LITERATURA W ŻYCIU DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Literatura dla dzieci w wieku przedszkolnym to rodzaj sztuki przekazywanej odbiorcom przede wszystkim za pośrednictwem rodziców, nauczycieli, aktorów. Przedszkole stwarza swoim wychowankom różnorodne możliwości obcowania z literaturą. Książka oddziałuje na emocjonalną sferę człowieka, budzi i rozwija uczucia, kształci wolę i nadaje kierunek dążeniom ku lepszemu. Przed wielu laty, znany polski pedagog Ewaryst Estkowski ( 1820 1856 ) pisał: Dobre książki jak prawdziwi przyjaciele dają nam najlepszą pociechę w smutku i najszczerzej dzielą się z nami radością. Literatura jest wielką pomocą w pracy dydaktyczno wychowawczej z dzieckiem. Wiadomości przekazywane dziecku za pośrednictwem książki i kolorowych ilustracji wzbogacają jego wiedzę o otaczającym świecie porządkując zdobyte doświadczenia. Są dwa rodzaje kontaktu dziecka z książką: obcowanie z ilustracją poprzez oglądanie książki, stąd ta wielka rola ilustracji w książkach dla dzieci, czytanie tekstu przez nauczycielkę, stąd umiejętność ekspresywnego odtworzenia tekstu, wydobycie własności dźwiękowych słowa ma wpływ na rozumienie utworu przez dzieci. Wychowawcze możliwości literatury dla dzieci w stosunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże, gdyż składa się na to bardzo wiele przyczyn związanych z właściwościami tego wieku, a mianowicie: skłonność do naśladownictwa, identyfikowanie się z bohaterami literackimi, szybki rozwój mowy i myślenia, aktywność poznawcza i zabawowa, wrażliwość 1
emocjonalna, intensywność w poznawaniu świata i jednocześnie niepodważalny autorytet osób dorosłych, czyli rodziców i wychowawców. Kontakt z literaturą np. baśnią, bajką czy legendą poszerza możliwości poznawania świata, ludzkich losów i obyczajów w perspektywie historii i przestrzeni innych krajów, pozwala na uczestnictwo w wydarzeniach niedostępnych własnym doznaniom i obserwacjom. Starannie dobrane utwory literackie ukazują ich odbiorcom wzory pięknej mowy polskiej. Utrwalone w pamięci fragmenty tekstów stają się przykładem poprawnego języka i mogą mieć wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem gramatycznym i dźwiękowym, na wzbogacenie zasobu pojęć i słów, na rozwój umiejętności komunikatywnej wypowiedzi i doskonalenie stylu. Utwór literacki, podobnie jak na intelekt, wpływa na sferę emocjonalną dziecka. Świadczy o tym, m.in. jego żywa reakcja kiedy słucha opowiadania, śmieje się i płacze, nieruchomieje w momentach napięcia. Nic tak nie wpływa na wyobraźnię dziecka jak bajka czy baśń. Ich bohaterowie są nosicielami określonych wartości. Postacie te mogą być pozytywne lub negatywne. Bohater pozytywny budzi aprobatę, chęć utożsamiania się z jego postacią, natomiast postać negatywna budzi niechęć, często strach, przykład antywzoru zasługującego na potępienie. Kopciuszek, Złota rybka, O krasnoludkach i sierotce Marysi, to tylko niektóre tytuły uwrażliwiające na krzywdę, wywołujące oczekiwanie sprawiedliwości, utrwalające poczucie porządku moralnego, zgodnie z którym zło powinno być unicestwione, a dobro musi zwyciężyć. Baśnie i bajki mogą również służyć jako stymulator wyobraźni u dzieci. Najprostszym jego sposobem jest zaproponowanie im myślenia innych zakończeń, np. Czerwonego Kapturka, czy Jasia i Małgosi. Dziecko nabiera w ten sposób wiary w możliwość w przemiany rzeczywistości nie tylko baśniowej, co ma szczególne znaczenie dla jego rozwoju. Jest to bowiem wstęp do wprowadzania w przyszłości zmian i nowych stanów w sobie i w otoczeniu. 2
Kontaktom dzieci z książką poświęcono wiele miejsca w materiale programowym przeznaczonym dla dzieci w różnym wieku, uwzględniając stopniowe narastanie trudności. Dla 3 latków przewidziano słuchanie krótkich opowiadań, wierszy i tekstów inscenizowanych, opanowanie umiejętności samodzielnego oglądania książek, obcowanie z artystyczną ilustracją. W grupie 4 latków ważne jest kształtowanie umiejętności wypowiedzi na temat ilustracji w książkach, wygłaszanie krótkich wierszy, poznawanie utworów budzących wrażliwość na dobro i zło. Dzieci 5 letnie powinny podejmować próby własnych inscenizacji i ekspresji słownej, poznawać utwory o charakterze lirycznym i humorystycznym. U dzieci 6 letnich powinno się rozbudzać zainteresowanie książką, kształtować intelektualny i emocjonalny stosunek do książki, kształtować kulturę żywego słowa i nauczyć czytania krótkich tekstów. Wiele radości dostarczają przedszkolakom utwory Czesława Janczarskiego, m.in. Opowiadania o Misiu Uszatku, Cztery małe krasnoludki, Dzień w przedszkolu ; utwory te bawią dzieci, a zarazem zachęcają do pierwszych społecznych kontaktów, prób nawiązania wspólnej zabawy. Codziennych czynności samoobsługowych uczą takie utwory, jak np. Co Krysia potrafi Jadwigi Korczakowskiej, czy Dzień Agatki Marii Terlikowskiej. Dzieci starsze chętnie słuchają opowiadań Ewy Szelburg Zarembiny, Heleny Behlerowej, wierszy Tadeusza Kubiaka i Józefa Ratajczaka. Wśród literatury dziecięcej jest również wiele pozycji, które ukazują piękno polskiej przyrody i obyczaju. Są to książki Marii Konopnickiej, Janiny Porazińskiej, Kazimiery Iłłakowiczówny, Hanny Zdzitowieckiej. Obok tekstów prozatorskich, przy różnych okazjach, czytamy i deklamujemy dzieciom wiersze. Recytowanie wierszy W.Grodzieńskiej, Juliana Tuwima, Tadeusza Śliwińskiego, Władysława Broniewskiego, Janiny Porazińskiej, Doroty Gellner, Stanisławy Szychowej, Tadeusza kubiaka jest podstawową formą przybliżania dzieciom języka literatury pięknej 3
i przyswajania przez nie kultury żywego słowa. Tekst poetycki utrwalony w pamięci, wyobraźni i mowie dziecka zapada w jego uczucia, staje się jego własnością. Tą drogą przedszkole budzi potrzebę obcowania z poezją we wczesnym okresie życia, szczególnie na to podatnym. Literatura dziecięca dostarcza tematu do inscenizacji tekstów literackich usłyszanych przez dzieci. Małe formy sceniczne są dla dziecka początkiem prawdziwych, wewnętrznych przeżyć artystycznych. Są to różnego rodzaju : zabawy naśladowcze, np. naśladowanie głosu i sposobu poruszania się zwierząt, ptaków, pojazdów, zabawy tematyczne, np. zabawa w dom, szpital, sklep, inscenizowanie ruchem wierszy i piosenek, inscenizowanie opowiadań, bajek i innych utworów literackich. Dzieci bardzo te zabawy lubią, bo umożliwiają im zaspokojenie potrzeby ruchu, przemawiają do wyobraźni, stwarzają atmosferę radości. Pomagają rozwijać osobowość dziecka pod względem umysłowym, zdrowotnym, emocjonalnym i społecznym. Inspiracją dzieci do wypowiedzi oraz twórczości słownej są przedszkolne kąciki książki. Jego celem jest rozbudzenie zaciekawienia dzieci utworami literackimi oraz przyzwyczajanie do samodzielnego poszukiwania kontaktu z książką. Ich zainteresowanie wywołuje sam sposób eksponowania książek, np. położenie książki umyślnie otwartej na stronie z ciekawą ilustracją, umieszczanie w kąciku kukiełki przedstawiającej bohatera, rysunków czy wycinanek dzieci na temat danego utworu. Praca z książką w placówkach przedszkolnych może mieć różne formy organizacyjne i odbywać się w podczas: kontaktów indywidualnych, kontaktów z małą grupką dzieci, zajęć z całą grupą. 4
Najmłodsze przedszkolaki cechuje brak umiejętności koncentracji uwagi, krótkotrwałe zaciekawienie, niewielki zasięg pojęć, dlatego też, trzeba organizować wiele indywidualnych kontaktów dzieci z książką lub pracę z niewielkim zespołem. Dopiero w oddziałach 4 latków pierwsze zajęcia z całą grupą mogą trwać 10 15 minut. Dłuższe zajęcia z całą grupą można realizować dopiero z 5 i 6 latkami. Stosuje się tutaj następujące sposoby organizowania tej działalności : audytoryjne : opowiadanie i głośne czytanie oraz stosowanie różnych środków audiowizualnych, aktywizujące, oparte na działaniu samych wychowanków: przedstawienia kukiełkowe, inscenizacje, konkursy, różne rodzaje ekspresji słownej. Wybierając książki dla swoich wychowanków nauczyciel powinien brać pod uwagę: właściwości i potrzeby dzieci: trzeba uwzględnić ich wiek rozwojowy, poziom wrażliwości, ale też potrzebę zabawy i rozrywki, zanurzenia w świat fantazji, wzbogacenia doznań i doświadczeń, zdobywania informacji o świecie, artystyczne wartości utworów: język i styl utworu powinien zachwycać pięknem i zachęcać dzieci do powtarzania tekstu, ilustracje powinny wzbogacać i poszarzać oddziaływanie tekstu, wychowawcze wartości utworów. 5
LITERATURA: 1. E. Estkowski, Metoda nauki czytania i pisania, Poznań 1951r. 2. H. Ratyńska, Literatura dziecięca w przedszkolu, Warszawa 1991r. 3. Z. Adamczykowa, Literatura dla dzieci. Funkcje, kategorie, gatunki, Warszawa 2001r. opracowała Krystyna Gruchała Miejskie Przedszkole nr 27 w Katowicach 6