśniczej. Daje możliwość aktywnego przeżycia konfliktów we wspólnym działaniu, pozwala na naukę nowych ról, które nie znają ograniczeń związanych z wiekiem czy płcią. Uczy komunikacji i współpracy oraz umożliwia sprawdzanie obowiązujących norm społecznych. Te nowe doświadczenia uczestników powodują u nich zmiany w pojmowaniu samego siebie, bycia lubianym i współdziałającym w grupie. Według Moreno, twórcy psychodramy, wywodzi się ona z zabawy, jako jednej z form pierwotnych doświadczeń. Zabawa to pozytywny czynnik związany ze spontanicznością i kreatywnością. Zabawa to kreatywna inscenizacja konfliktu, aktywne przełożenie i akceptacja doświadczeń nad pokonywaniem problemów dziecka, które odkrywa w niej kreatywny wymiar. Grupa to społeczna rzeczywistość, w której można wykształcić kompetencje i sposób posługiwania się językiem. Psychodrama nie ogranicza się do leczenia zaburzeń ale również wspiera i rozwija spontaniczność i kreatywność dziecka. Pomoc w wyleczeniu wymaga współpracy i wzajemności w działaniu i w spotkaniu z innymi ludźmi. Zaprezentowane będą techniki psychodramy: zamiana ról, lustro, rozmowa z samym sobą, dublowanie, sobowtóry. Pantomima - łączy ruch, gest, mimikę. Pozwala na ujawnienie uczuć, emocji. Uaktywnia wyobraźnię osoby prezentującej pantomimę, a także odbiorcy. Pantomima jest przedstawieniem niemym, a dominującymi środkami wyrazu są ruch, gesty oraz mimika twarzy. Dzięki temu pantomima eksploatuje komunikację niewerbalną. Szczególnie ważna dla zastosowań terapeutycznych jest tzw. pantomima terapeutyczna, określana mianem psychogimnastyki. Opiera się ona na założeniach terapii ruchem, gestem i mimiką. Polega na naprzemiennym oglądaniu i odgrywaniu scen o charakterze pantomimicznym przez uczestników sesji. Często podkreśla się, że zabawa w teatr jest czymś więcej, niż zwykłym odtwarzaniem wyuczonych uprzednio ról. Polega na poszukiwaniu dróg ukazania jakiegoś istotnego problemu z punktu widzenia przeżyć i doświadczeń jego uczestników. W pracy z dziećmi i młodzieżą, zwłaszcza z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo i niepełnosprawnością intelektualną, praktykuje się teatr jako taki, jak i formy para teatralne.
Do form parateatralnych Barbara Kaja zalicza: 1. Technikę zamiany ról- technika ta ma szczególne znaczenie w pracy z dziećmi przejawiającymi zaburzenia emocjonalne np. (zahamowanie, nieśmiałość, agresywność). Technika ta polega na tym, iż rola jaką dziecko ma odegrać powinna umożliwić mu zdobywanie nowych doświadczeń, które mają charakter wychowawczo terapeutyczny. Oznacza to, że dziecku z objawami lęku w interakcjach społecznych, nieśmiałemu organizujemy zabawę w której gra ono rolę nauczyciela, natomiast nauczyciel przyjmuje na siebie rolę ucznia. Bardzo ważny jest tutaj temat zabawy, który należy zmieniać na kolejnych zajęciach. Można rozpocząć od zabawy w lekcję rysunków. Należy wówczas dziecku wytłumaczyć, iż na dzisiejszej lekcji to ono będzie panią nauczycielką, która poleca dziecku - tę rolę przyjmuje terapeuta - wykonanie jakiegoś rysunku. Dziecko powinno mieć świadomość, iż wolno mu krytykować pracę dziecka (terapeuty), wyrażać niezadowolenie i wydawać polecenie poprawienia rysunku. Pozwala to dziecku nieśmiałemu, często z zaniżoną samooceną poszerzyć swoje pola psychologiczne o nowe doświadczenia związane z przyjęciem na siebie roli kogoś w mniemaniu dziecka ważnego. W kolejnych seansach można poprosić dziecko, by odegrało rolę innego dorosłego np. lekarza do którego dziecko (terapeuta) i skarży się na ból gardła itp.. Należy jednak pamiętać, iż zawsze rozpoczyna się od takiej sytuacji zabawowej, w której tkwią warunki sprzyjające wyzwalaniu u dziecka niezależnego zachowania się. Dziecko onieśmielone ma wtedy szansę często jedyną, bez żadnych obaw wyrazić swoje krytyczne uwagi. Technika ta szczególnie polecana jest dla dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi. Polega ona na organizowaniu dziecku zabawy, w której odegra ono rolę umożliwiającą mu zdobycie nowych doświadczeń o charakterze terapeutyczno - wychowawczym. Zupełnie inne role powierza się dzieciom u których występują zachowania agresywne. W tej sytuacji dąży się do wyboru takiej roli, by dziecko wczuło się w rolę poszkodowanego. Tematem zabawy może być historyjka, którą opowie samo dziecko. Dziecko to ma przyjąć rolę poszkodowanego i zbliżyć się do stanu psychicznego osoby poszkodowanej w wyniku jego agresywnego zachowania się. Jedną z odmian tej techniki może być zabawa w telefonowanie. Dziecku nieśmiałemu można powierzyć rolę osoby wzywającej pomocy lekarskiej dla chorego dziecka- lalki lub lekarza odbierającego telefon, dziecku agresywnemu można po odpowiednim przygotowaniu (np. opowiadaniu nauczyciela o zdarzeniu, w którymś ktoś wyrządził drugiej osobie krzywdę) polecić zatelefonowanie do pokrzywdzonego, by go przeprosić.
2. Teatrzyk palcowy - dziecko samodzielnie na palcach swojej ręki rysuje główki różnych postaci. Wcześniej ustala z nauczycielem, czego będzie dotyczył "spektakl": sytuacji w domu, na podwórku, czy w przedszkolu. Najlepiej w tego typu zabawie nawiązywać do sytuacji naturalnej, rzeczywistej, dziecko samo ustala, który palec będzie kim i układa dialogi między osobami. 3. Teatrzyk kukiełkowy - dzieci samodzielnie wykonują kukiełki stosowane wielokrotnie do różnych sytuacji. Kukiełki mogą być wykonane z: warzyw i owoców, z drewnianych łyżek, z patyków, z włóczki, z drutu itp. Scenariusz przedstawienia może być określony tylko w najogólniejszych zarysach. Po zakończeniu zabawy można z dziećmi omówić, dlaczego sytuacja rozwinęła się tak, a nie inaczej itp. 4. Teatrzyk wyboru - aktorami są same dzieci. Nauczyciel wybiera jedno dziecko i określa jego rolę w sytuacji, którą wcześniej wspólnie ustalił z dziećmi. Dziecko samo dobiera sobie współ aktorów i powierza im role. W tego typu zabawie nauczyciel musi bardzo dokładnie kontrolować rozwój sytuacji i ewentualnie zapobiegać drastycznym momentom. W wymienionych technikach parateatralnych widoczna jest wspólna ich cech tzn. inicjatywa dotycząca wyboru tematu zabawy, podział ról i przebieg zabawy wypływa od samych dzieci. Założenie to jest odmienne od przedstawionego związanego z techniką zamiany ról, gdzie wybór roli był świadomy i celowy. Obie wersje technik parateatralnych mogą być wzajemnie się uzupełniającymi elementami w terapii dziecka. Techniki te poza wartością terapeutyczną mają także walory diagnostyczne, umożliwiające weryfikowanie diagnozy w trakcie terapii. Stosowanie technik parateatralnych w terapii pedagogicznej jest celowe. Pomaga dzieciom napotykającym trudności, zapobiega w wielu przypadkach rozwinięciu się u nich nerwic. Pomaga szybko uchwycić nietypowe zachowania dzieci i zwrócić ich aktywność we właściwym kierunku. Oczywiście nie jest to jedyny sposób stosowania terapii pedagogicznej. Podczas stosowania technik parateatralnych, kształtujemy równocześnie kulturę techniczną dziecka, która przejawia się : -jako własna techniczna aktywność dziecka mająca na celu badania otaczającej rzeczywistości, -jako działanie na przedmiotach w życiu codziennym, zabawie i nauce,
-jako planowe ukazywanie przez dorosłych możliwości bezpośredniego i pośredniego kontaktu ze zdobyczami techniki. Oddziaływanie teatroterapii na rozwój poznawczy dziecka: -rozwija umysł poprzez ćwiczenie: pamięci, koncentracji i podzielności uwagi, orientacji w czasie i przestrzeni -uczy kojarzenia, uzasadniania postępowania, wyciągania wniosków -rozwija wyobraźnię i fantazję -doskonali spostrzegawczość -poszerza wiedzę ogólną -rozbudza potrzebę zdobywania wiedzy o innym człowieku oraz konfrontowania tej wiedzy samym sobą Oddziaływanie teatroterapii na rozwój języka i mowy: -daje sposobność do posługiwania się na scenie językiem literackim -wzbogaca słownictwo -poprawia dykcje i wyraźne mówienie -wzmacnia chęć werbalnego porozumiewania się z innymi Oddziaływanie teatroterapii na rozwój emocjonalny dziecka: -uczy odczytywania, nazywania emocji -kształtuje umiejętność okazywania własnych uczuć -pomaga w rozumieniu uczuć własnych i drugiej osoby -uczy właściwie reagować na emocje innych -dostarcza przeżyć emocjonalnych i estetycznych -zmniejsza tendencje agresywne -pomaga w przełamywaniu onieśmielenia przed obcymi osobami -daje możliwość wyładowywania nagromadzonych napięć -pomaga w pokonywaniu lęku przed nowymi bodźcami -wprowadza w różnorodny świat ról i nastrojów, często odmiennych od rzeczywistości, w której dziecko żyje na co dzień
Oddziaływanie teatroterapii na rozwój osobowościowy dziecka: -prowadzi do ukształtowania własnej tożsamości (dziecko odkrywa, że postać w lustrze to ja ) -pomaga w oddzieleniu siebie od otaczającej rzeczywistości -uczy cierpliwości, wytrwałości, rzetelności -wywołuje odwagę (u dziecka cechującego się zahamowanie i kompleksami) -daje szansę na odniesienie sukcesu przez dziecko mające trudności z wykazaniem się w innych dziedzinach -daje poczucie bycia kimś znaczącym dla innych (dziecko czuję się potrzebne, wie, że robi coś dla innych) -podnosi poczucie własnej wartości -uczy akceptacji własnego ciała Oddziaływanie teatroterapii na rozwój fizyczny dziecka: -pomaga w poznaniu własnego ciała i kontroli nad jego ruchem -daje szansę ujawnienia własnych możliwości ruchowych -doskonali i harmonizuje ruchy -wyrabia zwinność i precyzję ruchów -pomaga w korygowaniu mikro-deficytów ruchy -wpływa dyscyplinująco na dzieci nadpobudliwe psychoruchowo i ukierunkowuje ich aktywność na określony cel -rozwija sprawność manualną Oddziaływanie teatroterapii na rozwój społeczny dziecka: -wyprowadza z osamotnienia, daje możliwość nawiązywania więzów koleżeńskich i przyjacielskich między uczestnikami zajęć -doskonali umiejętność współpracy i działania w zespole -kształtuje umiejętność organizacji, potrzebę podporządkowania, a także odpowiedzialności za całość przedsięwzięcia -uwrażliwia na losy innych ludzi -uczy odróżniać dobro od zła -kształci wrażliwość estetyczną -uczy nawiązywania i utrzymywania kontaktów z innymi -pomaga w integracji ze środowiskiem
-wdraża do korzystania z dorobku kultury: muzyki, tańca, -rozwija zainteresowania czytelnicze i teatralne -zaspokaja potrzebę akceptacji i bycia zauważonym -uczy kulturalnego zachowania się a teatrze Przygotowały: Joanna Matys, Joanna Poznańska, Małgorzata Radlińska