Prof. dr hab. Bronisława Woźniczka-Paruzel Instytut Informacji Naukowej i Bibliologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Bajkoterapia w bibliotekach dla dzieci (od teorii do działań)
Struktura prezentacji Wprowadzenie Bajkoterapia - jej istota, zadania i twórcy Rodzaje bajek terapeutycznych: bajka relaksacyjna, psychoedukacyjna i psychoterapeutyczna Projektowanie zajęć bajkoterapeutycznych w bibliotekach dla dzieci: metodyka i etapy działań Wnioski
Wprowadzenie Jak powszechnie wiadomo, dzieci na całym świecie uwielbiają bajki, które w ich życiu pełnią szereg niezwykle istotnych funkcji. Głośne czytanie bajek to forma od dawna zakorzeniona w bibliotekach publicznych. Obok niej w ostatnich latach pojawiła się bajkoterapia.
Bajkoterapia Odmiana biblioterapii (ukierunkowanego czytania, nastawionego na wsparcie psychologiczne i pomoc w rozwiązywaniu problemów), adresowana do dzieci w wieku od 4 do 9 lat. W bajkoterapii narzędziem terapeutycznym są jak wskazuje jej nazwa - bajki. Służyć ma niwelowaniu dziecięcych lęków towarzyszących rozwojowi, wyciszeniu niepokoju małych odbiorców oraz wskazywaniu sposobów rozwiązywaniu problemów i/lub trudności dzieci: ze sobą, rówieśnikami, rodziną, otoczeniem itp.
Prekursorzy i współtwórcy bajkoterapii Na kształt bajkoterapii w Polsce największy wpływ wywarli: Bruno Bettelheim (1903-1990), urodzony w Wiedniu psychoanalityk i psycholog dziecięcy pochodzenia żydowskiego, osiadły po II wojnie światowej w USA, Doris Brett - psycholożka kliniczna i współczesna poetka australijska, autorka opowiadań terapeutycznych i twórczyni metodyki bajkoterapii, Maria Molicka psycholożka kliniczna, autorka licznych tekstów bajek terapeutycznych, upowszechniająca bajkoterapię w Polsce.
Bajka Bajka to jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej. Jest to krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie, wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane.
Bajka czarodziejska: baśń Na gruncie ludowym ukształtowała się także bajka magiczna, zwana czarodziejską, albo po prostu baśnią. Stanowi jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej. Utrwalała ludową wiarę w ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań.
Bajki i baśnie klasyczne a terapeutyczne Odpowiednio dobrane bajki i baśnie klasyczne mogą pełnić funkcje terapeutyczne. Bajki terapeutyczne wynalazek ostatnich dekad XX wieku często czerpią z motywów bajek i baśni klasycznych. Ich struktura odbiega nieco od wzorców gatunkowych bajki i baśni, gdyż podporządkowana została funkcjom terapeutycznym.
Rodzaje bajek terapeutycznych i ich zadania Ukształtowały się 3 rodzaje bajek terapeutycznych: bajka relaksacyjna, bajka psychoedukacyjna, bajka psychoterapeutyczna. Mają one uspokajać, redukować problemy emocjonalne i wspierać małych odbiorców we wzroście osobistym, ucząc różnych sposobów przezwyciężania trudności, jakie stały się udziałem ich bohaterów.
Bajka relaksacyjna Ma przynieść małym słuchaczom odprężenie i wyciszyć ich, aby potem można ich było zaktywizować. Jest to utwór krótki, trwający od 3 do 7 min. Bazuje na wizualizacji, tj. obrazowaniu wewnętrznym, polegającym na wyobrażaniu sobie czegoś pod wpływem sugestii słownych. Dzięki wyobraźni dzieci mogą zobaczyć obrazy malowane słowami oraz uczestniczyć w zdarzeniach, które są udziałem bohatera.
Bajka relaksacyjna Bohaterem tej bajki jest najczęściej zwierzę (zwierzątko), obdarzone cechami przypisanymi mu od czasów ezopowych, bardzo uczłowieczone. Czasem bohaterem jest antropomorficzna roślinka, zabawka, zjawisko ze świata przyrody, lub astralny, kosmiczny stworek, albo postać z gier komputerowych. Mały bohater odpoczywa w lesie, ogrodzie, na polanie, podwodnych lub niebiańskich łąkach, zaś kontakt z przyrodą pobudza jego zmysły i daje poczucie lekkości i swobody.
Bajka relaksacyjna Bohater nie odpoczywa biernie, gdyż po chwilach bezruchu podejmuje określone czynności: pije wodę ze źródła, kąpie się, pływa, nurkuje, szybuje na latającym dywanie lub kołysze się na falach czy w przestworzach To potęguje odprężenie, a w rezultacie dodaje energii do podejmowania nowych wyzwań, co jest regulowane przez wplecienie w krótką narrację elementów treningu autogennego. Zamiast morału kończącego bajki tradycyjne, w finale zobrazowana jest pełna energii nowa forma radosnej aktywności.
Bajka psychoedukacyjna Jej struktura podporządkowana jest funkcjom edukacyjnym, tj dydaktyczno wychowawczym i kształcącym, obliczonym na stymulowanie rozwoju dziecka. Jest to utwór dłuższy (kilka stron), kierowany do dzieci przeżywających trudne sytuacje, stąd fabuła podejmuje takie tematy, z którymi dziecko może się zetknąć na co dzień (np. pobyt w szpitalu, rozstanie z najbliższymi, wizyta u dentysty, pierwsze dni w przedszkolu lub szkole, konflikty z rówieśnikami lub rodzicami itp.)
Bajka psychoedukacyjna Odwołuje się do sfery poznawczej, zmierzając do wprowadzenia zmian w zachowaniach małego odbiorcy, poprzez dostarczanie nowych wzorów reagowania i podsuwanie nowych sposobów rozwiązywania lęków i problemów. Nie jest pozbawiona elementów cudowności ze względu na na typowe dla bajek postaci zwierząt, roślin, przedmiotów, które :przełamują cechy przypisane im w bajkach ezopowych. Dzięki nim mały słuchacz lub samodzielny już czytelnik, utożsamiający się z bohaterem, poszerza repertuar swoich zachowań.
Bajka psychoedukacyjna Edukuje także poprzez oddziaływanie na emocje, pomaga dziecku rozpoznawać własne uczucia, a poprzez powiązanie z sytuacją, która je wywołuje, ułatwia ich zrozumienie, zachęca do mówienia o własnych problemach pod bezpieczną bajkową przykrywką Poprzez wskazanie nieznanych dziecku wzorów, motywuje do szukania nowych rozwiązań, bez natrętnego moralizatorstwa.
Bajka psychoterapeutyczna Jest to utwór dłuższy, o rozbudowanej już fabule, układającej się w fantastyczne opowiadania dotyczące różnych sytuacji trudnych, traumatycznych, wzbudzających lęk, zwłaszcza tych, które wynikają z niezaspokojonych potrzeb lub z wcześniejszych negatywnych doświadczeń. Treść może dotyczyć: rozwodu rodziców, śmierci bliskiej osoby, ciężkiej choroby bliskich lub małego bohatera, różnych patologii społecznych, ukazanych w bajkowym świecie itp.
Bajka psychoterapeutyczna Odwołuje się do mechanizmów psychologicznych, umożliwiających konkretyzację i racjonalizację doznawanych lęków, co pozwala obniżyć ich poziom. Ma kompensować potrzeby dziecka, dawać mu wsparcie, wzmocnić poczucie własnej wartości, uczyć pozytywnego myślenia. Wspierając poznawczo, wskazuje sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych.
Przygotowywanie bajkoterapii Punkt wyjścia przygotowanie cyklu Spotkań z bajką (głośne czytania bajek klasycznych). Integracyjny charakter Bajkowych spotkań (dzieci sprawne oraz niepełnosprawne i zaburzone razem). Budowanie więzi międzypokoleniowych poprzez pozyskanie babć i dziadków do współpracy (np. babcie bajarki) Cykliczne family literacy alfabetyzacja rodzinna (przygotowywanie dorosłych do roli przewodników po świecie książki dla dzieci)
Wykorzystanie bajek terapeutycznych w bibliotece Najbardziej przydatne są bajki relaksacyjne, służąc do otwierania lub zamykania właściwych zajęć prowadzonych w bibliotece Również bajki psychoedukacyjne mogą być wykorzystywane w zajęciach z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (nie tylko w bibliotekach, ale i w przedszkolach, czy domach dziecka oraz w domach rodzinnych). Bajki psychoteraputyczne, odwołujące się do mechanizmów psychologicznych, powinny być wprowadzane po konsultacjach z psychologami.
Schemat działań bajkoterapeutycznych Powinien być zgodny ze schematem działań biblioterapeutycznych. 1. Diagnozowanie problemów (w drodze wywiadów i rozmów z rodzicami i/lub wychowawcami, poprzez rozmowy z dziecięcymi użytkownikami biblioteki, obserwacje własne). 2. Nakreślenie zadań i celów ogólnych zajęć, dostosowanych do diagnozy, poziomu i możliwości percepcyjnych uczestników. 3. Dobór bajek i metod pracy, warunkujących osiągnięcie założonych celów.
Schemat działań bajkoterapeutycznych 4. Zaplanowanie przebiegu zajęć w określonych warunkach. 5. Opracowanie scenariuszy poszczególnych zajęć 6. Przygotowanie pomocy dydaktycznych, rekwizytów itp., przydatnych w realizacji zajęć. 7. Opracowanie zasad ewaluacji pojedynczych spotkań i całości cyklu. 8. Rozpowszechnienie informacji o spotkaniach z bajkami terapeutycznymi w środowisku lokalnym.
Wnioski Bajki, w tym terapeutyczne, uczą małych odbiorców reguł rządzących rzeczywistością oraz wzorów zachowań, przekazując im podstawową wiedzę na temat kultury, w której dorastają. Rozbudzają dzieci wewnętrznie, umożliwiają utożsamienie się z bohaterami, przeżywanie coraz to nowych przygód i emocji. Dają dzieciom wiele radości, niosąc również wiele możliwości oddziaływań terapeutycznych. Na pewno warto je wykorzystywać!
Niestety, mój czas się kończy... Dziękuję za uwagę. Zapraszam do dyskusji.