Kształcenie ustawiczne - szansa czy konieczność (implikacje marketingowe dla uczelni ekonomicznych)

Kształcenie ustawiczne - szansa czy konieczność (implikacje marketingowe dla uczelni ekonomicznych) Magdalena Daszkiewicz 1 Sylwia Wrona 1 Streszczenie: Celem artykułu jest identyfikacja możliwości związanych z obszarem kształcenia ustawicznego na polskich uczelniach wyższych, ze szczególnym uwzględnieniem uczelni ekonomicznych. Rozważania dotyczące dokształcania i podnoszenia kompetencji przez osoby dorosłe zostały poparte wynikami badań dotyczącymi zainteresowania, motywów, postrzeganych korzyści i barier oraz preferencji dotyczących różnych form kształcenia. W oparciu o wyniki badań autorki wskazują na konieczność rozwoju oferty edukacyjnej uczelni ekonomicznych w zakresie kształcenia ustawicznego i formułują wstępne wnioski dotyczące jej kreowania. Słowa kluczowe: kształcenie ustawiczne, uczenie się przez całe życie, rozwój kompetencji, oferta edukacyjna uczelni wyższych. Wprowadzenie W opublikowanym 3 marca 2010 roku komunikacie Europa 2020" 2 zamieszczono zintegrowane wytyczne - będące zestawem ogólnych zaleceń dla krajów członkowskich Unii Europejskiej - w których wskazano m.in. na konieczność rozwijania zasobów wykwalifikowanej siły roboczej odpowiadającej potrzebom rynku pracy oraz promowanie uczenia się przez całe życie" 3. Zmiany demograficzne, starzenie się społeczeństw oraz nowe wyzwania rynku pracy implikują bowiem nieodzowność stałego podnoszenia i aktualizowania kompetencji, w tym umiejętności pozwalających na szybkie przystosowywanie się do nowych uwarunkowań oraz oczekiwań pracodawców we wszystkich obszarach gospodarki. Wraz z postępującą internacjonalizacją oraz wprowadzaniem nowych technologii radykalnie zmienia się charakter pracy. Szybciej niż kiedykolwiek dotąd kolejne zawody znikają z rynku a ich miejsce zajmują nowe. Rosną wymagania pracodawców a dyplom uniwersytecki nie jest przepustką do kariery zawodowej na całe życie. Tempo postępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego w połączeniu z coraz większą geograficzną i zawodową mobilnością pracowników sprawia, że niezbędne jest zdobywanie nowych oraz uzupełnianie i aktualizowanie posiadanych kompetencji. Idea lifelong learning, edukacji permanentnej, kształcenia ustawicznego to kluczowe zagadnienie w dobie wiedzy i kształtowania się społeczeństwa informacyjnego. Celem prezentowanego artykułu jest wskazanie możliwości związanych z rozwojem kształcenia ustawicznego na polskich uczelniach wyższych, w szczególności uczelniach ekonomicznych. Prowadzone rozważania poparto wynikami badań pierwotnych, przeprowadzonych w ramach projektu Kuźnia Kadr 6 - czyli wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni poprzez wypracowanie innowacyjnego modelu kształcenia przez całe życie Uczelnie na Rzecz Kształcenia Ustawicznego". Wspomniane badania dotyczyły m.in. takich kwestii, jak zainteresowanie dokształcaniem się wśród osób dorosłych (w grupach docelowych projektu), motywy podejmowania decyzji w tym obszarze, postrzegane korzyści oraz bariery związane z podnoszeniem kompetencji i poszerzaniem wiedzy, a także preferencje odnośnie istniejących form edukacyjnych. W artykule zostały zaprezentowane cząstkowe wyniki przeprowadzonych badań, stanowiące ilustrację rozważań we wskazanych obszarach 4. 1 Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu. 2 Europa 2020 - strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu" jest nową długookresową strategią rozwoju Unii Europejskiej na lata 2010-2020. Została zatwierdzona przez Radę Europejską 17 czerwca 2010 r., zastępując w ten sposób realizowaną w latach 2000-2010 Strategię Lizbońską. 3 Europa 2020, http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/europa_pl.pdf [dostęp: 11.12.2013]. 4 Głównym celem projektu Kuźnia Kadr 6 (finansowanego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki) jest wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni ekonomicznych do 2015 roku poprzez wypracowanie, przetestowanie i upowszechnienie innowacyjnych rozwiązań w obszarze kształcenia przez całe życie (kompleksowy program Kształcenia Ustawicznego). W ramach projektu zostały przeprowadzone badania pierwotne o charakterze ilościowym oraz jakościowym. W części jakościowej były to tradycyjne wywiady fokusowe, wywiady fokusowe online oraz indywidualne wywiady pogłębione. W części ilościowej były to wspomagane komputerowo wywiady telefoniczne, ankiety audytoryjne oraz ankiety online. Badania przeprowadzono w maju i czerwcu 2013 roku na grupach, mających kluczowe znaczenie dla rozwoju oferty edukacyjnej uczelni ekonomicznych (absolwenci uczelni rozpoczynający swoją aktywność zawodową, mający problem z odnalezieniem się na rynku pracy, osoby pracujące z dużym doświadczeniem zawodowym, które chcą aktualizować swoje kompetencje, nauczyciele przedsiębiorczości i przedmiotów ekonomicznych oraz menedżerowie firm). Autorki artykułu są twórcami instrumentów pomiarowych do badań ankietowych, wywiadów fokusowych oraz wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w ramach projektu. Były także odpowiedzialne za realizację, analizę i podsumowanie wyników badań jakościowych. Marketing i Rynek 8/2014 223

Kształcenie ustawiczne a kształcenie przez całe życie W Unii Europejskiej kształcenie ustawiczne jest tożsame z pojęciem kształcenia przez całe życie (lifelong learning) 5. Jego istotę najpełniej wyraża pogląd mówiący, że obejmuje ono całe życie człowieka i służy jego rozwojowi. To uczenie się skierowane zarówno na rozwój indywidualny (w tym zawodowy), jak i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach - w systemie formalnym, pozaformalnym oraz w ramach kształcenia nieformalnego. To kompleks procesów edukacyjnych będący narzędziem umożliwiającym stałe uzupełnianie wiedzy i umiejętności oraz dostosowywanie ich do zmieniających się uwarunkowań 6. W tym kontekście ciekawe wydaje się określenie tego, jak postrzegają analizowaną kategorię odbiorcy oferty edukacyjnej uczelni wyższych. Uczestnicy badań jakościowych przeprowadzonych w ramach projektu Kuźnia Kadr 6 zostali poproszeni o podanie skojarzeń z pojęciem kształcenie ustawiczne" i kształcenie przez całe życie" oraz wyrażenie opinii na temat postrzeganych różnic pomiędzy tymi terminami. Kształcenie ustawiczne" najczęściej wiązane było ze zdobywaniem i poszerzaniem wiedzy. Skojarzenie to podawane było niemal przez wszystkich uczestników grup fokusowych ( zdobywanie wiedzy", zdobywanie nowej wiedzy", uczenie się i rozszerzanie wiedzy", pozyskiwanie nowej wiedzy", pogłębienie wiedzy już posiadanej", permanentne pogłębianie swojej wiedzy", poszerzanie wiedzy"). Do często podawanych skojarzeń należały także: doskonalenie zawodowe, podnoszenie kwalifikacji, podnoszenie kompetencji. Wśród innego typu asocjacji znalazło się poznawanie nowych ludzi i wymiana doświadczeń. Kształcenie przez całe życie" było traktowane przez część uczestników jako pojęcie rozszerzające proces uczenia się także na życie prywatne ( związane z doświadczeniem życiowym", ciągle gdzieś tam zgłębiam, czytam jakieś publikacje, opracowania (...) nawet w swoim życiu prywatnym"). Termin ten postrzegany był jako mniej formalny i związany z naturalnym procesem uczenia ( to jest taka bardziej naturalna rzecz, którą musi każdy robić i nie może się wypisać z kształcenia przez całe życie", uczymy się na każdym kroku"). Podsumowaniem dyskusji prowadzonej w omawianym obszarze jest zestawienie dotyczące subiektywnych odczuć badanych, związanych z analizowanymi pojęciami. Tabela 1 zawiera wykaz postrzeganych różnic pomiędzy kształceniem ustawicznym" i kształceniem przez całe życie". Tabela 1. Kształcenie ustawiczne i kształcenie przez całe życie - postrzegane różnice Kształcenie ustawiczne Kształcenie przez całe życie Bardziej formalne, udokumentowane ( formalne",,potwierdzone Mniej formalne certyfikatami") Ukierunkowane, celowe Szersze, związane z szerokim spektrum doświadczeń życiowych Przymusowe, związane z koniecznością ( muszę", powinienem", Nieprzymusowe, przyjemniejsze ( chcę", z własnej inicjatywy", konieczność", przymus") chęć uczelnia się", dobrowolne") Rozwój zawodowy ( związane z rozwojem zawodowym") Rozwój własny ( dla siebie") Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie: M. Daszkiewicz, S. Wrona, Podsumowanie badań fokusowych, Kuźnia Kadr 6 - Uczelnie na Rzecz Kształcenia Ustawicznego", Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław, czerwiec 2013. Większość uczestników badań łączyła kształcenie ustawiczne" z kształceniem formalnym, przypisując jednocześnie kształceniu przez całe życie" mniej formalny charakter. Badani wskazywali na bardziej pozytywne skojarzenia z kształceniem przez cale życie". Mimo tego kształcenie ustawiczne" uznawali za bardzo przydatne, czego przykładem może być następująca wypowiedź: Jest to bardzo potrzebne, bo dzisiejszy świat tak pędzi, że nie ma możliwości poprzestawać na tym, co się zdobyło w okresie studiów". Podnoszenie kompetencji i poszerzanie wiedzy przez osoby dorosłe - zainteresowanie, motywy, korzyści i bariery Wdrażanie idei uczenia się przez całe życie pociąga za sobą zmianę w podejściu do edukacji oferowanej w ramach instytucji szkolnictwa wyższego. Naturalne wydaje się, że uczelnie zainteresowane rozwojem 5 Zdarza się, ze niektórzy autorzy, traktują kształcenie ustawicznego jako skierowaną do osób dorosłych część uczenia się przez całe życie. Por. P. Tissot, Terminology of Vocational Training Policy. A Multilingual Glossary for an Enlarged Europe, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2004, s. 103. 6 Szerzej: Making a European Area of Lifelong Learning a Reality, Communication from the Commission, COM(2001) 678 fnal, Brussels, 21.11.2001, http://www.bologna-berlin2003.de/pdf/mitteilungeng.pdf [dostęp: 30.11.2011]; R. Górska, J. Półturzycki (red.), Edukacja ustawiczna w szkołach wyższych od idei do praktyki, Płock-Toruń 2004, s. 36. Marketing i Rynek 8/2014 224

kształcenia ustawicznego, opartego o posiadane struktury edukacyjne, powinny prowadzić badania mające na celu diagnozowanie faktycznego zainteresowania osób dorosłych podnoszeniem kompetencji i poszerzaniem wiedzy. Warto przy tym pamiętać, że przygotowanie atrakcyjnej oferty, dostosowanej do oczekiwań rynku wymaga, poza oczywistą kwestią diagnozy potrzeb edukacyjnych (rozpoznania luk kompetencyjnych), poznania motywów podejmowania dokształcania, a także identyfikowania związanych z nim korzyści i barier. W badaniach ilościowych 7 zrealizowanych w ramach projektu Kuźnia Kadr 6 podjęto próbę określenia zainteresowania dokształcaniem się i podnoszeniem kompetencji wśród czterech grup zidentyfikowanych jako kluczowe dla rozwoju oferty edukacyjnej uczelni ekonomicznych. Byli to absolwenci uczelni rozpoczynający swoją aktywność zawodową, osoby pracujące z dużym doświadczeniem zawodowym, nauczyciele przedsiębiorczości i przedmiotów ekonomicznych oraz menedżerowie firm. Zdecydowana większość badanych (98,3%) określiła, że odczuwa potrzebę dokształcania się i podnoszenia swoich kompetencji, przy czym 70,0% wybrało wariant odpowiedzi zdecydowanie tak", a 28,3% raczej tak". Jednocześnie 82,0% badanych wskazało, że podejmuje aktywność związaną z podnoszeniem kompetencji i poszerzaniem wiedzy. Wśród wybieranych form dokształcania się dominowały: samokształcenie (książki, magazyny, programy komputerowe) - 96,3% wskazań, kursy/szkolenia organizowane przez uczelnie (74,5%), kursy/szkolenia organizowane przez firmy szkoleniowe (74,3%) oraz kursy/szkolenia organizowane przez zakłady pracy (71,1%). Ponad połowa badanych uczestniczyła w seminariach i konferencjach (55,6%), a czterech na dziesięciu odpowiadających (40,9%) korzystało ze studiów podyplomowych lub kursów/szkoleń przez Internet (41,4%). Wymieniając inne formy dokształcania się respondenci podawali: wymiana doświadczeń w grupie pracowniczej, osób pracujących w tej samej branży, na spotkaniach biznesowych oraz towarzyskich 8. W części jakościowej 9 uczestnicy badań oceniali zainteresowanie dokształcaniem się wśród osób dorosłych jako rosnące. W celu pogłębienia tematu zostali zapytani o przyczyny tego wzrostu. W odpowiedzi wskazywali na konieczność ciągłego kształcenia się w związku z szybko zmieniającym się otoczeniem i wymaganiami rynku pracy ( życie nas zmusza do tego - chcąc się utrzymać na rynku", potrzeba się dokształcać, żeby być konkurencyjnym") oraz rosnącą samoświadomością ( czym człowiek więcej wie, tym sobie zdaje sprawę, ile jeszcze nie wie"). Łączyli to także z dużo większą dostępnością różnego typu form dokształcania. Niektórzy podkreślali rosnącą otwartość na dokształcanie się wśród osób starszych ( ludzie w naszym wieku i trochę starsi, ciągle chcą się czegoś uczyć, i jest w nich też dużo większa otwartość"). Inni twierdzili, że zainteresowanie podnoszeniem kompetencji nie jest tak naprawdę kwestią wieku, tylko kwestią sytuacji, jakiejś otwartości umysłu człowieka", a także osobowości ( Są ludzie od dziecka otwarci na wszystko co nowe. A są ludzie tacy, którzy są z natury oporni na wszystkie zmiany i nie lubią tych zmian."). Badani zwracali uwagę na fakt, że większe zainteresowanie dokształcaniem się jest wymuszane przez rozwój technologiczny oraz wdrażanie nowych narzędzi". Wśród wybieranych przez uczestników fokusów form edukacyjnych dominowały szkolenia/kursy stacjonarne, szkolenia/kursy wyjazdowe, studia podyplomowe, kursy e-learningowe, samokształcenie (czytanie, przeglądanie Internetu, oglądanie programów), konferencje. Respondenci podkreślali ponadto, że uczelnie mają szczególny potencjał do prowadzenia wszystkich dostępnych form kształcenia" oraz, że jeśli idzie o rozwój kształcenia ustawicznego, to lepszą pozycję w tym zakresie mają uczelnie techniczne i ekonomiczne, z uwagi na kontakty ze światem biznesu, możliwość uzgadniania programów szkoleń z partnerami biznesowymi, uatrakcyjnianie szkoleń poprzez warsztaty z praktykami (wskazywanie praktycznych aspektów przekazywanej wiedzy)". Badani we wszystkich grupach wskazywali na atuty oferty edukacyjnej uczelni, w tym uczelni ekonomicznych związane z ich większą wiarygodnością i gwarancją jakości wynikająca z posiadanych kompetencji. Doceniano fachowość kadry uczelnianej oraz podkreślano profesjonalizm wynikający z doświadczenia dydaktycznego wykładowców, jak i wynikający z przez pracowników uczelni badań naukowych. Innym ważnym atutem oferty edukacyjnej uczelni okazała się możliwość weryfikacji informacji dotyczącej osób prowadzących zajęcia (czego badani nie mogli powiedzieć o firmach szkoleniowych) oraz większa łatwość dotarcia do informacji o ofercie. 7 W badaniu ilościowym, metodą wspomaganych komputerowo wywiadów telefonicznych (CATI) wzięło udział 500 osób. 8 J. Krupowicz, Wyniki badania CATI dotyczącego dokształcania się i podnoszenia kompetencji przez osoby dorosłe, Kuźnia Kadr 6 - Uczelnie na Rzecz Kształcenia Ustawicznego", Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław, czerwiec 2013, s. 4. 9 M. Daszkiewicz, S. Wrona, Podsumowanie badań fokusowych, Kuźnia Kadr 6 - Uczelnie na Rzecz Kształcenia Ustawicznego", Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław, czerwiec 2013, s. 6-14. Marketing i Rynek 8/2014 225

Kreowanie atrakcyjnej rynkowo oferty, jej pozycjonowanie i przygotowanie działań komunikacyjnych, powinno być poparte rozpoznaniem motywów zachowań grup docelowych oraz oczekiwanych przez te grupy i możliwych do zaoferowania im korzyści. Próbę takiej identyfikacji podjęto w ramach przeprowadzonych badań 10. Jako kluczowe motywy dokształcania we wszystkich grupach fokusowych podawano dostosowanie się do wymagań rynku i zmieniających się uwarunkowań ( elastyczność, dopasowanie", żeby nie wypaść z rynku"), w tym konieczność aktualizacji wiedzy w związku szybko postępującymi zmianami ( bycie na bieżąco"). Tradycyjnie podkreślano chęć poszerzenia wiedzy i zdobycia nowych kompetencji. Uczestnicy wskazywali na samoświadomość konieczności kształcenia związanego z dewaluacją raz zdobytej wiedzy lub poczuciem braków kompetencyjnych. na konieczność uzupełniania luk" wskazywali głównie absolwenci ( Bo czują, że im czegoś brakuje, wiedzy albo doświadczenia"). W grupie menedżerów badani podkreślali, że w dobie ciągłego braku czasu szkolenia przyspieszają proces zdobywania wiedzy i poszerzania kompetencji. Samodzielne wyszukiwanie i przyswajanie informacji jest procesem żmudnym ( Samemu dochodzi się do niektórych rzeczy zdecydowanie dłużej i trudniej, zwłaszcza że teraz wszystko się dosyć szybko zmienia"). Poza tym nie zawsze wiadomo, co wybierać i które informacje uznać za ważne i wiarygodne. Trafnie wyrażają to słowa jednego z menedżerów: Jest we mnie ciągła potrzeba, żeby ktoś mi pokazał różne metody, różne rzeczy, a ja sobie wybieram to, co chcę". Zarówno w grupie 40+, jak i grupie absolwentów, jako ważny motyw wskazano poszukiwanie nowości ( szukam czegoś nowego i szkolenia mi to podpowiadają", odkrycia nowych, interesujących rzeczy"). Wśród ważnych czynników pojawił się kontakt z innymi ludźmi. Za szczególnie cenny uważali go uczestnicy wszystkich grup fokusowych. Zwracano uwagę na wymianę doświadczeń, jak i aspekty towarzyskie, w tym poznawanie nowych ludzi. Badani w grupie osób z dużym doświadczeniem zawodowym 40+" za ważny motyw dokształcania uważali poszerzanie horyzontów i rozwijanie własnych zainteresowań. W grupie 40+" wśród motywów podejmowania dokształcenia wymieniono także poczucie niezależności ( ludzie chcą walczyć 0 to, żeby być jak najdłużej samodzielnym"). W grupie menedżerów duża część dyskusji na temat motywów podejmowania dokształcania, szczególnie wśród ludzi młodych, skupiła się na kwestii zdobywania certyfikatów. W części ilościowej 11 badań zadano respondentom pytanie dotyczące korzyści związanych z dokształcaniem się. Badanych poproszono o podanie przynajmniej jednej takiej korzyści. Najczęściej wymieniane były korzyści związane z: funkcjonowaniem na rynku pracy (wyższa, lepsza pozycja na rynku pracy, bycie konkurencyjnym, dostosowanie się do wymagań rynku pracy, elastyczność, podnoszenie kwalifikacji); ogólnym rozwojem osobistym i samooceną (samorealizowanie się w pracy, satysfakcja, poczucie wartości, zwiększenie pewności siebie); aktualizacją wiedzy (bycie na bieżąco z aktualną wiedzą, przepisami, trendami naukowymi 1 biznesowymi); sferą ekonomiczną (podwyżka, wyższe zarobki, możliwość zmiany pracy na lepiej opłacaną). Na rysunku 1 przedstawiono główne motywy oraz kluczowe korzyści wiązane z dokształcaniem się przez osoby dorosłe, zidentyfikowane na podstawie przeprowadzonych badań jakościowych i ilościowych. Marketingowe spojrzenie na ofertę edukacyjną uczelni w ramach kształcenia ustawicznego wymaga także rozpoznania potencjalnych barier związanych z przyjęciem proponowanych form kształcenia, dostrzeganych przez adresatów oferty. Istotne jest określenie powodów, dla których niektórzy ludzie nie podejmują wysiłku związanego z dokształcaniem się, oraz identyfikacja czynników ograniczających ich możliwości w tym zakresie. W badaniach jakościowych 12 za najważniejszą barierę związaną z dokształcaniem się przez osoby dorosłe, we wszystkich grupach fokusowych, uznano barierę finansową. Uczestnicy podkreślali wagę edukacji finansowanej ze środków unijnych, która według nich w znaczący sposób zwiększa dostępność różnorodnych form poszerzania wiedzy i podnoszenia kompetencji. Do innych kosztów zaliczono czas, który trzeba poświecić na szkolenia/kursy, studia podyplomowe i inne formy rezygnując z czasu wolnego, weekendów lub urlopów. Do barier zaliczono także brak informacji. Absolwenci podawali jako barierę dostępności oferty edukacyjnej ograniczenia wynikające z kryteriów rekrutacyjnych, których często nie spełniają. Uznali też, że często znaczną przeszkodą może być czas odbywania się zajęć. Wśród powodów, dla których inni nie podejmują dokształcania się uczestnicy najczęściej wskazywali brak motywacji wynikającej z braku namacalnych korzyści (podkreślany szczególnie w grupie menedżerów oraz przez nauczycieli, którzy zauważali taką tendencję u osób młodych) lub lęk przed nieznanym ( przed czymś nowym lub czymś, co jest dla nich skomplikowane"). 10 11 12 M. Daszkiewicz, S. Wrona, jw., s. 6-7. J. Krupowicz, jw., s. 12. M. Daszkiewicz, S. Wrona, jw., s. 8. Marketing i Rynek 8/2014 226

Rysunek 1. Motywy i korzyści związane z dokształcaniem się przez osoby dorosłe Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie: M. Daszkiewicz, S. Wrona, Podsumowanie badań fokusowych, Kuźnia Kadr 6 - Uczelnie na Rzecz Kształcenia Ustawicznego", Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław, czerwiec 2013 oraz J. Krupowicz, Wyniki badania CATI dotyczącego dokształcania się i podnoszenia kompetencji przez osoby dorosłe, Kuźnia Kadr 6 - Uczelnie na Rzecz Kształcenia Ustawicznego", Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław, czerwiec 2013. W badaniach ilościowych 13 respondentów poproszono o ocenę wybranych czynników 14 mogących stanowić barierę w dokształcaniu się w skali od 1 do 5 (ocena 1" oznaczała niewielką barierę, a ocena 5" oznaczała bardzo dużą barierę, w przypadku, gdy w opinii respondenta dana bariera nie dotyczyła go podawano 0"). Na podstawie uzyskanych ocen (w skali 1-5) czynników stanowiących barierę dla decyzji o dokształcaniu się obliczono średnią ocenę dla każdej z wymienionych w kwestionariuszu barier. Czynnikiem stanowiącym największą barierę w opiniach respondentów okazały się koszty związane z dokształcaniem, średnia ocena 3,53 (3,68 dla nauczycieli). Z kolei w przypadku pięciu barier średnia ocena była wyższa od 2,5 i mniejsza od 3,0, stanowiąc o przeciętnym znaczeniu, ale występującym jako bariera czynniku. Są to: brak ciekawych ofert blisko miejsca zamieszkania/miejsca pracy, obowiązki zawodowe, obowiązki rodzinne/domowe, czas, który trzeba poświęcić na dokształcanie oraz brak poparcia ze strony pracodawcy. W przypadku sześciu spośród 12 barier średnia ocena nie przekracza oceny 2,0. Najniższe średnie oceny uzyskały dwie bariery: brak wiary we własne możliwości oraz złe doświadczenia w przeszłości związane z kształceniem. Respondenci mieli także możliwość podawania własnych odpowiedzi uzupełniających zaproponowaną listę. Pojawiły się takie bariery, jak: brak bazy ofert dającej jasną, pełną i aktualną informację o proponowanych formach kształcenia oraz nieelastyczność oferty (pod względem terminów, typu, programu i grup docelowych) 15. Identyfikacja kluczowych czynników motywujących i demotywujących potencjalnych uczestników aktywności edukacyjnych uczelni w ramach kształcenia ustawicznego jest doskonałą podstawą wyznaczania kierunku działań jednostek odpowiedzialnych za wskazane formy kształcenia. Chcąc wykorzystać potencjał jaki tkwi w idei lifelong learning działania te powinny zmierzać do: likwidowania bądź ograniczania barier związanych z kształceniem ustawicznym, zmian opinii i postaw adresatów oferty w przypadku błędnego postrzegania i wyolbrzymiania barier, zmniejszania znaczenia barier w porównaniu z oferowanymi korzyściami, zwiększania znaczenia korzyści oferty kształcenia ustawicznego czy też zwiększania znaczenia kosztów wynikających z niepodejmowania dokształcania. Przede wszystkim jednak zdecydowanie większy nacisk należy położyć na całościowe, pozytywne motywowanie do uczenia się przez całe życie. 13 J. Krupowicz, jw., s. 14. 14 Należy podkreślić, że lista czynników w badaniach ilościowych była poddawana rotacji. 15 J. Krupowicz, Wyniki badania CATI dotyczącego dokształcania się i podnoszenia kompetencji przez osoby dorosłe, Kuźnia Kadr 6 - Uczelnie na Rzecz Kształcenia Ustawicznego", Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław, czerwiec 2013. Marketing i Rynek 8/2014 227

Podsumowanie W Konkluzjach Rady Europy z dnia 12 maja 2009 roku w sprawie strategicznych ram europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia stwierdzono między innymi, że wyzwania wynikające ze zmian demograficznych oraz konieczność regularnego uaktualniania i rozwijania umiejętności stosownie do zmieniającej się sytuacji gospodarczej i społecznej, stwarzają potrzebę takiego podejścia do uczenia się, które będzie uwzględniać całe życie, oraz takich systemów kształcenia, które będą lepiej reagować na zmiany i bardziej otworzą się na świat zewnętrzny" 16. Z punktu widzenia jednostki bieżące uzupełnianie kompetencji i zdobywanie coraz to nowych umiejętności jest dziś warunkiem koniecznym, by nadążyć za tempem zachodzących zmian, zrozumieć otaczający świat i radzić sobie w stale zmieniającej się rzeczywistości. Brak motywacji, gotowości i/lub możliwości do ciągłego podnoszenia i aktualizacji kompetencji oznacza brak elastyczności zawodowej i zdolności adaptacyjnych. Przesądza o niskiej wartości na rynku pracy, a w dłuższej perspektywie czasowej uniemożliwia aktywny udział w życiu społeczeństwa opartego na wiedzy. Tak wiec z jednej strony kształcenie ustawiczne jest koniecznością, ale z drugiej stanowi ogromną szansę. Wprowadza nowe cele, formy, metody i treści edukacyjne. Przyciąga bogactwem tematów oraz różnorodnością i nowoczesnością form kształcenia. Realizowane na poziomie uniwersyteckim (w tym na uczelniach o profilu ekonomicznym) gwarantuje, że w ofercie edukacyjnej znajdą się najaktualniejsze, potrzebne kwalifikacje (wiedza, umiejętności i kompetencje społeczne) poszukiwane przez pracodawców, a poszczególne przedsięwzięcia edukacyjne charakteryzować będą się wysoką, powtarzalną jakością, popartą długoletnim doświadczeniem badawczym i aplikacyjnym kadry dydaktycznej. Jeśli tak ma się stać, konieczne jest zwiększenie aktywności uczelni w obszarze kształcenia ustawicznego. Uniwersytety muszą pozytywnie odpowiedzieć na rosnące oczekiwania otoczenia dotyczące rozszerzenia oferty dydaktycznej m.in. o krótkie formy, takie jak kursy czy szkolenia. Uczelnie powinny stać się motorem rozwoju gospodarczego, depozytariuszem i kreatorem nowoczesnej wiedzy oraz twórcą innowacji dydaktycznych. Niezbędne jest szersze otwarcie się na lokalną społeczność i poszukiwanie nowych grup docelowych dla usług edukacyjnych. Naturalnie kwestia realizacji tych przedsięwzięć, jak to określił jeden z uczestników badań jakościowych, stanowi trudny orzech do zgryzienia". Dodał jednak, że wszystko, co przynosi dobre efekty, wymaga pracy. To inwestycja długoterminowa i ogromna szansa, także dla uczelni ekonomicznych". To źródło poważnych korzyści, nie tylko finansowych. Lifelong learning - opportunity or necessity (marketing implications for universities of economics) Summary: The purpose of this article is to identify opportunities regarding the area of lifelong learning at Polish universities, with particular attention to economic universities. Reflections on education, training, competence and skills development by adults are supported by results of studies on interest, motives, perceived benefits and barriers and preferences for various forms of education and training. On the basis of the research results authors indicate the need for the development of the educational offer of economic universities in the field of lifelong learning and formulate preliminary conclusions regarding activities in this area. Keywords: lifelong learning, competence development, educational offer. 16 Por. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z dn. 28.05.2009, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:c:2009:119:0002:0010:pl:pdf [dostęp: 11.12.2013]. Marketing i Rynek 8/2014 228