PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLI 1997 WPŁYW OWADÓW ZAPYLAJĄCYCH NA PLONOWANIE WAŻNIEJSZYCH NOWYCH ODMIAN PORZECZKI CZARNEJ (R/BES N/GRUM L.) Zbigniew Koltowski, Bolesław Jabłoński, Kazimiera Szklanowska*, Stanisław Pluta** Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Akademia Rolnicza, Katedra Botaniki, ul. Akademicka 15, 20-950 Lublin "Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Z-d Hodowli Roślin Sadowniczych, ul. Pomologiczna 18, 96-100 Skierniewice Streszczenie Badano zawiązywanie owoców i plonowanie 8 odmian porzeczki czarnej (Ben Alder, Ben Lornond, Ben Nevis, Ben Tirran, Ceres, Ojebyn, Titania i Triton) w warunkach: a) swobodnego zapylania; b) zapylania pyłkiem własnym w izolatorach przez trzmiele; c) samoczynnego samozapylania pod siatkowymi izolatorami; d) owiewania krzewów przy pomocy wentylatora. Stwierdzono, że im większa jest intensywność oblotu kwiatów przez owady pszczołowate tym u wszystkich badanych odmian wzrasta procent zawiązanych owoców, ich wielkość i plon. W porównaniu z oblotem zerowym pod izolatorami, krzewy swobodnie dostępne dla owadów lepiej wiązały owoce (o 50-200%), wytwarzały je większe (o 10-20%) i plonowały obficiej (o 60-300%). Wszystkie odmiany (z wyjątkiem Titanii), których kwiaty zapylane były pyłkiem własnym przez trzmiele plonowały niewiele słabiej niż przy zapyleniu swobodnym. Odmiana Ben Lornond przy wysokiej temperaturze w okresie kwitnienia dobrze plonowała nawet pod izolatorami bez owadów. Słowa kluczowe: porzeczka czarna, zapylanie, zawiązywanie owoców, plonowanie. owoców, wielkość WSTĘP Uprawne odmiany porzeczki czarnej różnią się stopniem samo płodności oraz zdolności do samoczynnego samozapylania (m.in. Neuman 1955, Gwozdecki i Smolarz 1974, Wieniarska i Lipecki 1965, Lech 1976,Żuraw ic z, Pluta i Chlebowska 1993). Według Lecha (1979) genotypy pochodzące od Ribes nigrum var. scandinavicum po zapyleniu kwiatów pyłkiem własnym zawiązują około 80% owoców, pochodzące od R. nigrum v. europeum wokoło 60%, a wywodzące się od R. nigrum v. sibiricum - tylko 20-30%. Różnice między odmianami w zawiązywaniu owoców po samoczynnym samozapyleniu się kwiatów mogą przekraczać 100% (Gwozdecki i Smolarz 1974, Żurawicz i inni 1993). 19

Ogromne znaczenie dla dobrego owocowania porzeczki czarnej mają owady zapylające, głównie pszczoła miodna (m.in, Zacharov 1958, Jabłoński 1966, Soczek 1971, Gwozdecki i Smolarz 1974, Popo vić 1982, Szklanowska i Dąbska 1993, Za la s ińs ka i Wiąckowski 1994). Dijkstra ze współautorami (1987) podwożąc rodziny pszczele do zapylania dużych plantacji porzeczki czarnej nie stwierdził jednak dodatnich efektów tego zabiegu na owocowanie. Ważne jest zatem dokładne poznanie wymogów zapylania nowych odmian tego najważniejszego gatunku rośłinjagodowych w naszym kraju. Celem prezentowanej pracy było zbadanie zawiązywania owoców i plonowania kilku nowych w Polsce odmian porzeczki czarnej w warunkach swobodnego zapylania przez owady, zapylania pyłkiem własnym pod izolatorami przez trzmiele oraz samoczynnego samozapylania w izolatorach bez owadów. Próbowano też sprawdzić wpływ tzw. owiewania krzewów na zawiązywanie przez nie owoców. METODYKA Przedmiotem badań bylo 5 odmian porzeczki czarnej z Listy Odmian Roślin Sadowniczych COBORU (Ben Lomond, Ojebyn, Titania, Ceres i Triton) oraz 3 nowe odmiany szkockie (Ben Alder, Ben Nevis i Ben Tirran). Doświadczenie (według metody bloków losowych, w 4 powtórzeniach, z 5 krzewami na poletku) założono wiosną 1993 r., w Puławach, na glebie pseudobielicowej lekkiej klasy TV. Krzewy posadzono w rozstawie 2,5 m x 1,2 m (3200 krzewów na l ha). Zabiegi pielęgnacyjne i nawożenie stosowano zgodnie z zaleceniami dla plantacji produkcyjnych. Badania prowadzono w latach 1994-1996. W roku 1994 uwzględniono 3, a w latach 1995-96 cztery kombinacje zapylania: A, B, C i D. Kombinację A stanowiły krzewy swobodnie dostępne dla owadów zapylających. Kombinację B (zapylania kwiatów pyłkiem własnym przez owady) uzyskano poprzez okrywanie, na każdym poletku, jednego krzewu w czasie kwitnienia iżolatorem z rzadkiej siatki plastykowej (o świetle oczek ok. 2 mm), rozpiętym na czterech słupkach. Następnie do każdego izolatora wkładano po l matce trzmielej (Bombus terrestris lub B. lucorum, a z braku tych - B.lapidarius lub B. pasquorum), które łowiono w terenie. Pod każdym izolatorem był ustawiony ulik Bilińskiego (Biliński 1976), aby matka trzmiela mogła założyć gniazdo. Kombinację C (samoczynnego samozapylania) uzyskiwano przez zakładanie na cały rząd (32 krzewy) tunelu z siatki plastykowej. W roku 1995 zbudowano 2 tunele, aby w jednym wymuszać ruch powietrza przy pomocy wentylatora odkurzacza (kombinacja Dl). W roku 1996, kiedy to oblot porzeczek przez owady był bardzo słaby, owiewano krzewy nie izolowane, czyli swobodnie dostępne (kombinacja D2). Owiewania dokonywano w godzinach 20

południowych, krzewów. przy pogodzie słonecznej, 4-5 razy w okresie pełni kwitnienia Oceniano takie cechy jak pora i obfitość kwitnienia, intensywność oblotu kwiatów przez owady zapylające, stopień zawiązywania owoców oraz strukturę plonu jagód. Ocenę intensywności oblotu krzewów przez owady pszczołowate prowadzono na dwóch rzędach roślin (64 krzewach) rosnących obok siebie swobodnie dostępnych dla owadów. Obserwacje zagęszczenia owadów wykonywano przez cały okres kwitnienia, co godzinę od rana do wieczora. Pozwoliło to na dokładne określenie liczby roboczogodzin owadzich przypadających na 1000 kwiatów. Masę, liczbę i plon wszystkich owoców na krzewie oraz liczbę wszystkich szypułek, na których nie było jagód ustalano w czasie zbiorów. Przyjęto, że suma zebranych owoców i policzonych szypułek bez owoców odpowiada liczbie kwiatów na krzewie, niezbędnej do dokładnego określenia stopnia wiązania owoców. W celu określenia struktury plonu pod względem wielkości (średnicy) jagód, owoce sortowano za pomocą specjalnego sita-sortownika (według średnicy: do 8 mm, 8-10 mm, 10-12 mm i powyżej 12 mm), a następnie, po policzeniu jagód, ważono każdą klasę wielkości oddzielnie. W drugim i trzecim roku dokładnie zbierano wszystkie grona z owocami i grona bez owoców tylko z kilku pędów krzewu i w tej próbie, zawierającej 200-400 (500) jagód, liczono dokładnie wszystkie szypułki kwiatowe i wszystkie jagody, sortując je, licząc i ważąc. Resztę plonu z krzewu ważono bez sortowania, a następnie przyjmowano, że liczba jagód i kwiatów była tu proporcjonalnie podobna, jak w dokładnie zbadanej próbie. Wyniki opracowano statystycznie stosując analizę wariancji w układzie dwu i trójczynnikowym. Oceny istotności różnic między średnimi dokonano według testu Duncana przy poziomie wiarygodności a. = 0,05. Warunki meteorologiczne W okresie kwitnienia porzeczki czarnej, trwającym w roku 1995 od 14.TV do 12.V, w roku 1995 od 21.IV do 22.V, a w roku 1996 od 30.lV do 12.v, temperatura minimalna wynosiła średnio odpowiednio 5,3 e 5,3 e i 10,5 e, temperatura maksymalna średnio 13,6 C, 12,8 e i 19,9 e, wilgotność względna powietrza średnio 42,1%,38,0% i 54,4%, a suma opadów 31,0,38,0, i 39,5 mm. W okresie wzrostu i dojrzewania owoców, tj. od 10.V do lo.vii, temperatura maksymalna wynosiła średnio w kolejnych latach 17,6 C, 18,6 C, i 20 C a suma opadów 125 mm, 102 mm i 189 mm. 21

Zatem rok 1996,. w porównaniu z dwoma latami poprzednimi, charakteryzował się znacznie wyższą temperaturą, zwłaszcza w okresie kwitnienia porzeczki czarnej oraz dużo większymi opadami w okresie wzrostu i dojrzewania owoców. WYNIKI Kwitnienie i plonowanie badanych odmian porzeczki czarnej w warunkach swobodnego zapylania przez owady. Zawsze najwcześniej zakwitała odmiana Ceres, następnie Ben Lomond, Ben Nevis, Ojebyn, -Titania i Triton, a na końcu Ben Alder i Ben Tirran. Różnice w porze zakwitania najwcześniejszej i najpóźniejszej odmiany wynosiły od 3 do 9 dni, ale malały one w miarę opóźniania się wiosny. Przy mocno spóźnionej wiośnie i wyraźnie wyższej temperaturze w 1996r. okres kwitnienia badanych odmian porzeczki trwał tylko 14 dni, a nie 4 tygodnie, jak w latach poprzednich. Jeden krzew porzeczki czarnej w drugim roku po posadzeniu wytwarzał średnio około 800 kwiatów, w trzecim roku około 5.200, a w czwartym około 7.200 (tab. l). We wszystkich latach badań odmiana Ojebyn kwitła wyraźnie słabiej od pozostałych, a czołowe miejsce zajmowały odmiany Ben Alder, Ceres, Ben Tirran i Triton. Wśród owadów zapylających kwiaty porzeczki czarnej, pszczoły miodne stanowiły 73-82%, trzmiele 12-20% i pszczoły samotnice (głównie pszczolinka porzeczkowa - Andrena fulvai 4-6%. Intensywność oblotu kwiatów przez owady (mierzona liczbą roboczogodzin owadzich na 1000 kwiatów), była z roku na rok coraz mniejsza i wynosiła średnio odpowiednio 2,71, 0,85, i 0,35. W miarę słabszego oblotu kwiatów przez owady pszczołowate na przestrzeni lat malał też procent zawiązanych owoców w stosunku do liczby kwiatów, osiągając w kolejnych latach średnią wartość 74,4; 54,2 i 47,6. Spośród badanych odmian wyraźnie słabiej wiązała owoce odmiana Titania. Pozostałe odmiany też różniły się między sobą pod tym względem istotnie, przy czym w kolejnych latach różnie. Średnia masa 100 owoców była najwyższa w pierwszym roku owocowania krzewów (97,4g), a naj niższa w drugim roku (7S,Og), kiedy to w okresie wzrostu i dojrzewania jagód (lo.v - 1O.VU) było najmniej deszczu. Najwyższą masą 100 owoców we wszystkich latach charakteryzowały się odmiany Titania i Ben Lomond (średnio około 100 g), a najmniejszą Triton (średnio około 70 g). Plon owoców (zależny od obfitości kwitnienia roślin, stopnia zawiązywania owoców i ich wielkości) wynosił średnio w pierwszym roku owocowania (drugi rok po posadzeniu) blisko 0,6 kg z krzewu, w drugim roku 2,2kg, a w trzecim 2,6kg. Przy 3200 krzewach na ha stanowiło to w kolejnych latach 1,8 t, 6,9 t i 8,3t z lha. W ostatnim roku plony owoców mogłyby być wyższe, gdyby nie miało miejsca stosunkowo niższe wiązanie owoców, spowodowane niedostatkiem owadów zapylających. 22

Tabela Obfitość kwitnienia, intensywność oblotu przez owady zapylające i plonowanie 8 odmian porzeczki czarnej w warunkach swobodnego zapylania krzyżowego. Abundance of blooming, intensity of foraging by pollinating insects play flights and the yielding of 8 varieties of black currant after free cross- -pollination. 1994 1995 1996 ",,,, E-= oc :::l ou '"c: ~.- :> Ben Alder Ben Lomond Ben Nevis Ben Tirran Ceres Ojebyn Tltanla Triton Średnio - Mean Ben Alder Ben Lomond Ben Nevis Ben Tirran Ceres Ojebyn Titania Triton Średnio Ben Alder Ben Lomond Ben Nevis Ben Tirran Ceres Ojebyn litania Triton Średnio - Mean - Mean 1072 de 929 cd 633 b 1193 e 922 cd 335 a. 809 be 718 be 826 6215 ed 5323 be 5111 be 5375 be 6738 d 3313 a 4360 ab 5380 be 5227 8725 d 6644 be 6153 ab 7673 ed 8505 d 4977 a 6821 be 8083 cd 7198 2,04 2,59 3,09 2,62 2,83 3,73 2,16 3,53 2,71 0,79 0,63 0,76 1,12 0,64 1,19 0,96 0,87 0,85 0,25 0,21 0,44 0,27 0,36 0,42 0,38 0,49 0,35 75,7 cd 72,0 c 80,1 d 63,3 b 79,6 d 89,9 e 56,1 a 78,5 cd 74,4 65,0 e 59,3 c 50,4 ab 63,0 c 47,8 ab 53,0 b 44,3 a 50,9 b 54,2 43,1 a 51,5 be 53,4 e 48,0 ae 42,1 a 53,6 e 42,4 a 46,6 ab 47,6 97,2 c 115,9 d 101,0 c 87,4 b 99,8 c 87,8 b 116,2 d 73,7 a 97,4 63,7 a 78,0 e 71,9 b 66,5 a 95,4 e 68,6 ab 89,0 d 66,9 a 75,0 90,4 be 104,5 d 93,2 e 85,5 b 87,9 be 85,2 b 108,8 d 69,4 a 90,6 0,56 be 0,76 c 0,42 b 0,74 e 0,78 e 0,24 a 0,61 be 0,42 b 0,57 2,7 0,5 2,8 1,0 4,6 5,8 3,4 2,8 3,0 2,52 e 1,9 2,42 e 0,7 2,00 be 1,7 2,27 be 1,6 3,19d 4,6 1,32 a 3,3 1, 89 ae 2,2 1,75 ab 2,6 2,17 2,3 2,90 be 11,0 3,23 c 3,9 2,78 be 6,2 2,73 be 8,6 2,67 be 13,9 1,92a 10,4 2,50 ab 11,6 2,01 a 18,8 2,59 10,6 "rbf:" - roboczogodziny owadów zapylających - insect-hours oj pollinating insects 23

Wśród badanych Odmian najlepiej plonowały Ceres i Ben Lomond, wydając sumarycznie za 3 lata po około 6,5 kg jagód z krzewu. Nieco niższe plony za 3 lata wydały odmiany Ben Alder, Ben Nevis, Ben Tirran ititania - 5,0-5,5 kg z krzewu, a najniższe Triton - około 4 kg z krzewu i Ojebyn - około 3,5 kg z krzewu. Zbiór owoców w kolejnych latach badań wypadł w okresie 4-21 VII, 11-25 vn i 7-17 VTJ. Liczba owoców opadłych przed zbiorem była w różnych latach różna; w roku 1994 i 1995 spadło po kilka procent jagód, a w bogatszym w opady roku 1996 trzykrotnie więcej. Najbardziej podatna na opadanie owoców okazała się odmiana Triton, najmniej Ben Lomond i Ben Nevis. Plonowanie badanych odmian porzeczki czarnej w zależności od sposobu zapylania kwiatów. Ponieważ wszystkie odmiany w każdym z lat badań reagowały na określony sposób zapylania ich kwiatów w zasadzie podobnie, można interesujące nas zagadnienia rozpatrzeć na wartościach średnich z odmian. Ważny przy tym jest fakt, że bfitość kwitnienia krzewów, od którego w pierwszym rzędzie zależy plonowanie, była w poszczególnych kombinacjach doświadczalnych podobna, zwłaszcza w pierwszym roku badań (tab. 2). Krzewy zapylane pyłkiem własnym przez trzmiele (kombinacja B), w porównaniu do krzewów swobodnie dostępnych dla owadów zapylających (kombinacja A), wiązały o kilkanaście procent mniej owoców. Natomiast krzewy pod izolatorami bez owadów (kombinacja C) w pierwszym i drugim roku badań zawiązały ponad 60% mniej owoców niż krzewy nie izolowane. Oznacza to, że plon owoców z krzewów swobodnie dostępnych dla owadów był 2-3 razy wyższy niż z krzewów pozostawionych samoczynnemu samozapyleniu. W roku 1996 różnice te były mniejsze (wynosiły tylko ponad 50%), a to z powodu niedostatku owadów zapylających na swobodzie. Zabieg owiewania krzewów przy pomocy odkurzacza w celu zwiększenia zapylenia kwiatów pyłkiem własnym, wykonywany na krzewach izolowanych (kombinacja Dl) i nie izolowanych (kombinacja 02), nie dał wyraźniejszego dodatniego efektu w postaci lepszego zawiązywania owoców. Wyższy plon owoców z krzewu na rzecz tej kombinacji w roku 1996 wynikał głównie z większej liczby kwiatów. Owoce powstałe z kwiatów swobodnie zapylanych, w porównaniu z owocami uzyskanymi z samoczynnego samozapylenia, wykazywały 10-20% większą masę. Zawierały one też o 20-35% więcej nasion, co jest dowodem lepszego zapylenia kwiatów z których powstały. W roku 1996, kiedy oblot porzeczek przez owady zapylające był bardzo słaby, największą masę wykazały owoce powstałe z kwiatów zapylonych pyłkiem własnym przez trzmiele. 24

Tabela 2 Plonowanie porzeczki czarnej w zależności od sposobu zapylania kwiatów (wartości średnie z 8 odmian). Black currant yielding in relation to the pollination manner of tlowers (mean values from 8 varieties). x: </l Liczba owoców :::I.c Plon owoców Liczba nasion ze 100 kwiatów Masa C "'... z krzewu... w owocu. "- 30. '" The number 100 owoców '" Fruit yield The number ot "'c "'u> N. ot truit Mass ot 100 truit '2 ~... '" ~3 per bush seeds per truit ~E Der 100 flowers 0.", "'o c;;:::: tss 3-.0-0 -00 -... '0 c'" </l '" c "~~ liczba liczba &.:u2 _E % g % kg % % number number.- </l '" ~ '" c:.oc '" :::I % g % kg % % ~Q)= N Q).2.J:...J~ a::~g 1994 A 809 a 74,4 c 100 94,4 c 100 0,59 e 100 28,1 100 B 875 a 64,5 b 86,7 91,9 b 94,4 0,42 b 71,2 21,6 76,5 C 832 a 27,1 a 36,4 77,0 a 79,1 0,14 a 23,7 18,5 65,8 1995 A 5676 ab 54,2 e 100 75,0 e 100 2,17 e 100 29,1 100 B 4423 a 45,5 b 83,9 68,1 b 90,8 1,37 b 63,1 26,2 90,0 C 4841 a 19,5 a 36,0 63,0 a 84,0 0,60 a 27,6 23,0 79,0 Dl 5221 ab 21,1 a 38,9 63,4 a 84,5 0,69 a 31,8 22,3 76,6 1996 A 7149 a 47,6 b 100 91,6 ab 100 2,59 b 100 26,6 100 B 6209 a 45,8 b 96,2 99,9 b 109,1 2,55 b 98,5 22,6 85,0 C 7144 a 30,9 a 64,9 83,2 a 90,8 1,60 a 61,8 21,8 81,9 D2 8803 ab 46,8 b 98,3 86,7 a 94,7 2,93 be 113,1 26,9 101,1 A - swobodne zapylanie krzyżowe A -free cross-pollination B - zapylanie własnym pyłkiem przez trzmiele pod izolatorami B - pollination with the own pollen by bumblebees under isolators C - samoczynne samozapylenie pod izolatorami C - self-pollination linder isolator D I - owiewanie krzewów pod izolatorem bez owadów Dl - aeration of bushes under isolators without insects D2 - owiewanie krzewów swobodnie dostępnych dla owadów zapylających D2 - aeration oj bushes with afree access to pollinating insects Po ogólnym rozpatrzeniu wpływu różnych sposobów zapylania na plonowanie porzeczki czarnej warto prześledzić dane dla poszczególnych odmian z roku 1996, kiedy to w czasie kwitnienia panowała wysoka temneratura. W tych warunkach odmiana Ben Lomond jednakowo dobrze zawiązywała owoce we wszystkich trzech kombinacjach zapylania, tj. na swobodzie, w izolatorach zapylana pyłkiem własnym przez trzmiele i w izolatorach bez owadów 25

(tab. 3). Świadczy to o wysokim jej stopniu samopłodności i zdolności do samoczynnego samozapylania się kwiatów przy panującej wysokiej temperaturze podczas kwitnienia. W tych samych warunkach zawiązywanie owoców bez udziału owadów u odmian Ceres, Titania i Triton było słabe. Tabela 3 Zawiązywanie owoców i plonowanie odmian porzeczki czarnej w zależności od sposobu zapylania kwiatów (dane z roku 1996). Fruit setting and black currant cultivar yielding in relation to the manner of flower pollination (results from the year 1996). Odmiana Cultivar Procent owoców w stosunku do liczby kwiatów The percentage ot truit in relation the num ber of flowers Plon owoców w kg z jednego krzewu Fruit yield in kg per bush A* B C A B C Ben Alder 43,1 a 45,9 b 30,0 be 2,89 be 3,66 c 2, 10 a Ben Lomond 51,5 bc 51,8 bc 47,8 c 3,23 c 3,13 be 3,27 d Ben Nevis 53,4 e 50,1 b 38,8 e 2,78 bc 3,24 be 1,84 be Ben Tirran 48,8 ae 50,1 b 36,8 be 2,73 be 2,65 be 1,77 be Ceres 42,1 a 43,0 b 22,5 ac 2,67 be 2,21 ab 0,52 a Ojebyn 53,6 c 48,0 b 33,9 be 1,92 a 1,51 a 1,30 abc Titanla 42,4 a 33,6 a 14,3 a 2,50 ab 2.20 ab 1,02 ab Triton 46,6 ab 44,0 b 22,9 ab 2,01 a 1,83 a 0,99 a objaśnienia w tabeli 2 explanations in Tab. 2 Tabela 4 Procent owoców w stosunku do liczby kwiatów badanych odmian porzeczki czarnej zapylanych pod izolatorami pyłkiem własnym przez trzmiele. The percentage of fruit in relation to [he number of examined black currant flowers pollinated under isolators with the own pollen by bumblebees. Odmiany Lata badań - Years of investigations Średnio Varieties 1994 1995 1996 Mean Ben Alder 74,8 de 53,5 be 45,9 abc 58,1 e Ben Lomond 59,5cd 46,9 abe 51,8 bc 52,7 be Ben Nevis 73,3 de 45,6 abc 50,1 abc 56,3 be Ben Tirran 44,4 abe 48,4 abc 50,1 abc 47,6 b Ceres 70,4 de. 41,5 a 43,0 abc 51,6 be Ojebyn 77,7 e 45,3 abc 48,8 abc 57,0 e ntania 44,2 abc 34,4 a 33,6 a 37,4 a Triton 71,8 de 48,4 abc 44,0 abc 54,7 bc Średnio - Mean 64,5 b 45,5 a 45,8 a 51,9 26

Plonowanie badanych odmian porzeczki czarnej w warunkach zapylania pyłkiem własnym przez trzmiele. W zasadzie prawie wszystkie odmiany porzeczki czarnej, po zapyleniu ich kwiatów pyłkiem własnym przez trzmiele, zawiązywały i wykształcały owoce w jednakowym miej więcej stopniu, tj. średnio w ponad 50% (tab. 4). Jedynie Titania plasowała się pod tym względem dużo niżej, wydając owoce średnio tylko z około 37% kwiatów. Wskazuje to wyraźnie na niższy jej stopień samopłodności. Tabela 5 Struktura plonu owoców porzeczki czarnej pod względem średnicy jagód w zależności od sposobu zapylenia kwiatów (wartości podano w %). Fruit diameter differences in black currant yield in relation to the marmer of poltination. -- Sposób zapylania Manner ol pollination Średnica jagód w mm ~ o Berry diameter in mm e Rok badań o~ Year ol the "'~ Q)~ ~U) experiment 't; t: <8 8-10 10-12 12< ~Sl ~~ Swobodne zapylanie krzyżowe 1994 3,5 18,5 36,3 41,7 100 przez różne owady (A) - 1995 12,3 33,9 35,3 18,5 100 Free cross-pollination by various 1996 9,4 22,7 31,6 36,3 100 insects (A) Średnio-Mean 8,4 25,0 34,4 32,2 100 Zapylanie pyłkiem własnym pod 1994 5,5 21,1 39,3 34,1 100 izolatorami przez trzmiele (B)- 1995 12,9 38,1 34,5 14,5 100 Pollination with the own pollen by 1996 6,4 19,7 32,0 41,9 100 bumblebees under insulators (B) Średnio-Mean 8,3 26,3 35,2 30,2 100 Samoczynne samozapylenie 1994 17,3 28,4 30,1 24,1 100 kwiatów pod izolatorami (G) - 1995 20,7 36,0 30,4 12,9 100 Self-pollination of flowers under 1996 13,1 28,0 30,8 28,1 100 isolators (G) Średnio-Mean 17,1 30,8 30,4 21,7 100 Wpływ różnych sposobów zapylania porzeczki czarnej na strukturę plonu owoców. Zagadnienie zilustrowano na wartościach średnich ze wszystkich badanych odmian i lat badań dla określonego sposobu zapylania. Nie uwzględniono tylko kombinacji z owiewaniem krzewów, ponieważ nie różniła się ona istotnie od najbliższych jej kombinacji doświadczenia. Procentowy rozkład poszczególnych klas wielkości owoców uzyskanych z krzewów swobodnie zapylanych krzyżowo i zapylanych pyłkiem własnym przez trzmiele okazał się podobny (tab. 5). Natomiast w plonie owoców powstałych z kwiatów skazanych na samoczynne samozapylenie wyraźnie wyższy był procentowy udział jagód o mniejszej średnicy, a niższy o średnicy większej. 27

DYSKUSJA W zasadzie wszystkie dotychczasowe krajowe i zagraniczne badania wykazały, że owady pszczołowate odwiedzające kwiaty porzeczki czarnej, wśród których dominuje pszczoła miodna, bardzo korzystnie wpływają na jakość owoców i wysokość ich plonów. Przedstawione w niniejszej pracy wyniki, dotyczące odmian aktualnie uprawianych (Ojebyn, Titania, Ben Lomond, czasem Ben Nevis), nowszych (Ceres, Triton) oraz najnowszych (Ben Alder i Ben Tirran) w pełni to potwierdzają. Krzewy swobodnie oblatywane przez owady zapylające, w porównaniu z krzewami izolowanymi od ich dostępu, wykazały wzrost stopnia wiązania owoców o 50-200%, wzrost masy 100 owoców o 10-20% i wzrost plonu owoców z krzewu o 60-300%. Wartości te są niższe od danych Jabłońskiego (1966) i Soczek (1971), zbliżone do danych Gwozdowskiego i Smolarza (1974), Pop o v ića (1982) oraz Szklanowskiej i Dąbsk i ej (1993), a wyższe od danych D ij kstra i współautorów (1993). Dzięki naturalnemu zróżnicowaniu intensywności oblotu odmian porzeczki czarnej przez owady zapylające w ciągu lat badań udało się wykazać, że w miarę słabszego oblotu maleją plony zbieranych owoców, choć w wolniejszym tempie niż sam oblot. Jest to zrozumiałe ponieważ samopłodne odmiany porzeczek wydają pewien plon owoców nawet bez udziału owadów. W omawianej pracy starano się sprawdzić stopień samopłodności badanych odmian porzeczki czarnej w sposób możliwie naturalny, tj. z wykorzystaniem owadów (trzmieli), które normalnie zapylają kwiaty tej rośliny na plantacjach. Zebrane dane wykazały, że wszystkie uwzględnione w doświadczeniu odmiany, z wyjątkiem Titanii, są mniej więcej w jednakowym wysokim stopniu samopłodne. Można je więc raczej bez obawo słabsze owocowanie uprawiać na plantacjach jednoodmianowych, lecz pod warunkiem zapewniania dostatecznej liczebności owadów zapylających. Dane z roku 1996 wykazują wprawdzie, że przy wysokiej temperaturze w okresie kwitnienia odmiana Ben Lomond może dostatecznie dobrze owocować także bez obecności tych owadów. Jednak takie wyjątkowo sprzyjające warunki do zawiązywania owoców z kwiatów zapylających się samoczynnie nieczęsto się u nas zdarzają. Wyraźnie słabsze wiązanie owoców z kwiatów zapylanych pyłkiem własnym przez trzmiele u odmiany Titania we wszystkich 3 latach badań wskazuje na jej niższy stopień samopłodności. Mogłaby ona prawdopodobnie lepiej plonować sadzona w sąsiedztwie dobrego zapylacza. Jednak żadna z 7 występujących w naszych badaniach odmian nie spełnia chyba roli najlepszego zapylacza dla Titanii, ponieważ w warunkach swobodnego krzyżowego zapylania z tymi odmianami wykazywała ona również niższy od nich stopień wiązania owoców, choć plonowała zupełnie dobrze. W świetle uzyskanych przez nas wyników można zrozumieć, dlaczego podwożenie pszczół do zapylania porzeczki czarnej nie zawsze daje wyraźnie widoczne efekty w plonach owoców, o czym pisze np. Dijkstra ze współautorami 28

(1987). Otóż jedną z przyczyn jest fakt, że istnieją odmiany, które przy sprzyjających warunkach pogody w okresie kwitnienia mogą zupełnie dobrze zawiązywać owoce bez udziału owadów zapylających. Ponadto przy dostatecznej liczebności dzikich pszczołowatych (pszczół samotnic i trzmieli), pozwalającej przynajmniej na jednokrotne odwiedzenie każdego kwiatu, dodatkowy efekt pracy pszczół może być niewidoczny. Istnieje jeszcze możliwość, że przywiezione do zapylania porzeczki czarnej pszczoły polecą na pożytek z innych roślin, bardziej dla nich atrakcyjnych. Jeżeli zatem w trakcie badań nie prowadzi się szczegółowych obserwacji intensywności oblotu kwiatów przez owady zapylające, nie można nic sądzić o wymogach zapylania danej rośliny i o roli owadów w jej plonowaniu. Ponieważ trudno przewidzieć, czy warunki pogody w okresie kwitnienia będą dostatecznie sprzyjające dobremu wiązaniu owoców z kwiatów zapylanych samoczynnie, zaś dzikich owadów pszczołowatych jest obecnie z reguły za mało do dobrego zapylania zwłaszcza większych plantacji, przeto chcąc zapewnić dobre plonowanie porzeczki czarnej należy pamiętać o pszczole miodnej jako zapylaczu. Wykonane przez nas próby z owiewaniem kwiatów dały, w porównaniu do rezultatów Żurawicza i współautorów (1992), nikły pozytywny efekt w stopniu wiązania owoców i w plonowaniu. Przyczyną tego mógł być zbyt słaby strumień powietrza wytwarzany w naszym przypadku przy pomocy wentylatora odkurzacza, choć pędy krzewów przy podmuchu dobrze się chwiały, a grona kwiatowe silnie się trzęsły. WNIOSKI W miarę wzrostu intensywności oblotu kwiatów porzeczki czarnej przez owady zapylające (którymi są pszczoły miodne oraz dziko żyjące pszczoły samotnice i trzmiele) zwiększa się stopień wiązania owoców, ich dorodność i plon. Przy dobrym oblocie krzewów nie izolowanych, w porównaniu z oblotem zerowym pod siatkowymi izolatorami, stopień wiązania owoców wzrastał o 50-200%, wielkość owoców o 10-20%, a plon owoców o 60-300% i więcej. Odmiany Ben Alder, Ben Lomond, Ben Nevis, Ben Tirran, Ceres, Ojebyn i Triton, zapylane pyłkiem własnym przez trzmiele pod siatkowymi izolatorami zawiązywały owoce w niewiele mniejszym stopniu niż w warunkach swobodnego zapylania, okazały się więc w wysokim stopniu samopłodne. Można zatem uprawiać je na plantacjach jednoodmianowych bez większych obaw o słabe plonowanie, pod warunkiem jednak zapewniania dostatecznej liczebności owadów zapylających. Odmiana Titania mogłaby prawdopodobnie lepiej wiązać owoce, gdyby rosła w pobliżu lepszego zapylacza. Żadna z 7 omawianych w tej pracy odmian takim bardzo dobrym zapylaczem dla niej nie była, gdyż w warunkach możliwości krzyżowania się z nimi wykazywała wyraźnie niższy od nich stopień zawiązywania owoców, choć plonowała nieźle. 29

Odmiana Ben Lomond przy panującej wysokiej temperaturze w okresie kwitnienia zupełnie dobrze plonowała nawet bez oblotu kwiatów przez owady zapylające. Jednak w warunkach najczęściej u nas panujących, do dobrego owocowania wymaga ona obecności owadów pszczołowatych na kwiatach, tak samo jak inne odmiany. Wydaje się, że do dobrego zapylania l ha porzeczki czarnej powinna wystarczyć polecana przez literaturę obsada 2-3(6) rodzin pszczelich średniej siły. LITERATURA B i I i ń s k i M. (I 9 7 6 ) - Chów trzmieli w izolatorach. Pszczeln. Zesz. Nauk., 20:41-68. C I i n c h P. G., E a u l k ej. (I 9 7 6 ) - Observations on the role of the honey bees in the pollination of black currants V. "Magnus". New Zeland J. of Experimental Apliculture, 4(4):399-402. D i j k s t raj. i i n n i (J 987) - Bienen und Schwarze Johannisbeere, eine Sicherheit im Ertrag? E. verbsobstbau, 29(4): I 18-12 J. G wo z d e c kij., S m o Jar z K. (J 9 7 4 ) - Stopień samopylności i samopłodności 5 odmian porzeczki czarnej. Prace Inst. Sad., 18:49-59. H o f m a n S. (I 9 9 5 ) - Effect of bee pollination on yield components of red and black currant. Erwerbsobstbau, 37(3):82-84. J a b ł o 11 s k i M. (I 966) - Wpływ owadów zapylających na plonowanie porzeczki czarnej. Pszczeln. Zesz. Nauk., 10:95-99. L e c h W. (l 976) - Przebieg zapylania i zapłodnienia u odmian porzeczki czarnej. Acta Agraria et Silvestria, 16:82-95. L e c h W. (ł 9 7 9 ) - Stosunki zapylania u roślin sadowniczych. Fizjologia Roślin. Sad., Wyd. PWN:446-447. N e u m a n U. (I 9 5 5 ) - Die Bedeutung der Befruchtungsverhńltnisse und Pflegemasnahmen fur den vorzeitigen Fruchtffall bei Schwarzen Johannisbeeren, Arch. Gartenbau, 3:339-354. p I u t a S., Żur a w i c z E. (I 9 9 2 ) - Wstępne wyniki badań nad samopylnością i samopłodnością nowych odmian porzeczki czarnej. II Ogólnopolski Zjazd. Hod. Rośl. Ogrodn., Wyd. AR Lublin:311-315. p o p o v i ej. (J 9 8 2 ) Opelovane kvetov drobneho ovocia vćelou medonosnou (Apis mellifera L.) Polnohospodarstvo, 28(9):802-809. S o c z e k Z. (I 97 1 ) - Wpływ zapylania przez owady kwiatów 7 odmian porzeczki czarnej na wysokość plonów. Prace. Inst. Sad., 15:161-167. S z k I a n o w s k ak., D ą b s k a B. (l 9 9 3 ) - The influence of insects pollination on fruit setting of three black currant cultivars (Ribes nigrum L.). Acta Horticult. Sixth Intenational Symp. on Rubus and Ribes.Skierniewice, Poland, Nr 352:222-229. W i e n i a r s k aj., L i p e c kij. (I 965 ) - Wstępne obserwacje nad zapylaniem i owocowaniem czarnych porzeczek. Ogrodnictwo, 2:6-9. Z a c h a r o v G. A. (I 95 8 ) - Pćely v opylenii ćernoj smorodiny i kryżovnika. pcelovodstvo,5:29-33. 30

Z a I a s i ń s k a A., W i ą c k o w s k i S t. K. (I 994) - Wpływ pszczół na plonowanie porzeczki czarnej (Ribes nigrurn L.). Pszczeln, Zesz. Nauk., 38:119-129. Żur a w i c z E.. P I u t a S t., C h I e b o w s k a D. (I 9 9 3 ) - Wyniki badań nad zapylaniem nowych odmian porzeczki czarnej w roku 1992. III Zjazd Hod. Rośl., Wyd. SGGW Warszawa: 272-277. THE INFLUENCE OF POL LINA TING INSECTS ON THE YIELD OF MORE IMPORTANT NEW BLACK CURRANT CULTIVARS (RIBES N/GRUM L.) Z. Kołtowski, B. K. Szklanowska, Jabłoński, S. Płuta Summary The aim of this study was to evaluate of optimal pollination conditions for eight black eurrant cultivars: Ben Alder, Ben Lomond, Ben Nevis, Ben Tirran. Ceres, Ojebyn, Titania and Triton. Experiment (in 4 replications with 5 bushes per plot was established in 1993 in Puławy). Examinations of plants were conducted in 1994 to 96. Four combination of pollination were estimated: a) free pollination, b) pollinarion by own pollen transferred by bumblebees, c) self-pollination under the net house, d) blowing by wind to increase the self-pollination. Abundance of blooming, intensity of foraging tlowers by bees, fruit setting, size of fruit and yield were investigated. Was stated, that as higher was intensity of foraging flowers by bees (honeybees - 70-80%, bumblebees 10-20% and solitary bees 4-6%), sa fruit setting, size 01' fruit and yield were also higher. The bushes on open plots compare to isolated against insects set the fruit better about 50-200%, have bigger fruits about 10-20%, and finalty yielding about 60-300% better. The bushes pollinated by own pollen transferred by bumblebees (all cultivars except Titania) set the fruit a little bit less then on open plots, so this means that we can cultivate them in monoculture successfully. Titania with the lowest level of selffertility can set the fruit and yield belter on plantation with some cultivar as apollinator. Neither from seven investigated cultivars are good pollinator for Titania. This cultivar in condition with possibilities to cross-pollination sets the fruits lower than others, but yielded quite good. In 1996 with high temperaturę, during black currant blooming period, Ben Lomond yielded well in isolators without insects, But this situation does not exist in two previous years, when the weather conditions were simi1ar lo usual. So, for good yielding of all investigated black currant cultivars is needed sufficient num ber of pollinating insects. Additional blowing ofbushes by wind gare not positive results. Keywords: black currant, pollination, fruit setting, size offruit, yield 31