JAK PRZECIWDZIAŁAĆ AGRESJI I PRZEMOCY W SZKOLE?

Beata Szewczyk & Barbara Tabaczyńska JAK PRZECIWDZIAŁAĆ AGRESJI I PRZEMOCY W SZKOLE? Opracowanie graficzne B. Szewczyk

Konstytucja RP, art. 40. Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych. Celem naszej publikacji jest przedstawienie w przystępnej formie podstawowych informacji na temat przemocy w szkole i jej przeciwdziałania. Mamy nadzieję, że zawarte w niej informacje i wskazówki będą pomocne nauczycielom w ich pracy. Ważne jest przeświadczenie, że żaden uczeń w szkole nie może być nękany i prześladowany. Każdy z nas - wychowawców powinien zrozumieć i uświadomić sobie wagę zagrożeń, jakie niesie ze sobą przemoc oraz uruchomić chęć przeciwdziałanie jej. Od nas nauczycieli oczekuje się mądrych decyzji, skutecznych działań, a w ostateczności rozwiązania problemów związanych z przemocą w szkole. Beata Szewczyk & Barbara Tabaczyńska Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 2

Wstęp Występowanie agresji i przemocy wśród młodzieży nie jest nowym zjawiskiem. Co roku obserwujemy nasilanie się tego problemu. Przezywanie, wulgarne słownictwo, dokuczanie, bójki znamy z codziennych doświadczeń.. Przeciwdziałanie w takich sytuacjach nie jest wcale proste. Niepokój budzi fakt, że formy przemocy są coraz bardziej wyszukane i bezwzględne. Gimnazjaliści często demonstrują własny gniew, bunt i niezadowolenie. Chcąc imponować innym popisują się wykorzystując słabszych. Przeciwdziałanie przemocy i walka z agresją to zadanie dla wszystkich pracowników szkoły. Nauczyciele chcąc podjąć właściwe działania, aby przeciwdziałać agresji powinni: mieć gruntowną wiedzę na temat mechanizmów uruchamiających zachowania agresywne na terenie szkoły, mieć jasny obraz wartości i zasad którymi będą się kierować, mieć świadomość własnych zachowań i ich wpływu na inne osoby, umieć dostrzegać zachowania przyjazne i wzmacniać je, mieć oparcie w innych nauczycielach i dyrekcji, mieć możliwość współpracy z rodzinami o szczególnie destrukcyjnych zachowaniach i w razie potrzeby dysponować adresami miejsc, które mogą pomóc rodzinie z problemem przemocy, wiedzieć, jak postępować ze sprawcami i ofiarami przemocy. Każda szkoła powinna mieć swój własny program oddziaływań. Najważniejsze zadanie dla nas wychowawców, to podjąć decyzję o świadomym przeciwdziałaniu przemocy i agresji w szkole. Musimy zdawać sobie sprawę z tego, że nie reagując, powiększamy tragedię młodych ludzi, którzy z powodu urazów nabytych w szkole, całe życie funkcjonują gorzej niż mogliby. Właściwa postawa każdego nauczyciela, przemyślane działanie całego zespołu wychowawców mogą w dużym stopniu zmniejszyć przemoc i agresję. Żaden uczeń nie powinien iść do szkoły z uczuciem strachu przed prześladowcami i upokorzeniami, a żaden z rodziców nie powinien obawiać się że jego dziecko stanie się obiektem dyskryminacji. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 3

I. Pochodzenie agresji W literaturze znane są trzy główne teorie wyjaśniające pochodzenie ludzkiej agresji: 1. Teoria instynktów, która mówi, że agresja jest instynktem wrodzonym i że człowiek z natury zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc. 2. Teoria frustracji, według której przyczyną zachowań agresywnych jest przeżywana frustracja, będąca wynikiem niezaspokojenia potrzeb. 3. Teoria społecznego uczenia się, która mówi, że ludzie uczą się zachowań agresywnych bądź przez własne, bezpośrednie doświadczenie, bądź przez naśladownictwo. Z każdej wymienionej teorii wynikają pewne wnioski dla praktyki pedagogicznej. Z teorii instynktów wynika, że tak należy planować zajęcia w klasie, aby rozładować emocje dzieci w sposób pozytywny. Z teorii frustracji wynika, że dzieci należy uczyć np. radzenia sobie z trudnymi emocjami. Z teorii społecznego uczenia się wynika, że nauczyciel sam musi modelować pozytywne zachowania. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 4

II. Rodzaje i przejawy przemocy Przemoc fizyczna to zachowania, które możemy określić jako bicie ręką lub pięściami, bicie na oślep, klapsy, bicie pasem lub innymi przedmiotami, kopanie, obezwładnianie. Przemoc emocjonalna to takie zachowania rodziców lub innych, ważnych dla dziecka osób (opiekunów, krewnych, kolegów, nauczycieli), które prowadzą do zaburzenia lub zniszczenia jego pozytywnego obrazu własnej osoby. Jest to np. upokarzanie, ignorowanie, odrzucanie, izolowanie. Przemocą emocjonalną jest również pozbawienie dziecka kontaktu niezbędnego do prawidłowego rozwoju (przytulanie, głaskanie, obejmowanie, noszenie na rękach. Zaniedbywanie dzieci określane jest jako niezaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka. Ma miejsce wtedy, gdy dzieci są na długie godziny pozostawiane samym sobie, a w skrajnym przypadku: porzucone, bezdomne, bez właściwej ochrony przed chorobami, gdy w obecności dziecka odbywają się awantury pijackie, libacje, gdy są niedostatecznie zabezpieczone przed zagrażającymi im sytuacjami. Przemoc seksualna to wykorzystywanie dziecka dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze. Przemocą seksualną wobec dzieci są kontakty seksualne, a także zachowania, w których nie dochodzi do zbliżenia fizycznego np.: rozmowy o treści seksualnej kierowane do dziecka, ekspozycje anatomii i czynności seksualnych, oglądactwo. Objawy stosowania różnych form przemocy: zaburzenia mowy nadmierne podporządkowanie się dorosłym częste kłamstwa brak poczucia pewności siebie, niska samoocena, małe poczucie własnej wartości, trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi, poczucie wyobcowania, osamotnienia, bezsensu, krzywdy i winy, trudności w kontrolowaniu wyrażania emocji, stosowanie przemocy wobec innych, samoagresja, przestępczość, zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, trudności w szkole, wagary, ucieczki z domu, bóle głowy, brzucha, nie trzymanie moczu i kału, wymioty. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 5

III. Przemoc w szkole- zjawisko mobbningu. Mobbning to długotrwałe nękanie, izolowanie lub psychiczne znęcanie się nad osobą np. dzieckiem przez rówieśników. Dręczone dziecko nie umie się bronić, jest raczej bezradne wobec prześladowcy. Wielu uczniów jest ofiarą jedynie sporadycznych docinków i nieprzyjemnych żartów. W tym wypadku nie należy mówić o mobbningu. Sprawę należy traktować poważnie wówczas, gdy do sytuacji tych dochodzi stosunkowo często i są one dla ucznia faktycznie uciążliwe. A. Jak rozpoznać ofiarę mobbningu w szkole? Dzieci narażone na szykany ze strony kolegów charakteryzują się jedną lub zwykle kilkoma z podanych niżej cech: Są przezywane, upokarzane, wyśmiewane, zastraszane, zakrzykiwane, koledzy drażnią się z nimi, grożą im. Dzieci śmieją się z nich w szyderczy sposób. Są zaczepiane, szturchane, popychane i nie potrafią się bronić. Są wciągane w bójki, w których są stroną słabszą; nie bronią się, lecz próbują uciec lub się wycofać. Koledzy zabierają im książki, pieniądze i inne rzeczy. Są (stosunkowo często) w czasie przerw samotne i nie dopuszczane do grupy. Nie mają w klasie żadnego dobrego przyjaciela. Mają problemy z głośnymi wypowiedziami na lekcjach. Odpowiadając sprawiają wrażenie nerwowych i niepewnych. Wyglądają na sfrustrowane, nieszczęśliwe, smutne, często płaczą. Nie są odwiedzani przez kolegów ani nie chodzą do ich domów. Mało czasu spędzają na podwórku z rówieśnikami. B. Sprawcy mobbningu jak ich rozpoznać? Szkolnymi prześladowcami są częściej chłopcy, silniejsi fizycznie i bardziej bezwzględni. Szykany, których sprawcami są dziewczynki trudniej zaobserwować, ponieważ są bardziej wyrafinowane, przemyślane i niebezpośrednie. Polegają one na rozsiewaniu plotek, tworzeniu intryg i na manipulowaniu przyjaźniami. Szkolni prześladowcy charakteryzują się następującymi cechami: Łatwo się irytują, szydzą z innych, celowo mówią rzeczy, które mogą kogoś zranić, grożą, wyśmiewają się, popychają innych, szturchają, biją, znęcają się, niszczą cudze rzeczy. Mogą być silniejsi od kolegów z klasy, zwłaszcza od swoich ofiar. Zazwyczaj są w tym samym wieku lub starsi od kolegów których nękają. Są sprawni fizycznie i mają dobrą koordynację ruchów, co widać w sporcie i podczas bójek. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 6

Mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych, chętnie uciekają się do przemocy i gróźb, dążą do realizacji swojej woli za wszelką cenę. Chełpią się swoją faktyczną lub wyimaginowaną władzą nad pozostałymi uczniami. Są porywczy, impulsywni, cechuje ich niski próg frustracji, mają trudności z przystosowaniem się do panujących norm i zasad. Aby osiągnąć korzyść, chętnie oszukują. Ogólnie są zbuntowani, nieposłuszni i agresywni wobec dorosłych (także wobec rodziców i nauczycieli), starsi i silniejsi mogą wzbudzać strach nawet wśród dorosłych. Sprytnie wykręcają się z trudnych sytuacji. Mają opinię twardych. Nie współczują dręczonym uczniom. Nie są niepewni ani przestraszeni i zazwyczaj mają dość wysokie mniemanie o sobie. W porównaniu z innymi stosunkowo wcześnie zaczynają łamać inne normy społeczne i prawne. Wpadają w złe towarzystwo, dużo piją, kradną, stają się chuliganami. Nie ma reguł, jeśli chodzi o ich popularność w klasie. Zwykle mają poparcie przynajmniej małej grupki kolegów. W ostatnich latach szkoły podstawowej i później przeważnie przestają być lubiani. Podobnie z ocenami w pierwszych pięciu klasach szkoły podstawowej nie ma reguł, mogą mieć stopnie dobre lub złe, później zazwyczaj mają negatywny stosunek do szkoły i oceny poniżej średniej. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 7

IV. Czynniki sprzyjające agresji w szkole Utrzymywanie Tabu wobec problemu. Brak reakcji na zachowania agresywne ze strony nauczycieli i rodziców. Brak komunikacji między nauczycielami. Brak komunikacji między nauczycielami, a rodzicami (ofiara przemocy nie otrzymuje wsparcia, sprawcy czują się bezkarni i nie widzą powodu hamowania swej agresji). Słaby nadzór dorosłych na przerwach i w miejscach, w których najczęściej dochodzi do zachowań agresywnych. Nauczyciele niekompetentni, niekonsekwentni, niesprawiedliwi, nieżyczliwi Nauczyciele w sytuacjach konfliktowych są opryskliwi, poniżają uczniów, nie słuchają wyjaśnień (zachowują się agresywnie). Wymagania ze strony szkoły nierealistycznie wysokie, skazujące na frustrację, porażkę, przynoszące negatywne emocje prowokujące do ataków agresji. W szkole nie przekazuje się istniejącej wiedzy na temat agresji i znieczulenia społecznego, nie uczy się rozwiązywania konfliktów. Brak jasno określonych zasad lub istnieją ale, nie są przestrzegane. Drugie życie społeczności uczniowskiej wymyka się całkiem spod kontroli personelu szkolnego. Są jacyś sprawcy przemocy i ich ofiary i zapewne wielu obserwatorów zajść. Wśród uczniów panuje zmowa milczenia wynikająca z lęku i nawykowej bierności społecznej. W szkole kontrola i opieka są słabe, pełnione chaotycznie. Uczniowie trudni, są rzadko chwaleni, nagradzani, a bardzo często łajani, karani. Zachowania prospołeczne pozostają niezauważone lub traktowane są jako oczywistość, bez pochwały. Zachowania antyspołeczne, agresywne są karane silnie, ale niekonsekwentnie, i nie bezpośrednio po zajściu, więc już po doznanej satysfakcji z przemocy. W szkole jest mało możliwości dla zorganizowania aktywności pozalekcyjnej. Istnieją jedynie dyskoteki i mecze formy sprzyjające agresji przez dużą siłę stymulacji lub rywalizację. W szkole nie ma wspólnego frontu zapobiegania przemocy. Działania są jednostkowe, rozproszone, co nie służy przełamaniu ogólnego lęku i bierności. Kontakt wychowawcy z rodzicami to wywiadówka o postępach w nauce, zachowaniu uczniów, zbiórki pieniędzy, pisanie do rodziców nagan dla dzieci, wzywanie rodziców na poważne rozmowy. Często nasila to w domu i tak zbyt surowe karanie, czynnik negatywny. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 8

V. Czynniki chroniące przed agresją Nauczyciele, kompetentni, konsekwentni, sprawiedliwi, życzliwi (oddziaływują jako autorytet). Nauczyciele (i cały personel) dają przykład rozwiązywania konfliktów pokojowo, z empatią. Wymagania niemałe, ale realistyczne dające szansę sukcesu, zadowolenia, zachęcające do pozytywnej aktywności. Często rozmowy w kręgu twarzą w twarz i wspólna praca w zespołach, mieszanie składu zespołów, stymulowanie współpracy (metody integrujące klasę). Przekazuje się wiedzę o przejawach, przyczynach agresji i zapobieganiu jej. Prowadzone są m in. ćwiczenia rozwiązywania konfliktów, wyrażania uczuć i radzenia sobie z negatywnymi uczuciami bez zachowań agresywnych, reagowania na dziejącą się krzywdę. Obowiązki, prawa, zalecenia, zakazy i sankcje są jasno określone, obowiązuje postawa wzajemnego szacunku i unikania przemocy. Opiekunowie znają miejsca i sytuacje zagrażające i orientują się w tym co robią dzieci. Wobec młodszych dzieci kontrola i opieka są bezpośrednie, wobec dorastających coraz bardziej pośrednie, oparte na rozmowie. Zawsze jednak opiekunowie pozostają czujni. W szkole nie ma miejsc bez sprawdzania, co się tam dzieje. Stwarza się okazję, by każde dziecko mogło doświadczać w szkole więcej pochwał niż nagan. Zachowania prospołeczne są nagradzane, ale nie systematycznie, bo to jest skuteczniejsze. Zachowani antyspołeczne, przemoc są karane niezbyt silnie, ale nieuchronnie i natychmiastowo. Uniemożliwia to czerpanie satysfakcji z aktu przemocy. W szkole istnieją różne kółka zainteresowań, organizacje dziecięce, możliwości zabaw towarzyskich, akcje społeczne, sport, turystyka. Cały personel szkoły i samorząd uczniowski włączeni są we wspólny front strzegący funkcjonowania w szkole zasad współżycia opartych na szacunku. Wychowawcy stwarzają okazję do integracji rodziców. Gdy wzrośnie zaufanie, można współpracować wychowawczo, rodzice pomagają w pracy nie tylko z ich dzieckiem, ale i z innymi, trudnymi we współżyciu. Szkoła przekazuje wiedzą nt. wychowania przeciw przemocy i korzysta z wiedzy rodziców. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 9

VI. Interwencja. Interwencja to kompleksowy system działań zmierzający do trwałej zmiany zachowań sprawców i ofiar przemocy, zakładający również zmianę postaw osób, które nie są bezpośrednio uwikłane w zachowania związane z przemocą, lecz zachowują tzw. neutralność. System interwencji może być skuteczny wtedy, gdy nauczyciele (całe grono ) zaakceptuje ogólne zasady reagowania na przemoc i będą je stosować w pracy z uczniami. Kontrakt to pisemna umowa zawarta z uczniem, zawierająca: zakres zobowiązań ucznia, informację o konsekwencjach, jakie grożą za złamanie ustaleń, termin spotkania z oceniającym stopień wypełnienia umowy, podpis ucznia i wychowawcy. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 10

Przykład kontraktu: KONTRAKT Ja, Katarzyna Dębska, zobowiązuję się, że nie będę wyśmiewała się z Beaty ubrań ani rodziców, ani nie będę mówiła o niej żadnych nieprzyjemnych rzeczy. Jeśli będzie mnie już bardzo złościła, to będę odchodziła na przerwie w inną stronę, albo pójdę porozmawiać do naszej Pani. Obiecuję, że powiem przy całej klasie na najbliższej godzinie wychowawczej, że to nie prawda, że Beata jest z domu dziecka i przeproszę ją za te plotki, które opowiadałam dziewczynom. Następne spotkanie odbędzie się dn....2003. Jeśli nie dotrzymam umowy, to: nie wezmę udziału w szkolnej dyskotece, która będzie w sobotę, a w następnej rozmowie ze mną będzie brała udział, także pani pedagog. Podpis ucznia: Podpis wychowawcy Pieczątka szkoły Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 11

VII. Działania wobec agresorów i ofiar przemocy A. Rozmowa ze sprawcą przemocy Jeżeli w przemocy uczestniczy więcej niż jedna osoba (np. cała grupa), należy rozmawiać z każdym z osobna, zaczynając od lidera grupy. Miejscem rozmów nie może być korytarz ani pokój nauczycielski, lecz pomieszczenie zapewniające spokój i brak udziału świadków. Nauczyciel, który decyduje się na przeprowadzenie rozmowy powinien jasno określić sobie jej cel. Ten cel ma wyznaczyć kierunek rozmowy, należy stale o nim pamiętać i wyciszać, pojawiającą się przy takich okazjach, chęć załatwienia kilku innych zaległych spraw. Nauczyciel powinien opisać zachowanie ucznia, które jest powodem rozmowy np. widzę, że na przerwach bijesz słabszych od siebie kolegów..., słyszę, że wyśmiewasz się z Kingi itp. Należy upewnić się, że nauczyciel chce mu pomóc, że chodzi o to, aby zaradzić w szkole sytuacjom przemocy. Sprawca musi otrzymać od nauczyciela jasny i jednoznaczny komunikat: W tej klasie (szkole) nie akceptujemy przemocy i będziemy pilnować, żebyś tego nie robił (robiła). Nie wolno ci używać przemocy. Rozmowa ma być dialogiem, a nie przemówieniem do sprawcy, o tym co nauczyciel myśli o sytuacji. Należy dać uczniowi szansę wypowiedzenia się, wysłuchać uważnie, jeśli mówi o sobie i o sytuacji w szkole. Nie negować wypowiedzi ani uczuć. Jeśli uczeń milczy nauczyciel może powrócić jeszcze raz do propozycji swojej chęci pomocy. Rozmowy powinny się odbywać systematycznie, dopóki istnieje problem. Należy ustalić hierarchię rozmów. Na kolejnych etapach powinny być angażowane dodatkowe osoby (wychowawca; wychowawca i inny nauczyciel; wychowawca i pedagog; wychowawca i rodzice; wychowawca, pedagog, dyrektor) Rozmowa ze sprawcą powinna zmierzać w kierunku podpisania przez niego kontraktu w sprawie zmiany nieakceptowanych w społeczności szkolnej zachowań. Sprawca musi zostać poinformowany o sankcjach jakie zostaną zastosowane w przypadku gdy nadal będzie on stosował przemoc wobec innych. Ustalenia zawarte w kontrakcie powinny być znane nauczycielom, którzy mogą być źródłem informacji o zmianach zachowania sprawcy, a także, gdy wymaga tego sytuacja, uczniom klasy, do której on uczęszcza. W uzasadnionych przypadkach można zrezygnować z jawności kontraktu. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 12

B. Rozmowa z ofiarą przemocy Bezradność wychowawcy wobec aktów przemocy w klasie ma duży wpływ na samopoczucie poszkodowanego ucznia. Traci on nadzieję na zmianę swojej sytuacji, zaufanie do dorosłego, pogłębia się jego poczucie porażki. Nauczyciel powinien okazać zainteresowanie uczniowi-powinien rozmawiać z dzieckiem na temat jego sytuacji w klasie. Uczniowie, którzy są dręczeni przez innych często nie mają z kim podzielić się swoim smutkiem, strachem, rozżaleniem. Samo wysłuchanie ich historii pomaga im w częściowym odreagowaniu napięcia. Nauczyciel może okazać zrozumienie dla uczuć ucznia i opowiedzieć o podjętych krokach zaradczych. Ważne dla dziecka jest pozytywne wzmacnianie jego osoby i dodawanie mu odwagi nauczyciel może pokazać dziecku jego mocne strony i podać przykłady różnych sukcesów. Uczniowie-ofiary przemocy posiadają zwykle zaniżone poczucie własnej wartości i nie doceniają siebie. Umiejętne i systematyczne dowartościowywanie może wspomóc budowanie wiary w siebie i dostarczać nowej energii do stawiania czoła problemom. Wychowawcy powinni wskazać umiejętności reagowania w sytuacjach znęcania się, które przytrafiają się uczniowi nauczyciel może dawać uczniowi wskazówki dotyczące reagowania na zaczepki innych uczniów. Czasami ofiara nie uświadamia sobie, że mówi cichym głosem lub po prostu nie wie, co można powiedzieć na żarty pod własnym adresem. Nauczyciel pokazuje różne możliwości zachowania w takiej sytuacji, wykorzystując scenki może również przećwiczyć z dzieckiem. W wielu przypadkach ofiary są niechętne jakimkolwiek rozmowom o swojej sytuacji (lęk przed zemstą sprawców, nieśmiałość, zbyt trudny temat, małe zaufanie do nauczyciela, itp.). W żadnym wypadku nie należy zmuszać ucznia do mówienia. Należy uzbroić się w cierpliwość i próbować różnych sposobów porozumiewania się, wystrzegając się stosowania barier komunikacyjnych. Ucznia, jego zachowania nie krytykujemy, nie obrażamy, nie moralizujemy, nie zadajemy zbyt wielu niepotrzebnych pytań. C. Rozmowa z rodzicami ofiar i sprawców Rodzice ofiar i sprawców powinni być poinformowani przez wychowawcę o sytuacji dziecka w szkole. Celem rozmów jest pozyskanie rodziców do współpracy i określenie jakiej pomocy potrzebuje dziecko. Zasady i sposób rozmowy zostały opisane w poprzednich rozdziałach. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 13

VIII. Wskazówki dla nauczyciela Aby zapobiec występowaniu mobbningu w klasie wychowawca powinien zastosować następujące środki zaradcze: Ustalić wspólnie z uczniami klasowy regulamin Przeciw przemocy, zawierający dokładnie określone i rozumiane przez uczniów normy postępowania. Nagradzać uczniów za właściwe postępowanie i godną naśladowania postawę. Konsekwentnie karać za zachowania sprzeczne z ustalonymi normami postępowania, zawartymi w klasowym regulaminie. Stworzyć uczniom możliwość rozmowy o ich problemach na godzinach wychowawczych. Organizować klasowe spotkania poza lekcjami, integrujące całą klasę. Otwarcie rozmawiać z rodzicami na temat problemu przemocy podczas wywiadówek i w rozmowach indywidualnych. Rzetelnie pełnić dyżury na korytarzach podczas przerw, w czasie dyskotek, na boiskach szkolnych, w okolicach szatni i toalet. Interweniować zgodnie z zasadą: Lepiej interweniować zbyt często, niż zbyt rzadko. Jeśli w klasie istnieje już problem przemocy - podjąć natychmiastowe działania zgodnie z zasadami interwencji. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 14

Bibliografia 1. Hanna Rylke, Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli?, WSiP S.A. W-wa 1999. 2. Dan Olweus, Mobbning Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Jacek Santorski & CO. 3. J. Węgrzynowska, Wychowanie przeciw przemocy, W-wa 1998. 4. W. Sikorski, Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury, Problemy opiekuńczo wychowawcze II 2001. Jak przeciwdziałać przemocy i agresji w szkole? 15