PRZEDMOWA agresja_u_osob_fragment Problem agresji w szkole jest tematem wielu monografii, artykułów i doniesień badawczych, ale jak dotychczas nie doczekał się opracowania Ŝadnej spójnej koncepcji teoretycznej wyjaśniającej to zjawisko, jak równieŝ skutecznych metod jego niwelowania (Rejzner, 2004, s. 5). W literaturze przedmiotu moŝna znaleźć liczne stanowiska wyjaśniające i interpretujące zjawisko agresji. Zarówno w codziennej praktyce, jak i w wielu publikacjach agresywność zalicza się wręcz do podstawowych objawów upośledzenia. Cz. Kosakowski (1997, s. 172) uwaŝa, Ŝe przyjmowanie takiego poglądu jest wynikiem silnie zakorzenionego w pedagogice specjalnej biologizmu. Jak pisze A. Mikrut (1999, s. 70), [ ] na ogół Ŝywo reagujemy na przejawy agresji, bywa ona przez nas ostro piętnowana i potępiana, jednak staje się przedmiotem szczególnej krytyki i często błędnych interpretacji wówczas, gdy jest udziałem ludzi w jakiś sposób innych od pozostałych. NaleŜą do nich osoby upośledzone umysłowo. [ ] Wybór tematyki prezentowanej w tej ksiąŝce w duŝej mierze został podyktowany nie tylko względami badawczymi, ale takŝe praktycznymi, a dokładniej społecznymi. Przedstawienie przejawów zachowań agresywnych badanych uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym oraz zaleŝności pomiędzy sytuacją osobistą, rodzinną i szkolną a przejawianą przez nich agresją moŝe stanowić podstawę do poznania nie tylko zjawiska agresji wśród uczniów, ale teŝ działań profilaktycznych przeciwdziałających pojawianiu się agresywności lub obniŝających jej nasilenie czy zmieniających formę na bardziej akceptowaną społecznie. O wyborze właśnie tego tematu pracy zadecydowały takŝe moje liczne kontakty z uczniami lekko upośledzonymi umysłowo w trakcie wielu praktyk studenckich, jak równieŝ praca z osobami upośledzonymi umysłowo przebywającymi w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Olsztynie. Pod tym względem nie bez znaczenia pozostają równieŝ zainteresowanie problemem agresji uczniowskiej na poziomie pracy magisterskiej i chęć Strona 1
dalszego zgłębiania badawczego zjawiska agresji. Problem agresywności uczniów lekko upośledzonych umysłowo jest trudnym i stosunkowo mało opisanym zagadnieniem w publikacjach naukowych zarówno teoretycznie, jak i empirycznie. Bogato reprezentowany jest w literaturze temat agresji osób pełnosprawnych intelektualnie, natomiast badania nad agresją jednostek z lekkim upośledzeniem umysłowym obejmują zazwyczaj jedynie wycinek problemu dotyczący ogólnego poziomu agresji z uwzględnieniem poziomu poszczególnych jej rodzajów (Bartkowicz, 1983, 1995; Bobek, 1989; Mikrut, Olszewski, 1998; Mikrut, 1999; Skowrońska, 1994, 1995, 1997; Giryński, 1994, 1997). W literaturze przedmiotu moŝna znaleźć wiele doniesień z badań dotyczących zachowań agresywnych osób w normie intelektualnej (Frączek, 1977; Kirwil-Parzych, Fraczek, 1979; Feshbach, 1964; Schachter, Singer, 1962; Ranschburg, 1980; Kubacka-Jasiecka, 1986; Bandura, Walters, 1968; Skorny, 1989 i in.), podczas gdy niewiele jest badań empirycznych traktujących zagadnienie w sposób interdyscyplinarny, odnoszących się do zachowań agresywnych osób lekko upośledzonych umysłowo w kontekście ich sytuacji osobistej, rodzinnej i szkolnej. WaŜne jest zatem wypełnienie tej luki w badaniach nad agresją jednostek lekko upośledzonych umysłowo i praca ta stanowi próbę realizacji tego celu. Niniejsza publikacja stanowi część mojej rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Czesława Kosakowskiego. Promotorom składam serdeczne podziękowania za wsparcie i Ŝyczliwość, jakie otrzymywałam na kaŝdym z etapów zgłębiania podjętej przeze mnie problematyki. Serdecznie dziękuję równieŝ recenzentom prof. dr hab. Teresie śółkowskiej i prof. dr. hab. Amadeuszowi Krause. Ich cenne wskazówki pomogły mi w wytyczeniu kierunków badawczych i przyczyniły się do nadania ostatecznego kształtu tej pracy. Wyrazy szczególnej wdzięczności składam równieŝ moim najbliŝszym: Mamie, Bratu i MęŜowi Krzysztofowi. To oni byli dla mnie wyjątkowym źródłem zrozumienia i wsparcia. W dowód wdzięczności dedykuję tę ksiąŝkę moim najbliŝszym. Agnieszka śywanowska Strona 2
WSTĘP Przemoc i agresja to jedne z tych zjawisk, które towarzyszą człowiekowi nieodłącznie od zarania jego bytowania na tej ziemi. To równieŝ zjawiska dylematy nieodłączne uprawianiu zawodu nauczyciela wychowawcy oraz funkcji rodzica opiekuna. Problemy te w myślach od zawsze, dziś moŝe i częściej, bo i czasy, w jakich przyszło nam Ŝyć, stanowią grunt podatny do ich narastania. (Czesław Kosakowski, 2003) Brutalizacja Ŝycia społecznego sprawia, Ŝe dla wielu młodych ludzi agresja stała się atrakcją. Wykorzystywanie przewagi fizycznej jest naturalnym sposobem zdobywania dóbr materialnych i regulowania stosunków międzyludzkich. Przemoc i agresja są równieŝ nieodłącznym elementem Ŝycia codziennego szkół oraz placówek opiekuńczych, wychowawczych i resocjalizacyjnych. Zainteresowanie agresją wzrasta wraz z jej coraz większym przenikaniem w codzienne Ŝycie ludzi. Jak pisze I. Obuchowska (1997, s. 6), [ ] juŝ nie tylko wojny, obozy zagłady, porywanie zakładników, nie tylko pospolita przestępczość są jej wyrazem, ale równieŝ wzajemne kontaktowanie się ludzi bywa nasycone agresją. [ ] Wzrost zainteresowania problematyką agresji wśród naukowców reprezentujących róŝne dziedziny wiedzy jest zatem bez wątpienia wyrazem społecznych potrzeb. Współcześnie agresja przyjmuje coraz większe rozmiary, budząc w społeczeństwie poczucie zagroŝenia i niepokoju. Szczególnie przeraŝający staje się fakt, Ŝe zachowania agresywne z wysokim stopniem brutalizacji pojawiają się wśród dzieci i młodzieŝy (Karwowska, 2001). Obecnie zjawisko agresji u dzieci i młodzieŝy zajmuje znaczące miejsce wśród problemów społecznych. Wiele jest przyczyn jej powstawania, począwszy od predyspozycji osobowościowych, poprzez wpływ rodziny, na środowisku szkolnym i rówieśniczym skończywszy. Występowanie w szerokim zakresie róŝnego rodzaju zachowań agresywnych stanowi istotny problem społeczny, zwłaszcza w przypadku dzieci (Wawryk, 2004, s. 117). U osób upośledzonych umysłowo zachowania agresywne często prowadzą do wytworzenia znacznego dystansu społecznego, utrudniającego, a często wręcz hamującego proces ich integracji ze środowiskiem. D. Skowrońska (1995, s. 163) zwraca Strona 3
uwagę, Ŝe agresja_u_osob_fragment [ ] agresja jest kategorią ludzkiego zachowania podlegającą wartościowaniu i na tyle istotną w Ŝyciu społecznym, Ŝe jej poziom jest niemal dokładnym wskaźnikiem socjalizacji. [ ] Niewątpliwie osoby agresywne są odrzucane lub izolowane przez otoczenie społeczne nie z powodu dysfunkcji intelektualnych, lecz dlatego właśnie, Ŝe ujawniają zachowania nieapróbowane społecznie. Zachowania te mogą równieŝ wpływać na kształtowanie się negatywnego obrazu psychologicznego osoby upośledzonej umysłowo i stwarzać warunki sprzyjające pojawianiu się stygmatyzacji społecznej. KsiąŜką, którą oddaję do rąk Czytelnika, składa się z dziewięciu rozdziałów. Dwa pierwsze mają charakter teoretyczny, natomiast pozostałe są prezentacją wyników badań własnych. Rozdział pierwszy zawiera rozwaŝania terminologiczne, czyli analizę takich pojęć, jak: agresja, agresywność i przemoc. Przedstawiono w nim teŝ koncepcje wyjaśniające przyczyny agresji, ujęte w dwa nurty: biologiczny (obejmujący neurofizjologiczne i organiczne podłoŝe agresji oraz jej popędowo-instynktowne uwarunkowania) i psychospołeczny (koncentrujący się na teorii frustracja agresja i ujmujący agresję jako nawyk będący efektem klasycznej teorii uczenia się), a takŝe teorie socjologiczne. Szczególną uwagę poświęcono rodzajom agresji i wielości form ich wyraŝania. Omówiono zarówno agresję fizyczną, jak i słowną oraz zachowania napastliwe i destruktywne w ich bezpośredniej i pośredniej formie. DuŜo uwagi poświęcono takŝe zagadnieniom związanym z uwarunkowaniami zachowań agresywnych opisano je w trzech aspektach: indywidualno-osobowościowym, rodzinnym oraz środowiska szkolnego i rówieśniczego. W rozdziale drugim przedstawiono ustalenia terminologiczne dotyczące niepełnosprawności. Wskazano na upośledzenie umysłowe jako jedną z form niepełnosprawności ludzkiej. Ukazano perspektywy badawcze upośledzenia umysłowego, pojęcie upośledzenia umysłowego i przemiany w jego definiowaniu na przestrzeni lat. Wyjaśniono teŝ kryteria i klasyfikacje upośledzenia umysłowego. Jednak największy nacisk połoŝono przede wszystkim na omówienie wielowymiarowości zjawiska upośledzenia umysłowego, z uwzględnieniem jego Strona 4
trzech wymiarów: organicznego, psychicznego i społecznego. W rozdziale tym przedstawiono takŝe zachowania agresywne osób lekko upośledzonych umysłowo w świetle badań empirycznych dotyczących zachowań agresywnych tej grupy osób. Zagadnienia dotyczące metodologii badań własnych omówiono w rozdziale trzecim. Przedstawiono w nim bowiem załoŝenia teoretyczne i metodologiczne przeprowadzonych badań, problemy badawcze, teren badań i ich organizację. Rozdział czwarty zawiera analizę zjawiska agresji uczniów w świetle podstawowych danych. Rozpatrywano ją poprzez analizę przejawów zachowań agresywnych badanych uczniów z rozróŝnieniem na płeć i typ szkoły, do której uczęszczają badani uczniowie. Zwrócono takŝe uwagę na umiejscowienie występowania zachowań agresywnych. Rozdział piąty dotyczy sytuacji osobistej uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym. Ukazano w nim obraz siebie poprzez przedstawienie ja realnego, ja idealnego i samoakceptacji badanych uczniów; wskazano teŝ na zaleŝność pomiędzy motywami zachowań agresywnych uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym a ujawnianą agresją. Sytuację rodzinną badanych osób ilustruje rozdział szósty. Problem ten rozpatrzono w kontekście struktury rodziny, warunków materialno-bytowych, atmosfery domu rodzinnego, stylu wychowania oraz postaw rodzicielskich. W rozdziale siódmym omówiono zaś sytuację szkolną badanych uczniów: ich wyniki w nauce, motywację do nauki szkolnej, uspołecznienie, pozycję w zespole klasowym, oraz klimat społeczny szkoły, do której uczęszczają. Rozdział ósmy obejmuje refleksje końcowe autorki w postaci podsumowania uzyskanych wyników badań. Natomiast ostatni rozdział zawiera implikacje dla praktyki wynikające z przeprowadzonych badań. Omówiono w nim profilaktykę zachowań agresywnych uczniów z trzema poziomami jej oddziaływania; pierwszym obejmującym działania ukierunkowane na jednostkę, drugim na rodzinę, trzecim na szkołę oraz czwartym obejmującym działania wiąŝące się z konsekwencjami zachowań agresywnych. Taki układ ksiąŝki daje moŝliwość omówienia działań profilaktycznych bezpośrednio wynikających z badań. Celem pracy jest uzupełnienie istniejącej wiedzy na temat zachowań agresywnych osób lekko upośledzonych umysłowo, a takŝe pełniejsze poznanie przejawów zachowań agresywnych uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym oraz związków pomiędzy ich sytuacją osobistą, rodzinną i szkolną a Strona 5
przejawianiem przez nich zachowań agresywnych. Innym waŝnym celem było teŝ praktyczne ujęcie agresywności uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym, ujawniające się głównie w dostarczeniu Czytelnikom informacji i propozycji wieloaspektowych i komplementarnych działań profilaktycznych przeciwdziałających pojawianiu się agresji wśród uczniów. Ze względu na to, Ŝe coraz powszechniej stosuje się termin niepełnosprawność intelektualna, zamiast pojęcia upośledzenie umysłowe, w niniejszej pracy termin upośledzenie umysłowe będzie stosowany zamiennie z określeniem niepełnosprawność intelektualna. Wynika to miedzy innymi z tego, Ŝe wraz z przyjęciem przez Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym modelu niepełnosprawności za WHO nastąpiła zmiana jego nazwy na Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań nad Niepełnosprawnością Intelektualną. Ponadto argumentem za przyjęciem tego terminu jest teŝ fakt włączenia osób z upośledzeniem umysłowym w szersze grono wszystkich ludzi niepełnosprawnych oraz mniej stygmatyzującego jej charakteru. NaleŜy równieŝ zaznaczyć, Ŝe zarówno w Polsce, jak i większości krajów Unii Europejskiej stosowany jest ów model, dąŝący do zastępowania terminu upośledzenie umysłowe pojęciem niepełnosprawność intelektualna. Obydwa terminy będę stosować zamiennie z uwagi takŝe na częstość występowania terminu upośledzenie umysłowe w literaturze przedmiotu oraz jego uŝywania przez terapeutów, nauczycieli i rodziców osób niepełnosprawnych. Strona 6