METODY ILOŚCIOWE W BADANIACH EKONOMICZNYCH Tom XV/4, 2014, str. 62 70 WYKORZYSTANIE ANALIZY WIELOKRYTERIALNEJ DO BADANIA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO Mchał Koścółek Katedra Ekonom Poltechnka Rzeszowska m. Ignacego Łukasewcza e-mal: mkos@prz.edu.pl Streszczene: W artykule przedstawono wykorzystane metod analzy welokryteralnej za pomocą których został zbadany potencjał gospodarczy województwa podkarpackego. Z welu czynnków wpływających na rozwój oraz utrzymane potencjału gospodarczego wyodrębnono 5 cech. Wyodrębnena dokonano za pomocą metody AHP. Na podstawe wybranych cech dokonano badana metodą untaryzacj zerowanej oraz metodą Czekanowskego. Badane wykazało, że wybór metody do analzy welokryteralnej ma newelk wpływ na grupowane poszczególnych powatów w województwe podkarpackm. Słowa kluczowe: analza welokryteralna, metoda AHP, metoda untaryzacj zerowanej, metoda Czekanowskego, potencjał gospodarczy, województwo podkarpacke, klasyfkacja WSTĘP Potencjał gospodarczy jest określany poprzez umejętność danego kraju postrzeganego jako jednostka gospodarcza jak poltyczna- do długookresowego tworzena wartośc dodanej[stern n. 2000] 1. Do badana potencjału gospodarczego danego podmotu można wykorzystać wele metod analzy welokryteralnej. Dobór metod jest kluczowy, poneważ ne wszystke metody pozwalają na ch porównane. Celem opracowana jest próba 1 Stern S., Porter M.E., Furman J.L., (2000), The Determnants of Natonal Innovatve Capacty, Workng Paper No 7876, Natonal Bureau of Economc Research, Cambrdge, s. 1.
Wykorzystane analzy welokryteralnej 63 określena potencjału województwa podkarpackego za pomocą metod analzy welokryteralnej. Dla tak określonego celu pracy zostane zweryfkowana następująca hpoteza: potencjał gospodarczy województwa podkarpackego kształtuje sę w tak sam sposób nezależne od zastosowanej metody badawczej. OPIS PORÓWNYWANYCH METOD W opracowanu zostały zastosowane trzy metody analzy welokryteralnej: metoda AHP (Analytc Herarchy Process), metoda untaryzacj zerowanej, Dagram Czekanowskego. Metoda AHP jest jedna z najbardzej popularnych najszybcej rozwających sę metod matematycznych, pozwalającej rozwązywać problemy welokryteralne. Wspomaga ona rozwązane złożonych problemów, poprzez rozłożene ch na czynnk. Może być też pomocna w przypadku porównywana dwóch lub wększej lośc obektów, w celu wyboru optymalnego rozwązana. Metoda ta obejmuje podejśce welokryteralne oparte na preferencjach. Każdy ocenający ocena badane waranty według własnej, subektywnej oceny. Ważnym założenem jest porównywalność badanych warantów. Metoda AHP uwzględna specyfkę procesów wartoścowana, które mają charakter herarchczny. Jej zastosowane jest szczególne wdoczne w podejmowanu decyzj o charakterze ekonomcznym czy techncznym w przypadku występowana jedyne kryterów jakoścowych. Ocenający badane waranty pownen być osobą mającą dośwadczene w danym obszarze [Downarowcz n. 2000] 2. Etapam w przeprowadzanu analzy metodą AHP są [Saaty 2004] 3 : tworzene herarchcznej struktury procesu decyzyjnego, dobór osób ocenających (ekspertów) oraz oblczene ocen dla elementów herarch, tworzene macerzy preferencj, tworzene rankngu fnalnego. Perwszy etap ma charakter analtyczny. Od jakośc analzy doboru warantów (obektów) zależy jej wynk końcowy. Nezmerne ważne w tym etape jest, aby osoba zajmująca sę dekompozycją problemu zajmowała sę badanym tematem mała dośwadczene w tym obszarze. 2 Downarowcz O., Krause J., Skorsk M., Stachowsk W. (2000), Zastosowane metody AHP do oceny sterowana pozomem bezpeczeństwa złożonego obektu techncznego, Poltechnka Gdańska, Gdańsk, str. 7-9. 3 Saaty T. L. (2004), Decson Makng The Analytc Herarchy and Network Processes (AHP/ANP). Journal of Systems Scence and Systems Engneerng,Tsnghua Unversty, Beng, Vol. 13, No. 1,str. 1-11.
64 Mchał Koścółek Kolejnym etapem jest dobór grona eksperckego. Osoby te będą porównywać param czynnk (cele) według skal Saaty ego. Na tym etape oblczane są równeż oceny dla poszczególnych elementów herarch. W tabel 1 została zaprezentowana skala preferencj pomędzy porównywanym elementam, której używa sę do badana metodą AHP. Tabela 1. Skala preferencj mędzy porównywanym elementam według Saaty ego Przewaga ważnośc elementów decyzyjnych Równoważność Słaba lub umarkowana Istotna, zasadncza, mocna Zdecydowana lub bardzo mocna Absolutna Opsowe wyrażene ważnośc elementów decyzyjnych X ma take samo znaczene jak Y (oba elementy przyczynają sę w równym stopnu do osągnęca celu) X ma trochę wększe znaczene nż Y (neprzekonujące znaczene lub słaba preferencja jednego elementu nad drugm) X ma wyraźne wększe znaczene nż Y (zasadncze lub mocne znaczene lub mocna preferencja jednego elementu nad nnym) X ma bezwzględne wększe znaczene nż Y (zdecydowane znaczene lub bardzo mocna preferencja jednego elementu nad nnym) X ma absolutne wększe znaczene nż Y (absolutne znaczene lub absolutna preferencja jednego elementu nad nnym) Przyporządkowane wartośc Źródło: Wnnck K., Jurek A., Landowsk M., Zastosowane metody analzy herarchcznej problemu, str. 156, http://p-e.up.krakow.pl/artcle/vewfle/682/554 Dwa ostatne etapy to tworzene badane spójnośc macerzy preferencj na jej podstawe tworzene rankngu końcowego. Rankng końcowy ma na celu pomoc w wyborze najlepszego rozwązana. Zaletą przedstawonej metody jest jej prosty sposób oblczana. Do przeprowadzena oblczeń wystarczy jedyne arkusz kalkulacyjny. Metoda AHP ma na celu ułatwene wyboru optymalnego warantu (scenarusza). Drugą z zastosowanych metod jest metoda untaryzacj zerowanej. Metoda ta opera sę na porównywanu wybranych elementów pod względem welu kryterów, które nekedy obrazują odmenne od sebe zmenne. Zmenne często wyrażone są poprzez różne od sebe welkośc. Metoda ta ma na celu uprządkowane unormowane tych cech. Obejmuje ona zarówno elementy ujemne 1 3 5 7 9
Wykorzystane analzy welokryteralnej 65 (destymulanty) jak dodatne (stymulanty) [Kukuła 2012] 4. Normowane cech odbywa sę za pomocą wzorów [Mszczyńska] 5 : z z max x x = ( = 1,2,..., r; j 1,2,..., s) (1) max x mn x = x mn x = ( = 1,2,..., r; j 1,2,..., s) (2) max x mn x = Wzór (1) odnos sę do destymulant, natomast wzór (2) do stymulant. Dzęk tym wzorom tworzona jest macerz zawerająca wybrane wskaźnk. Stworzene macerzy pozwala w późnejszym etape na stworzene rankngu obektów określena grup podobnych do sebe. Metoda untaryzacj zerowanej ma na celu przedstawene welu kryterów za pomocą jednej unormowanej zmennej. Ostatną zastosowaną metodą jest metoda Czekanowskego, zwana równeż dagramem Czekanowskego. Metoda ta jest najstarszą metodą taksonomczną jest to równeż unwersalna metoda klasyfkacj statystycznej. Dagram Czekanowskego pozwala na określene powązań mędzy obektam (jednostkam) oraz unaocznć zwązk podobeństwa mędzy nm. Dzęk tej metodze można stworzyć grupy obektów charakteryzujące sę podobnym cecham [Wójck 2012] 6. Przy stosowanu tej metody trzeba trzymać sę określonych etapów wykonywać je sumenne aby uzyskany wynk był marodajny. Przy przygotowanu dagramu Czekanowskego, należy postępować według następującej procedury [Heffner n. 2007] 7 : 1. zdefnowane macerzy danych, 2. doprowadzene danych do porównywalnośc poprzez zastosowane standaryzacj lub untaryzacj zmennych, 3. wybór mary podobeństwa, 4 Kukuła K. (2012), Propozycja budowy rankngu obektów z wykorzystanem cech loścowych oraz jakoścowych, Metody loścowe w badanach ekonomcznych, tom XIII/1, str. 6-13. 5 Mszczyńska D., Metoda untaryzacj zerowanej, http://www.kbo.un.lodz.pl/ndex.php?opton=com_docman&task=doc_download&item d=33&gd=1017 [dostęp: 20.08.2014] 6 Wójck A. (2013), Zastosowane dagramu Czekanowskego do badana podobeństw krajów Un Europejskej pod względem pozyskwana energ ze źródeł odnawalnych, http://zf.wzr.pl/pm/2013_4_4_25.pdf [dostęp: 20.08.2014] 7 Heffmer K., Gbas P. (2007), Analza ekonomczno-przestrzenna, WUE, Katowce, str.55.
66 Mchał Koścółek 4. oblczene macerzy odległośc taksonomcznych, 5. wyszukane w macerzy odległośc taksonomcznych wartośc mnmalnej maksymalnej, 6. wyznaczene przedzałów klasowych dla wartośc odległośc taksonomcznych na podstawe wyznaczonego emprycznego obszaru zmennośc, 7. opracowane neuporządkowanego dagramu Czekanowskego, 8. uzyskane uporządkowanego dagramu Czekanowskego, 9. nterpretacja uzyskanych wynków. Ostatnm etapem jest nterpretacja wynków, może ona zostać przedstawona w postac uporządkowanego dagramu Czekanowskego wraz z opsem, lub w postac rankngu końcowego grupującego obekty (jednostk) podobne. Metoda ta pozwala wyodrębnć najlepsze obszary. ANALIZA WYBRANYMI METODAMI BADAWCZYMI Perwszym etapem analzy było wyodrębnene z dzesęcu wskaźnków pęcu najważnejszych określających potencjał gospodarczy. Do tego wykorzystano metodę AHP. Grupa ekspertów (grupa składająca sę z pęcu osób) porównywała pary wskaźnków określając przewagę jednego elementu nad drugm wykorzystując skalę preferencj według Saaty ego. Z dzesęcu wskaźnków wyodrębnono pęć najważnejszych. Są to wskaźnk: podmoty wpsane do rejestru REGON na 10 tys. ludnośc, przecętne wynagrodzene mesęczne brutto, stopa bezroboca rejestrowanego, nakłady nwestycyjne przedsęborstw w przelczenu na jednego meszkańca, mgracje zameldowana na pobyt stały. Gdy zostały wyodrębnone wskaźnk określające w najlepszy sposób potencjał gospodarczy zaczęto analzę metodą untaryzacj zerowanej metodą (dagramem) Czekanowskego. W początkowej faze analzy metodą untaryzacj zerowanej należało określć czy dany wskaźnk jest stymulantą czy destymulantą, tak: podmoty wpsane do rejestru REGON na 10 tys. ludnośc - stymulanta, przecętne wynagrodzene mesęczne brutto - stymulanta, stopa bezroboca rejestrowanego - destymulanta, nakłady nwestycyjne przedsęborstw w przelczenu na jednego meszkańca - stymulanta, mgracje zameldowana na pobyt stały - stymulanta. Po tym etape tworzona jest macerz zawerająca wszystke wyżej wymenone wskaźnk unormowana przy pomocą wzoru 1 2. Wynk tej analzy zostały przedstawone w tabel 2.
Wykorzystane analzy welokryteralnej 67 Tabela 2. Macerz określająca potencjał gospodarczy województwa podkarpackego za pomocą metody untaryzacj zerowanej Jednostk terytoralne x1 x2 x3 x4 x5 Q Powat m. Rzeszów 1,00 1,00 1,00 0,75 1,00 0,95 Powat m. Krosno 0,91 0,08 0,98 1,00 0,13 0,62 Powat stalowowolsk 0,40 0,56 0,60 0,70 0,17 0,48 Powat tarnobrzesk 0,16 0,47 0,56 0,99 0,10 0,46 Powat rzeszowsk 0,19 0,23 0,63 0,38 0,68 0,42 Powat m. Tarnobrzeg 0,71 0,35 0,56 0,22 0,09 0,39 Powat meleck 0,30 0,48 0,69 0,33 0,11 0,38 Powat dębck 0,18 0,31 0,68 0,49 0,11 0,35 Powat beszczadzk 0,64 0,40 0,06 0,60 0,00 0,34 Powat m. Przemyśl 0,59 0,53 0,41 0,01 0,12 0,33 Powat sanock 0,28 0,21 0,70 0,28 0,09 0,31 Powat jarosławsk 0,22 0,44 0,34 0,32 0,14 0,29 Powat lesk 0,70 0,41 0,13 0,13 0,00 0,28 Powat jaselsk 0,22 0,29 0,37 0,23 0,12 0,25 Powat łańcuck 0,25 0,11 0,37 0,26 0,11 0,22 Powat leżajsk 0,09 0,40 0,34 0,20 0,05 0,22 Powat krośneńsk 0,18 0,09 0,34 0,20 0,25 0,21 Powat ropczycko-sędzszowsk 0,16 0,33 0,20 0,24 0,07 0,20 Powat przemysk 0,00 0,27 0,27 0,11 0,21 0,17 Powat lubaczowsk 0,04 0,18 0,42 0,15 0,02 0,16 Powat przeworsk 0,05 0,15 0,33 0,08 0,11 0,14 Powat kolbuszowsk 0,04 0,04 0,48 0,08 0,02 0,13 Powat brzozowsk 0,06 0,20 0,05 0,00 0,08 0,08 Powat strzyżowsk 0,08 0,00 0,12 0,06 0,08 0,07 Powat nżańsk 0,10 0,09 0,00 0,00 0,10 0,06 Źródło: opracowane własne na podstawe danych z GUS Wartość Q w tabel 2 odzwercedla potencjał każdego z powatów w województwe podkarpackm w odnesenu do wszystkch pęcu wskaźnków. W analze wyróżnć można powat masto Rzeszów, który swom wynkem odbega od reszty powatów. Kolejnym etapem analzy było wykreślene dagramu Czekanowskego, który mał za zadane określene podobeństw w potencjale gospodarczym w województwe podkarpackm. Dagram został stworzony w programe Mcrosoft Excel 2007.
68 Mchał Koścółek Rysunek 1. Dagram Czekanowskego określający potencjał poszczególnych powatów w województwe podkarpackm Źródło: opracowane własne Dagram Czekanowskego zaprezentowany na rysunku 1, przedstawa grupy powatów o podobnym potencjale gospodarczym na terene województwa podkarpackego. Skala zastosowana na rysunku pozwala na wskazane regonów o podobnym potencjale gospodarczym. Im wartość wyższa tym powat ma wększy potencjał gospodarczy. Wyodrębnć można trzy grupy powatów które posadają podobny potencjał gospodarczy. Jedyne powat masto Rzeszów odbega pozytywne od reszty powatów, poneważ posada wyższy potencjał gospodarczy natomast powat beszczadzk prezentuje sę w tym zestawenu najgorzej. PODSUMOWANIE Badane potencjału gospodarczego w województwe podkarpackm wykazało, że nezależne od zastosowanej metody powat masto Rzeszów wyróżnało sę w pozytywny sposób. Rozwój tego powatu odbegał od reszty jest on wzorem do naśladowana przez nne powaty.
Wykorzystane analzy welokryteralnej 69 Tabela 3. Porównane wynków uzyskanych obema metodam badawczym L.p Powat Grupa wg MUZ Grupa wg DC 1 Powat m. Rzeszów I I 2 Powat m. Krosno II III 3 Powat stalowowolsk III III 4 Powat tarnobrzesk III III 5 Powat rzeszowsk III III 6 Powat m. Tarnobrzeg III III 7 Powat meleck III II 8 Powat dębck III II 9 Powat beszczadzk IV V 10 Powat m. Przemyśl IV III 11 Powat sanock IV II 12 Powat jarosławsk IV III 13 Powat lesk IV III 14 Powat jaselsk IV II 15 Powat łańcuck IV II 16 Powat leżajsk IV II 17 Powat krośneńsk IV II 18 Powat ropczyckosędzszowsk IV II 19 Powat przemysk V II 20 Powat lubaczowsk V IV 21 Powat przeworsk V II 22 Powat kolbuszowsk V IV 23 Powat brzozowsk V II 24 Powat strzyżowsk V IV 25 Powat nżańsk V II Źródło: opracowane własne W przypadku wększośc powatów zauważyć można, że nezależne od zastosowanej metody zostały one sklasyfkowane w tej samej grupe lub najblższej (tabela 3). Brak dentycznej grupy może być uwarunkowany tym, ż w przypadku tworzena grup w obu przypadkach przedzały zostały stworzone nezależne. Przyjęta hpoteza została potwerdzona. Nezależne od wyboru metody badawczej rozkład potencjału gospodarczego w województwe podkarpackm przedstawał sę dentyczne.
70 Mchał Koścółek BIBLIOGRAFIA Downarowcz O., Krause J., Skorsk M., Stachowsk W. (2000), Zastosowane metody AHP do oceny sterowana pozomem bezpeczeństwa złożonego obektu techncznego, Poltechnka Gdańska, Gdańsk, str. 7-9. Heffmer K. (2007), Gbas P., Analza ekonomczno-przestrzenna, WUE, Katowce, str.55. Kukuła K. (2012), Propozycja budowy rankngu obektów z wykorzystanem cech loścowych oraz jakoścowych, Metody loścowe w badanach ekonomcznych, tom XIII/1, str. 6-13. Mszczyńska D., Metoda untaryzacj zerowanej, http://www.kbo.un.lodz.pl/ndex.php?opton=com_docman&task=doc_download&ite md=33&gd=1017 [dostęp: 20.08.2014]. Saaty T. L. (2004), Decson Makng The Analytc Herarchy and Network Processes (AHP/ANP). Journal of Systems Scence and Systems Engneerng, Tsnghua Unversty, Beng, Vol. 13, No. 1,str. 1-11. Stern S., Porter M.E., Furman J.L., (2000), The Determnants of Natonal Innovatve Capacty, Workng Paper No 7876, Natonal Bureau of Economc Research, Cambrdge, s. 1. Wnnck K., Jurek A., Landowsk M., Zastosowane metody analzy herarchcznej problemu, str. 156, http://p-e.up.krakow.pl/artcle/vewfle/682/554. Wójck A. (2013), Zastosowane dagramu Czekanowskego do badana podobeństw krajów Un Europejskej pod względem pozyskwana energ ze źródeł odnawalnych, http://zf.wzr.pl/pm/2013_4_4_25.pdf [dostęp: 20.08.2014]. APPLICATION OF MULTI-CRITERIA ANALYSIS IN RESEARCH ON ECONOMIC POTENTIAL OF PODKARPACKIE PROVINCE Abstract: The artcle wll outlne the applcaton of mult-crtera analyss by the use of whch the economc potental of Podkarpacke Provnce wll be examned. From numerous factors nfluencng the development and mantenance of economc potental, 5 features were dstngushed. It was done wth the ad of selecton n the use of AHP method. On the bass of dstngushed features the examnaton was made by the use of zero untarzaton method as well as Czekanowsk s method. The examnaton showed that the choce of method for mult-crtera analyss has lttle effect on groupng of partcular communes n Podkarpacke Provnce. Keywords: mult-crtera analyss, AHP method, zero untarzaton method, Czekanowsk s method, economc potental, Podkarpacke Provnce, classfcaton