WSTĘP. CZYM SĄ WARTOŚCI PROPONOWANE PRZEZ FUNDACJĘ ABCXXI CAŁA POLSKA CZYTA DZIECIOM I CZY MOŻNA ICH UCZYĆ Definicja wartości Wartości proponowane przez Fundację ABCXXI Cała Polska czyta dzieciom to wartości moralne, czyli wskazania lub idee, które wyzwalają zachowania korzystne zarówno dla tego, kto je praktykuje, jak i dla osób, do których są skierowane. Posługujemy się zatem określeniem wartość moralna zarówno w odniesieniu do idei, jak i jej praktycznego zastosowania. Wartości moralne proponowane przez Fundację ABCXXI to: Szacunek, Uczciwość, Odpowiedzialność, Odwaga, Samodyscyplina (zakładająca umiar i rozwijanie własnego potencjału), Pokojowość, Sprawiedliwość, Szczęście optymizm humor, Przyjaźń i miłość, Solidarność, Piękno, Mądrość.
Dlaczego wartości są tak ważne? Wartości moralne kształtują lepszych ludzi, lepsze życie i lepsze stosunki międzyludzkie, ponieważ znacznie skuteczniej niż przepisy prawa powstrzymują ludzi przed czynieniem zła. Mocny system wartości moralnych to najlepsza szczepionka przed zagrożeniami tego świata. Wartości moralne stoją na straży życia i porządku społecznego i skłaniają nas do zachowań, które są dobre dla wszystkich i nikogo nie krzywdzą. Czy można uczyć wartości? Wartości mogą i powinny być nauczane. Doświadczenia rodziców i nauczycieli i programy realizowane w ciągu minionych lat przez Fundację ABCXXI Cała Polska czyta dzieciom przekonują, że wartości można i trzeba (się) uczyć. Praktykowania wartości należy uczyć w sposób świadomy i celowy, tak, jak uczy się innych umiejętności lub przedmiotów szkolnych. Wartości wynosimy przede wszystkim z domu, ale w przedszkolu i szkole także powinno się o nich mówić i wcielać je w życie. Wszyscy możemy i musimy wpływać na to, co nasze dzieci i nasi uczniowie mówią i co robią, żeby wychować ich na mądrych, dobrych i szczęśliwych ludzi i obywateli. Kiedy należy zacząć uczyć dzieci wartości? Ćwiczenia i zabawy proponowane przez Fundację ABCXXI przeznaczone są dla dzieci i młodzieży w wieku od lat trzech do osiemnastu.
JAK I KIEDY UCZYĆ WARTOŚCI? WSKAZÓWKI METODYCZNE Wskazówki metodyczne dla nauczycieli i wychowawców CELE. W nauczaniu wartości należy położyć szczególny nacisk na kształtowanie trwałych postaw i dyspozycji psychicznych podopiecznych. Zajęcia powinny być realizowane w sposób zorganizowany, przemyślany, systematyczny i konsekwentny, angażując wszystkich pracowników lub szkoły, dlatego proponowany przez Fundację ABCXXI Cała Polska czyta dzieciom Program Nauczania Wartości (PNW) warto uczynić częścią planu dydaktyczno-wychowawczego placówki. Elementy PNW powinny stanowić nieodłączną część edukacji czytelniczej i mogą zostać wpisane w zajęcia przedmiotowe, np. języka polskiego, czy historii. Cele poznawcze powinny współistnieć z kształcącymi i wychowawczymi. Uczeń powinien nie tylko wiedzieć, czym jest szacunek i jak go zdefiniować (cele poznawcze), by być w stanie podać przykłady okazywania go, np. przez bohaterów znanych z książek (cele kształcące). Opisywane zachowania powinien umieć naśladować, by docelowo osiągnąć biegłość w ich praktykowaniu, zinternalizować je, przechodząc od biernego naśladownictwa i postawy reaktywnej do postawy proaktywnej, czynnej, opartej na odpowiedzialności za swoje działania i za drugiego człowieka (cele wychowawcze). PLAN PRACY. Przeznaczmy każdy miesiąc roku szkolnego na nauczanie jednej z wartości (lub grup wartości), np.: wrzesień szacunek, październik uczciwość itd. Ten plan można powtórzyć w latach kolejnych, z nowymi przykładami i scenariuszami, dostosowanymi do wieku dzieci i poziomu ich rozwoju emocjonalnego. Powyższy plan możemy też rozłożyć na trzy lata (w przedszkolu lub szkole), np.: rok I: szacunek, uczciwość, odpowiedzialność, odwaga; rok II: samodyscyplina, pokojowość, sprawiedliwość, optymizm; rok III: przyjaźń i miłość, solidarność, piękno i mądrość.
Plan zajęć podstawowe elementy. Na początku porozmawiajmy z dziećmi o tym, czym są wartości, zaprezentujmy je, podajmy definicję. Proponujemy, by punktem wyjścia do pracy była stosownie dobrana lektura. Po czytaniu i krótkiej analizie tekstu, przechodzimy do interpretacji utworu i rozmowy o nim, omawiamy postępowanie bohaterów, wskazujemy zachowania charakterystyczne dla danej wartości. Potem przechodzimy do zabaw i ćwiczeń tematycznych. METODY. Czytanie jako uniwersalna metoda nauczania wartości. Najlepszym i najprostszym sposobem nauczania wartości jest czytanie. Pierwszym krokiem w tym kierunku może być organizacja tematycznego kącika lektur (w klasie, sali zabaw, w bibliotece szkolnej), z książkami, które będą stale dostępne dla nauczycieli i uczniów. Dobór lektur jest bardzo ważny. Za pomocą książek meblujemy dziecku głowę, nie jest zatem obojętne, co do niej wkładamy. Powinny to być książki ciekawe, napisane dobrym językiem, przynoszące rzetelną wiedzę, uczące optymizmu i odróżniania dobra od zła, podnoszące poziom kulturalny dziecka i poruszające. Jeden z wychowawców, który zrealizował w szkole trzyletni PNW, a równocześnie czytał swym gimnazjalistom, doszedł do wniosku, że kiedy codziennie czytamy dzieciom, nauka wartości odbywa się niejako przy okazji. Gdy nie czytamy potrzebny jest specjalny czas, by o nich rozmawiać. Realizując PNW czytajmy i polecajmy przede wszystkim książki związane z wartością przerabianą w danym miesiącu. Nieodłączną część wspólnego czytania powinny stanowić rozmowy związane z treścią lektury i postawami bohaterów (zob. prezentacje poświęcone analizie i interpretacji tekstu) oraz zabawy i ćwiczenia tematyczne (przykłady podajemy niżej). Pamiętajmy! Czytane książki nie mogą być narzucane przez nauczyciela, powinny ciekawić uczniów i prezentować bohaterów, z którymi mogą się utożsamić. Poniżej znajdą Państwo listę lektur, które uważamy za godne polecenia. Można także skorzystać ze Złotej Listy Fundacji lub wykorzystać książki, które zdobyły nagrodę w Konkursie Literackim im. A. Lindgren (w sumie odbyły się już trzy edycje
konkursu). Czytajmy nie tylko maluchom, ale także starszym nastolatkom, nawet tym najbardziej zbuntowanym, pamiętając zawsze, by wybrana książka była dla dziecka ciekawa. Inne metody nauczania wartości. Metody podające (wykład, odczyt, prelekcja, prezentacja) mogą okazać się przydatne podczas spotkań z rodzicami. Zajęcia z uczniami powinny mieć charakter kompleksowy, łączący metody informacyjne, podające, z problemowymi, pozwalającymi na bardziej samodzielne dochodzenie przez uczniów do wiedzy (i umiejętne jej stosowanie). Najlepiej stosować różnorodne formy pracy grupowej aktywizujące uczniów: wykład obudowany, pogadankę, dyskusję, zajęcia warsztatowe, zabawy sytuacyjne, gry dydaktyczne, odgrywanie scenek, elementy dramy. Prezentacja poszczególnych wartości ma stanowić punkt wyjścia do refleksji i pracy maksymalnie angażującej uczniów. Pamiętajmy: czytanie pozwala zapamiętać ok. 10 procent treści, dyskusja 50 procent, praktyka ponad 70. Uczniowie mogą np. wspólnie stworzyć galerię postaci, które ich zdaniem najlepiej uosabiają daną wartość. Niezwykle cenne mogą okazać się również, jako uzupełniające, metody z zakresu kształcenia eksponującego, np.: spotkania i rozmowy z przedstawicielami różnych zawodów, wybitnymi twórcami lub osobami znanymi i lubianymi, również wyimaginowanymi, np. z Harrym Potterem; seanse filmowe (w tym pokazy adaptacji dzieł literackich) uczniowie mogą też tworzyć własne spektakle lub filmy na temat tego, czym jest odwaga lub odpowiedzialność. Dodatkowe uwagi. W nauczaniu wartości kluczową rolę odgrywa postawa nauczyciela. Ten kto wartości naucza, powinien postępować w zgodzie z nimi. Nauczanie odpowiedzialnych moralnie postaw i wyborów to relacje oparte na szacunku, akceptacji i miłości i traktowanie dziecka jako Osoby autonomicznej i posiadającej własną godność.
Niedopuszczalne są: krytyka, ironia, szyderstwo, podnoszenie głosu, wprowadzanie w stan zakłopotania, osądzanie. Wszystkie zajęcia muszą odbywać się w atmosferze bezpieczeństwa, empatii i akceptacji. Szczególnie młodsze dzieci najlepiej uczą się przez naśladowanie i poprzez zabawę. Ponieważ szybko się nudzą, w ich przypadku trzeba szczególnie zadbać o różnorodność form. Materiały przydatne do nauczania wartości proponowane przez Fundację ABCXXI Cała Polska czyta dzieciom W nauczaniu wartości: na zajęciach z uczniami, warsztatach z rodzicami i różnego rodzaju szkoleniach (również dla rodziców) mają Państwu służyć pomocą przygotowane przez Fundację prezentacje i materiały dostępne na stronie: www.calapolskaczytadzieciom.pl. Dodatkowe materiały i informacje znajdą Państwo w książce Z dzieckiem w świat wartości, autorstwa Ireny Koźmińskiej, Prezesa Fundacji ABCXXI, i Elżbiety Olszewskiej, Dyrektora Programowego Fundacji, oraz na prowadzonych przez Fundację na Internetowym Uniwersytecie Mądrego Wychowania (IUMW) kursach poświęconych m.in. Programowi Nauczania Wartości. Opracowane przez Fundację ABCXXI Cała Polska czyta dzieciom prezentacje, przykłady ćwiczeń i zabaw oraz zestaw lektur (zob. niżej) posiadają wszechstronne zastosowanie w praktyce pedagogicznej oraz profilaktyce wychowawczej dzieci i młodzieży od lat trzech do osiemnastu. Mogą być wykorzystywane w przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach, szkołach średnich, w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, ośrodkach leczniczopedagogicznych, bibliotekach i innych placówkach oświatowych, podczas zajęć przedmiotowych i zabaw świetlicowych, indywidualnych i zbiorowych. Ćwiczenia i zabawy dotyczące wartości moralnych mogą okazać się szczególnie przydatne w przypadku dzieci z rodzin dysfunkcyjnych oraz dzieci sprawiających trudności wychowawcze, agresywnych i mających trudności w wyrażaniu emocji. Dziecko dobrze funkcjonuje w świecie ładu i porządku, a taki właśnie jest świat oparty na wartościach. Każde dziecko rozwija się jednak w swoim własnym tempie, dlatego
program nauki powinien każdorazowo zostać dopasowany do poziomu rozwoju emocjonalnego i moralnego dziecka/dzieci.