Barbara Rogińska Program terapii pedagogicznej realizowany w przedszkolu O pomyślny start dziecka w szkole Białystok, grudzień 2004
Rozwój dziecka, to nieustanny proces, w którym obserwuje się zmiany ilościowe i jakościowe, prowadzące do coraz lepszego funkcjonowania, zdobywania wiadomości, umiejętności oraz sprawności. W rozwoju tym obserwuje się stałą kolejność przechodzenia od prostych czynności do wyższych form działania. Bez działania podstawowych funkcji fizycznych i psychicznych nie mogą rozwijać się procesy wyższe. Aby osiągnąć umiejętność pisania dziecko rozwija sprawność manualną. Odpowiedni poziom rozwoju percepcji wzrokowej i słuchowej pozwoli dziecku rozpoznać i zapamiętać głoski, litery, cyfry, znaki. Znając głoski, litery opanuje analizę i syntezę wyrazów, procesy niezbędne do nauki czytania i pisania. Tak więc poziom rozwoju podstawowych funkcji, ma dla postępów w rozwoju i zdobywaniu wiedzy przez dziecko, istotne znaczenie. Zadanie jakie stawia sobie przedszkole jest wszechstronny, harmonijny rozwój dziecka. Jego końcowym efektem jest dojrzałość szkolna, na którą składa się rozwój emocjonalno społeczny, psychomotoryczny, umysłowy osiągany w ciągu czterech lat pobytu wychowanka w przedszkolu. Jednak nie wszystkie dzieci objęte czteroletnim cyklem edukacji przedszkolnej osiągają zgodnie z założeniem dojrzałość szkolną. Liczne sygnały płynące od nauczycieli pedagogów psychologów, terapeutów oraz rodziców stały się kolejnym przyczynkiem do dyskusji nad problemami związanymi z gotowością do nauki szkolnej. Zarząd Warszawskiego Oddziału Nr 1 Towarzystwa Dysleksji wspólnie z Zarządem Głównym Polskiego Towarzystwa Dysleksji zorganizował w dniu 05.10.2002 r. w Warszawie ogólnopolską konferencję naukową nt.: O pomyślny start ucznia w szkole. Program koncentrował się na udzielaniu teoretycznych oraz praktycznych wskazówek wszystkim zainteresowanym pomocą dzieciom, będącym u progu szkoły i dzieciom ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi. Konferencja stała się również głosem w sprawie dyskusji na temat objęcia dzieci sześcioletnich obowiązkiem szkolnym. Uczestnicy konferencji podkreślili ogromne znaczenie podjęcia decyzji, objęcia dzieci sześcioletnich obowiązkiem szkolnym. Podejmując tę decyzję należy mieć świadomość, że doświadczenia z pierwszych lat nauki mają poważny wpływ na przyszłość dziecka. Doświadczenia pozytywne mobilizują i rozbudzają ciekawość poznawczą dziecka, zaś trudności znacznie przekraczające jego możliwości mogą je nawet załamać. Ustawa o systemie oświaty w roku szkolnym 2004/2005 wprowadziła obowiązek szkolny. Art. 14 ust. 3 Dziecko w wieku sześciu lat jest obowiązane odbyć roczne 2
przygotowanie przedszkolne w przedszkolu albo w oddziale przedszkolnym zorganizowany w szkole podstawowej. Wczesne rozpoznanie i interwencja mają zatem kapitalne znaczenie na pierwszym etapie edukacji. Jeśli nie podejmie się działań stymulujących rozwój w zakresach, w których obserwowano zmniejszoną aktywność dziecka i niższy poziom wykonywania czynności, wówczas dysharmonie rozwojowe nie maleją, lecz mają tendencję do pogłębiania się. Przypadki nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego, czego przyczyną są parcjalne opóźniania rozwoju funkcji uczestniczących w czytaniu i pisaniu, można dostrzec u dzieci już w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym. Spowodowane są one wpływem różnych czynników patogennych, wśród których wymienić należy: 1. Geny (zaburzenie programu genetycznego) 2. Czynniki szkodliwe działające na dziecko w okresie prenatalnym: niedotlenienie; zatrucie; wirusowe zakażenia płodu; awitaminozy i niedotlenienie matki w czasie ciąży; wylewy śródczaszkowe w czasie porodu i po porodzie; bezpośrednie urazy czaszki. 3. Przedwczesny poród 4. Infekcje i choroby zakaźne przebyte we wczesnym dzieciństwie: zapalenie mózgu; zapalenie opon mózgowych; zaburzenia gruczołów dokrewnych. Mogą one powodować zmiany i zaburzenia trwałe i głębokie, jak również nieznaczne i przemijające mikrouszkodzenia. Objawia się to w opóźnionym rozwoju psychomotorycznym pod postacią parcjalnego lub fragmentarycznego opóźnienia niektórych funkcji poznawczych głównie tych, które uczestniczą w procesie czytania i pisania: słuchowo-językowych, wzrokowo-przestrzennych oraz ich integracji. Dodatkowo pojawić się może opóźnienie funkcji językowych oraz wyraźne zakłócenia rozwoju wzrokowego i integracji wszystkich funkcji. Odkąd do programu dydaktycznego wprowadzono naukę czytania trudności szkolne mogą pojawić się już na etapie edukacji przedszkolnej, zapowiadając specyficzne 3
trudności w czytaniu i pisaniu, na dalszych etapach kształcenia, określane jako ryzyko dysleksji. Znając specyfikę objawów wskazujących na istnienie deficytów rozwojowych należy podjąć szybką interwencję. Dzieci w przypadku nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego charakteryzują się między innymi: 1. opóźnieniem rozwoju ruchowego, małą sprawnością ruchową i koordynacją ruchów podczas wykonywania czynności samoobsługowych i zabaw, małą sprawnością manualną charakteryzującą się niechęcią do zabaw klockami, układankami oraz niechęcią do rysowania i odtwarzania wzorów graficznych i szlaczków; 2. opóźnieniem rozwoju mowy oraz słabszymi umiejętnościami językowymi w wypowiadaniu złożonych wyrazów, zapamiętaniem wierszyków i piosenek, z samodzielnym budowaniem dłuższych wypowiedzi (np: opowiadania zdarzeń), błędami gramatycznymi; 3. trudnościami z zapamiętaniem nazw, imion i nazwisk lub uporczywym ich zniekształcaniem, trudnościami z zapamiętywaniem szeregu nazw (np: dni tygodnia, miesięcy). Ukończone przeze mnie Podyplomowe Studia Terapii Pedagogicznej i wiedza, którą osiągnęłam w tym zakresie oraz wieloletnia praca w zawodzie nauczycielki przedszkola, pozwolą mi na wczesne rozpoznanie dziecka z zaburzonym rozwojem psychomotorycznym i podjęcie terapii w zakresie zaburzonych funkcji. Program O pomyślny start dziecka w szkole przeznaczony jest do realizacji w pracy terapeutycznej w przedszkolach masowych i integracyjnych. Powstał na bazie podstawy programowej stanowiącej załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 grudnia 1999r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego (Dz.U. nr 2 z 17 stycznia 2000 poz. 18). W związku z reformą programową zastał on dostosowany do założeń Podstawy programowej wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego z dnia 23 grudnia 2008 roku oraz odpowiada zaleceniom zawartym w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 czerwca 2009 roku w sprawie dopuszczania do użytku w szkole 4
programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników. Program ma na celu wiązanie treści programowych zawartych w podstawie programowej wychowania przedszkolnego z określonym obszarem oddziaływań terapeutycznych: sfery emocjonalno społecznej, sfery poznawczej, sfery ruchowej, Poznawanie możliwości i potrzeb każdego dziecka pozwala nauczycielce na takie planowanie pracy terapeutycznej, by maksymalnie wykorzystać naturalny potencjał dziecka, a także stworzyć mu warunki i możliwości doświadczania w różnych warunkach i sytuacjach, by usprawniać lub kompensować zaburzone czy też opóźnione funkcje. Cele główne programu: 1. Stworzenie możliwości wszechstronnego rozwoju umysłowego, psychicznego i społecznego dziecka z zaburzonym rozwojem psychoruchowym. 2. Integrowanie dziecka z otoczeniem, jego środowiskiem rówieśniczym. 3. Diagnoza specyfiki rozwoju i umiejętność stymulowania i wspomagania tego rozwoju. Cele szczegółowe: stymulowanie ogólnego rozwoju dziecka; wyrównywanie dysharmonii rozwojowych; - ćwiczenie koncentracji uwagi, - rozwijanie spostrzegawczości, - usprawnianie koordynacji wzrokowo-ruchowej i sprawności manualnej, - usprawnienie spostrzegania wzrokowego i orientacji przestrzennej, - rozwijanie percepcji słuchowej, - usprawnianie analizy i syntezy słuchowej, koordynacji słuchowo ruchowej i słuchowo wzrokowej, - czytanie sylab i wyrazów, - czytanie zdań, włączenie do współdziałania w grupie; 5
ułatwianie dzieciom opanowania tych wiadomości, umiejętności, które są przewidziane programem nauczania; wyrobienie u dzieci tych cech osobowości, które warunkują dalsze samodzielne funkcjonowanie w systemie szkolnym; rozbudzanie zainteresowań i wyrobienie właściwej motywacji do nauki. Metody, formy i zasady pracy wykorzystywane przy realizacji programu Realizację programu zależy zacząć od diagnozy na podstawie opracowanego kwestionariusza. Taka diagnoza, to warunek wczesnej interwencji niezbędnej przy usprawnianiu zaburzonych funkcji podczas zajęć korekcyjno kompensacyjnych. Niezbędną pomocą w przypadku głębszych dysfunkcji jest współpraca z Poradnią Psychologiczno - Pedagogiczną w celu zbadania i opracowana diagnozy lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej. Pozwoli to ustalić głębokość zaburzonych funkcji i możliwe sposoby kompensowania braków rozwojowych i uczenie się o charakterze zindywidualizowanym. Wśród grup metod, które pomogą nauczycielce w realizacji wyznaczonego celu określonego w założeniach programu, można wyróżnić: wspierające rozwój dziecka, stymulujące rozwój dziecka, kompensujące, aktywizujące, usprawniające. Bogaty wachlarz metod, jakie spotykamy w metodyce wychowania przedszkolnego czy terapii pedagogicznej pozwala nauczycielce na dobranie metody do indywidualnych potrzeb dziecka. Znajomość tych metod pozwala nauczycielce na wybieranie oraz łączenie wielu z nich. Realizując program: O pomyślny start dziecka w szkole, korzystam z wielu metod psychologicznych i pedagogicznych, które wzbogacam własnymi przemyśleniami i pomysłami. Są to między innymi: elementy kinezjologii edukacyjnej P. Dennisona; 6
elementy metody Dobrego Startu M. Bogdanowicz; program rozwijający percepcję wzrokową Frostig Horn; ćwiczenia grafomotoryczne M. Bogdanowicz; ćwiczenia H. Tymichowej usprawniające technikę rysowania i pisania; elementy metody Pedagogika zabawy; terapia zabawą J Baran. Każdy nauczyciel, prowadząc pracę wychowawczo dydaktyczno - terapeutyczną przy wyborze metod kieruje się przede wszystkim ich skutecznością i własnym doświadczeniem. Obowiązuje go jednak stosowanie zasad dydaktyki, służące realizacji celów kształcenia Realizacja programu opiera się na zasadach: 1. indywidualizacji środków i metod, 2. powolnego stopniowania trudności, 3. korekcji zaburzeń, 4. kompensacji zaburzeń, 5. ciągłości działań, 6. systematyczności ćwiczeń. Przewidywane osiągnięcia Zastosowanie przedstawionych zasad terapii pedagogicznej, opracowane przez Irenę Czajkowską i Kazimierza Herdę oraz trafnie postawiona diagnoza i dobrze prowadzone zajęcia gwarantują skuteczną terapię. Aby osiągnąć pełen sukces podczas realizacji programu prowadzonego w placówce, należy zaangażować do procesu integracji i terapii, rodziców. 7
Program zajęć terapii pedagogicznej I. Ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej - zachęcanie dziecka do brania udziału w zabawach ruchowych i ćwiczeniach gimnastycznych organizowanych z całą grupą; - zabawy rytmiczne polegające na wyrażaniu ruchem, zachęcanie do ekspresji ruchowej; - zabawy przy muzyce w formie aerobiku, powtarzanie i odtwarzanie ruchów osoby prowadzącej; - sprawne chodzenie i bieganie po podłożu równym i zróżnicowanym; wymijanie przeszkód slalomy, poruszanie się po określonym torze; - podskoki obunóż i na jednej nodze oraz bardziej zrównoważone; - skoki obunóż i na jednej nodze - pojedyncze i w seriach po kilka; - przeskakiwanie przeszkód ćwiczenia ze skakanką; - zeskoki z różnych wysokości; - czołganie się, chodzenie na czworakach, przełażenie przez obręcze; - ćwiczenia równoważne: po desce, ławeczce, narysowanej ścieżce, linii; - ćwiczenia rąk: wymachy do przodu, do tyłu, krążenie ramion; - chwyty oburącz i jedną ręką (przedmiotów rzucanych do dziecka); - rzuty dowolne i do celu z odległości dowolnej i określonej; - podrzucanie, odbijanie, toczenie piłki, obręczy; - upuszczanie i podnoszenie; - bieg do celu z wykonywaniem określonych czynności. II. Zajęcia manualne 1. Malowanie; rozluźnienie napięcia mięśniowego rąk, - wypełnienie kolorem całej powierzchni papieru, - malowanie form kolistych, - malowanie form falistych, - malowanie dużych konturowych rysunków, 2. Usprawnianie końcówek palców; - stukanie czubkami palców, 8
- malowanie suchym palcem, - malowanie pęczkiem waty, - modelowanie w plastelinie, - wyrywanki i naklejanki, - nawlekanie koralików, - wyszywanie z wykorzystaniem wyszywanki bez igły, 3. Ćwiczenia graficzne; - kreślenie form kolistych, - kreślenie prostych linii łączących wyznaczone punkty trafianie do celu, - malowanie kredkami konturowych rysunków, - kreślenie linii w ograniczonym polu, - kopiowanie rysunków, - rysowanie szlaczków i wzorów z elementów liter. III. Usprawnianie spostrzegania wzrokowego i orientacji przestrzennej 1. Rozpoznawanie treści obrazków ukazywanych w krótkich ekspozycjach; 2. Dobieranie par jednakowych obrazków; - swobodne dobieranie par, - domino obrazkowe, - dokładanka, - dobieranka, - loteryjka obrazkowa, - dobieranka odkrywanka, 3. Układanie obrazków po lewej i prawej stronie; - układanie poprzedzone pokazem czynności, - rozpoznawanie i układanie obrazków według instrukcji słownej, - określenie położenia obrazka, 4. Układanie obrazków w szeregu według kolejności w jakiej były pokazywane; 5. Dobieranie części do całego obrazka; 6. Układanie obrazka z części; 7. Dobieranie jednakowych form geometrycznych; 8. Układanie kompozycji z oddzielnych figur geometrycznych; 9
9. Układanie kompozycji geometrycznych z części; - układanie według wzoru cały czas widocznego, - układanie z pamięci, - układanie według instrukcji słownej, 10. Odtwarzanie linii różnie ukierunkowanych; 11. Rysowanie kompozycji geometrycznych za pomocą szablonów; 12. Kończenie zaczętych rysunków; 13. Rysowanie kompozycji geometrycznych według wzoru; IV. Usprawnianie analizy i syntezy słuchowej, koordynacji słuchowo - ruchowej i słuchowo wzrokowej. 1. Odtwarzanie rytmu i wiązanie go z układem przestrzennym; - odtwarzanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym, - rozpoznawanie układu przestrzennego odpowiadającego wystukanemu rytmowi, - rozpoznawanie rytmu zgodnego z układem przestrzennym, - odtwarzanie w układzie przestrzennym wystukanego rytmu, - wystukiwanie rytmu według podanego układu przestrzennego, - graficzne odtwarzanie wysłuchanego rytmu, 2. Analiza zdań na wyrazy i wyrazów na sylaby; - układanie zdań i rozdzielanie ich na wyrazy, - rozwijanie zdań i porównywanie liczby wyrazów w zdaniach, - dzielenie wyrazów na sylaby z jednoczesnym stukaniem w rytm wypowiadanych sylab, - liczenie sylab, - porównywanie liczb sylab, - kończenie i zaczynanie wyrazów dwusylabowych, - tworzenie wyrazów rozpoczynających się od podanej sylaby, - sztafeta sylab, - rozpoznawanie w wyrazie określonej sylaby i ustalanie miejsca jej położenia, 3. Rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek z wyrazów; - wybieranie obrazków, których nazwy rozpoczynają się od podanej głoski, - rozpoznawanie nazwy obrazka na podstawie pierwszej głoski, - wydzielanie pierwszej głoski z nazwy obrazka, 10
- dobieranie par obrazków, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską, - podawanie wyrazów rozpoczynających się od danej głoski, - wybieranie obrazków, których nazwy kończą się wybraną głoską, - rozpoznawanie nazwy obrazka na podstawie ostatniej głoski, - wydzielanie ostatniej głoski z nazwy obrazka, - rozpoznawanie, w którym wyrazie określona głoska znajduje się na początku, a w którym na końcu, - dobieranie par obrazków, w których nazwa drugiego rozpoczyna się taką samą głoską jaką kończy się nazwa pierwszego, - rozpoznawanie samogłosek w wyrazach jednosylabowych, - rozpoznawanie głosek wewnątrz wyrazów o różnej liczbie sylab, - rozpoznawanie określonej głoski położonej w dowolnym miejscu wyrazu, - różnicowanie głosek, - określenie miejsca położenia w wyrazie rozpoznawanej głoski, - rozpoznawanie głoski powtarzającej się w wyrazie, - dokładniejsze określenie miejsca położenia głoski w wyrazie, V. Czytanie sylab i wyrazów. 1. Utrwalenie znajomości liter i różnicowanie samogłosek i spółgłosek; - dobieranie par jednakowych liter, - segregowanie liter, - wyszukiwanie podanej litery w tekście, - układanie pociętych liter (alfabet, układanka obrazkowo - literowa), - rozpoznawanie i nazywanie liter, - dobieranki obrazkowo literowe utrwalające znajomość liter, - wykonywanie plansz i albumów ilustrujących litery, - dobieranie liter wielkich do małych, - dobieranie par z liter drukowanych i pisanych, - wprowadzenie pojęcia samogłoski i spółgłoski, - utrwalenie samogłosek i spółgłosek odkrywanka literowa, - dobieranie samogłosek do wyrazów jednosylabowych co tu się schowało?, 2. Czytanie sylab i wyrazów; - tworzenie sylab dwuliterowych otwartych, 11
- podstawianie spółgłosek do stałej samogłoski, - podstawianie samogłosek do stałej spółgłoski, - rozpoznawanie i czytanie całych sylab dwuliterowych, - utrwalenie czytania sylab dwuliterowych, - czytanie sylab dwuliterowych i łączenie ich z podanymi słowami w nowe wyrazy za pomocą rebusów, - tworzenie wyrazów dwusylabowych z sylab otwartych dwuliterowych przez podstawianie sylab początkowych do stałej sylaby końcowej, - tworzenie wyrazów dwusylabowych z sylab otwartych dwuliterowych przez podstawianie sylab końcowych do stałej sylaby początkowej, - czytanie sylab dwuliterowych i tworzenie z nich wyrazów wypowiadanych przez nauczyciela, - czytanie sylab dwuliterowych i tworzenie z nich wyrazów przy zastosowaniu loteryjek obrazkowo sylabowych i obrazkowo wyrazowych, - samodzielne układanie dowolnych wyrazów przez dziecko z sylab dwuliterowych otwartych, - usprawnianie czytania sylab i tworzenia dowolnych wyrazów dwusylabowych, - tworzenie trzyliterowych sylab zamkniętych przez podstawianie różnych elementów do stałej części sylaby, - tworzenie sylab trzyliterowych z różnych sylab dwuliterowych i spółgłosek, - rozpoznawanie i czytanie jednosylabowych wyrazów cztero i pięcioliterowych, - przekształcanie wyrazów przez zmianę lub dostawianie sylab, - rozpoznawanie i czytanie całych wyrazów dwusylabowych, VI. Czytanie zdań i dłuższych tekstów; - układanie zdań z podanych wyrazów, - uzupełnianie niedokończonych zdań ilustracją i napisem, - czytanie wydzielonych zdań poprzedzone dzieleniem na wyrazy, - układanie zdań rozwiniętych z podanych wyrazów, - dobieranie całych zdań do obrazków, - dobieranie podpisów do ilustracji przedstawiających historyjkę obrazkową, - podporządkowanie zdań opisujących akcje całego obrazka, - podporządkowanie zdań bez pomocy ilustracji. 12
Bibliografia Biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego. Polskie Towarzystwo Dysleksji. Grudzień 1993 Biuletyn informacyjny Polskie Towarzystwo Dysleksji wydanie specjalne pod redakcją Wojciecha Brejnaka Październik 2002 Baran J., Terapia zabawą, CMPP MEN, Warszawa 1996 Bartkowska T., Rozwój wymowy dziecka przedszkolnego, PZWS, Warszawa 1998 Bogdanowicz M., Metoda dobrego startu, WSiP, Gdańsk 1975 Bogdanowicz M., Metoda Veroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, WSiP, Warszawa 1992 Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2002 Chmielewska E., Zabawy logopedyczne i nie tylko. Poradnik dla nauczycieli i rodziców, Kielecka Oficyna Wydawnicza MAC, Kielce 1996 Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno kompensacyjne w szkole, WSiP, Warszawa 1996 Gąsowska T. Pietrzak-Stępkowska Z., Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu WSiP, Warszawa 1994 Gruszczyk Kolczyńska E., Dziecięca matematyka program dla przedszkoli, klas zerowych i placówek integracyjnych, WSiP, Warszawa 1999 Komorowska H., O programie prawie wszystko, WSiP, Warszawa1999 Łada Grodzicka A., ABC... Program wychowania przedszkolnego XXI wieku, WSiP. Warszawa 2001 Waszkiewicz E., Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno kompensacyjnych dla dzieci przedszkolnych, CMPP, Warszawa 2002 13