Spis treści Wstęp......................................... 9 CZĘŚĆ I. SPECYFIKA SYSTEMU BANKOWEGO W POLSCE..... 13 Rozdział 1. System bankowy jako element rynkowego systemu finansowego............................. 15 1.1. Ogniwa, sektory i modele systemu finansowego........ 15 1.2. Ewolucja, determinanty i funkcje systemu bankowego.... 19 1.3. Dwuszczeblowa struktura systemu bankowego......... 23 1.4. Instytucje wspierające działalność banków........... 28 1.4.1. Związek Banków Polskich................ 28 1.4.2. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA............. 29 1.4.3. Biuro Informacji Kredytowej SA............. 31 Rozdział 2. Narodowy Bank Polski w dwuszczeblowym systemie bankowym.............................. 33 2.1. Cel, zadania i funkcje Narodowego Banku Polskiego..... 33 2.2. Niezależność banku centralnego................ 37 2.3. Kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej przez Radę Polityki Pieniężnej..................... 40 2.4. Instrumenty polityki pieniężnej................. 45 2.4.1. Rezerwa obowiązkowa.................. 45 2.4.2. Operacje otwartego rynku................ 46 2.4.3. Operacje depozytowo-kredytowe............. 47 2.4.4. Pozostałe instrumenty polityki pieniężnej........ 48 Rozdział 3. Nadzór bankowy w zintegrowanym nadzorze nad rynkiem finansowym.............................. 50 3.1. Europejska architektura nadzoru nad rynkiem finansowym............................ 50
6 Spis treści 3.2. Zasady funkcjonowania Komisji Nadzoru Finansowego........................... 53 3.3. Cele, czynności i formy nadzoru bankowego.......... 55 3.4. Funkcje nadzoru bankowego.................. 58 3.4.1. Funkcja licencyjna..................... 58 3.4.2. Funkcja regulacyjna.................... 59 3.4.3. Funkcja kontrolna..................... 61 3.4.4. Funkcja dyscyplinująca.................. 63 Rozdział 4. Sieć bezpieczeństwa finansowego................. 65 4.1. Struktura instytucjonalna sieci bezpieczeństwa finansowego............................ 65 4.2. Rola banku centralnego w sieci bezpieczeństwa finansowego............................ 69 4.3. Bankowy Fundusz Gwarancyjny jako ogniwo sieci bezpieczeństwa finansowego................... 73 4.3.1. Organizacja i źródła finansowania działalności BFG..................... 73 4.3.2. Działalność gwarancyjna, pomocowa i analityczna BFG..................... 75 4.4. Sieć bezpieczeństwa finansowego a kryzys finansowy..... 77 Rozdział 5. Banki w dwuszczeblowym systemie bankowym......... 79 5.1. Zasady funkcjonowania banków i kryteria ich klasyfikacji.......................... 79 5.2. Banki uniwersalne........................ 82 5.3. Banki spółdzielcze........................ 85 5.4. Banki hipoteczne......................... 90 5.5. Banki inwestycyjne........................ 93 CZĘŚĆ II. ZARZĄDZANIE FINANSAMI BANKU............. 97 Rozdział 6. Identyfikacja zarządzania finansami banku........... 99 6.1. Istota, cel i zakres zarządzania finansami banku........ 99 6.2. Plan finansowy podstawą gospodarki finansowej banku............................... 103 6.3. Budżetowanie........................... 106 6.4. Portfel handlowy i portfel bankowy............... 108 Rozdział 7. Metody i instrumenty finansowe wykorzystywane w zarządzaniu finansami banku.................. 111 7.1. Odsetki.............................. 111 7.2. Prowizje i opłaty......................... 114 7.3. Marże bankowe.......................... 117
Spis treści 7 7.4. Rachunek kosztów........................ 121 7.5. Wynik finansowy i całkowite dochody............. 127 Rozdział 8. Zasoby finansowe banku...................... 132 8.1. Źródła pozyskiwania obcych środków pieniężnych...... 132 8.2. Depozyty jako podstawowe zasoby finansowe banku..... 137 8.2.1. Polityka pozyskiwania depozytów............ 137 8.2.2. Kalkulacja cen depozytów................. 140 8.3. Kapitały własne banku...................... 143 8.3.1. Rola, funkcje i poziom kapitału własnego........ 143 8.3.2. Kategorie kapitału własnego............... 147 8.3.3. Koszt kapitału własnego.................. 150 Rozdział 9. Zagospodarowanie zasobów finansowych banku........ 153 9.1. Działalność kredytowa banku.................. 153 9.1.1. Produkty kredytowe banku................ 153 9.1.2. Polityka kredytowa banku................. 157 9.1.3. Kalkulacja cen kredytów................. 160 9.2. Działalność inwestycyjna banku................. 163 9.2.1. Bank jako inwestor na rynku kapitałowym....... 163 9.2.2. Polityka inwestycyjna banku............... 166 9.2.3. Kalkulacja opłacalności inwestycji w instrumenty finansowe.......................... 169 Rozdział 10. Ryzyko w działalności banku................... 173 10.1. Zarządzanie ryzykiem bankowym............... 173 10.1.1. Etapy zarządzania ryzykiem bankowym....... 173 10.1.2. Zasady funkcjonowania systemu zarządzania ryzykiem......................... 177 10.2. Specyfika wybranych rodzajów ryzyka bankowego...... 180 10.2.1. Ryzyko kredytowe................... 180 10.2.2. Ryzyko rynkowe.................... 185 10.2.3. Ryzyko operacyjne................... 189 10.2.4. Ryzyko płynności płatniczej.............. 193 Rozdział 11. Regulacje nadzorcze w zakresie ryzyka bankowego...... 198 11.1. Limity koncentracji zaangażowań............... 198 11.2. Próg koncentracji kapitałowej................. 201 11.3. Całkowity wymóg kapitałowy................. 202 11.4. Współczynnik wypłacalności.................. 204 11.5. Kapitał wewnętrzny....................... 206 11.6. Norma adekwatności kapitałowej............... 208 11.7. Rezerwy na ryzyko związane z działalnością banków.... 211
8 Spis treści 11.8. Zabezpieczenia prawne.................... 213 11.9. System ratingowy........................ 217 CZĘŚĆ III. ANALIZA I OCENA SYTUACJI FINANSOWEJ BANKU.. 221 Rozdział 12. Sprawozdawczość finansowa jako podstawowe źródło informacji finansowej....................... 223 12.1. Funkcje, cechy i elementy sprawozdawczości finansowej.. 223 12.2. Sprawozdanie finansowe banku................ 230 12.2.1. Bilans.......................... 230 12.2.2. Rachunek zysków i strat................ 235 12.2.3. Rachunek przepływów pieniężnych.......... 236 12.2.4. Zestawienie zmian w kapitale własnym........ 240 12.2.5. Informacja dodatkowa................. 242 12.3. Operacyjne segmenty działalności............... 244 Rozdział 13. Analiza finansowa banku..................... 249 13.1. Założenia metodologiczne analizy finansowej........ 249 13.2. Analiza wstępna kondycji finansowej banku......... 255 13.3. Rozwinięta analiza finansowa banku............. 260 13.3.1. Klasyfikacje wskaźników finansowych........ 260 13.3.2. Kryteria ogólne analizy finansowej.......... 262 13.3.2.1. Płynność płatnicza.............. 262 13.3.2.2. Efektywność finansowa........... 269 13.3.2.3. Adekwatność kapitałowa.......... 278 13.3.2.4. Jakość portfela kredytowego i innych należności................... 280 13.4. Kryteria szczegółowe analizy finansowej........... 282 Rozdział 14. Kondycja finansowa banków w ocenie centralnych instytucji bankowych........................ 286 14.1. Ocena kondycji finansowej w metodyce oceny banków i identyfikacji ryzyka w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym......................... 286 14.2. Ocena kondycji finansowej sektora bankowego w raporcie o stabilności finansowej NBP........... 290 14.3. Ocena kondycji finansowej sektora bankowego w raporcie Komisji Nadzoru Finansowego.......... 295 Bibliografia..................................... 297 Spis tabel....................................... 307 Spis ilustracji..................................... 309 Indeks........................................ 311
Wstęp Funkcjonowanie banku wymaga podejmowania decyzji dotyczących wykorzystania posiadanych przez niego zasobów i osiągnięcia wyznaczonych celów strategicznych i operacyjnych. Decyzje te, odnoszące się zarówno do zasobów materialnych, jak i niematerialnych, mają wymiar finansowy, a o ich skuteczności świadczą wypracowane wyniki finansowe. Podejmowanie i wdrażanie decyzji finansowych w banku odbywa się w szczególnych warunkach. Z jednej strony, to uwarunkowania zewnętrzne, przede wszystkim duża konkurencja międzybankowa. Z drugiej strony, bank to instytucja zaufania publicznego, co oznacza, że zasada samodzielności działania jest wprawdzie realizowana, ale jest to samodzielność ograniczona licznymi regulacjami nadzorczymi. Celem niniejszej publikacji jest: charakterystyka uwarunkowań zewnętrznych, czyli szeroko rozumianego otoczenia, w jakim bank funkcjonuje, co determinuje podejmowane decyzje finansowe, identyfikacja instrumentów zarządzania finansami banku i omówienie specyfiki ich działania, ocena skuteczności wykorzystywania instrumentów finansowych w zarządzaniu bankiem poprzez ich ujęcie w ocenie kondycji finansowej banków. Realizacja powyższych celów znalazła odzwierciedlenie w strukturze książki, czyli jej podziale na trzy części. Część pierwsza przedstawia specyfikę dwuszczeblowego systemu bankowego w Polsce. Rozważania Autorki skoncentrowały się na centralnych instytucjach, które mają szczególne znaczenie, zwłaszcza w aspekcie bezpieczeństwa, dla funkcjonowania każdego banku. Do takich instytucji należą bank centralny, czyli Narodowy Bank Polski, instytucja nadzoru bankowego, czyli Komisja Nadzoru Finansowego i system gwarantowania depozytów, czyli Bankowy
10 Wstęp Fundusz Gwarancyjny. Zaprezentowano nie tylko specyfikę oddziaływania tych instytucji na funkcjonowanie banków w Polsce, co determinuje podejmowane przez banki decyzje finansowe, ale również wzajemną ich współpracę w ramach sieci bezpieczeństwa finansowego. Część pierwszą książki zamyka omówienie zasad funkcjonowania banków (uniwersalnych, spółdzielczych, hipotecznych i inwestycyjnych) będących podstawowym ogniwem dwuszczeblowego systemu bankowego. Część druga książki to zarządzanie finansami banku. Autorka zidentyfikowała cel i zakres zarządzania finansami banku oraz metody i instrumenty finansowe wykorzystywane w zarządzaniu finansami. Przedstawione zostały podstawowe źródła pozyskiwania zasobów finansowych banku oraz ich wykorzystanie, ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka bankowego. Ryzyko zostało omówione nie tylko jako cecha typowa dla każdej czynności bankowej, ale przede wszystkim jako uwarunkowanie jej realizacji. Ze względu na obszerność zagadnień związanych z zarządzaniem ryzykiem bankowym, rozważania skoncentrowano na tych rodzajach ryzyka bankowego, które są przedmiotem pomiaru i regulacji nadzorczych w ramach adekwatności kapitałowej. Relacje ryzyko kapitał, które stanowią istotę adekwatności kapitałowej, zdominowały nie tylko zarządzanie finansami banku, ale szeroko rozumiane zarządzanie bankiem, dlatego podjęto próbę omówienia specyfiki najważniejszych i najbardziej charakterystycznych regulacji nadzorczych w tym zakresie. Część trzecia książki to ocena skuteczności podejmowanych decyzji finansowych, którą najlepiej oddaje kondycja finansowa banku. Wymagało to omówienia założeń metodologicznych analizy sytuacji finansowej banku, zarówno od strony samego banku, jak i od strony centralnych instytucji bankowych. Przedstawiono zakres i kryteria oceny kondycji finansowej, jakie stosują banki w swoich sprawozdaniach finansowych oraz jakie stosują instytucje omówione w części pierwszej do identyfikacji ryzyka (Bankowy Fundusz Gwarancyjny), do oceny stabilności finansowej (Narodowy Bank Polski) i do oceny kondycji finansowej sektora bankowego (Komisja Nadzoru Finansowego). Pozwoliło to na porównanie zestawu instrumentów finansowych, a także wskaźników finansowych, wykorzystywanych do oceny kondycji finansowej banków w dwuszczeblowym systemie bankowym. Zagadnienia związane z finansami banku zostały oparte na prezentacji literatury przedmiotu oraz omówieniu aktualnych regulacji nadzorczych dotyczących tego tematu, obejmujących regulacje unijne (dyrektywy) i regulacje wprowadzone przez Komisję Nadzoru Finansowego. Bogaty zestaw przypisów pozwala Czytelnikowi dotrzeć do opracowań, które szczegółowo ujmują omawiane zagadnienia.
Wstęp 11 Książka ma charakter teoretyczno-praktyczny. Omawiane teoretyczne zasady funkcjonowania wybranych instrumentów finansowych i regulacje nadzorcze w tym zakresie zostały poparte przykładami z praktyki bankowej. Na przykładzie BRE Banku SA i ING Banku Śląskiego SA dokonano analizy porównawczej. Przykłady prezentowane w książce przedstawiają podejście obu banków do omawianych zagadnień, a tym samym umożliwiają porównanie, jak banki wdrażają w życie obowiązujące regulacje nadzorcze. Książka przeznaczona jest dla szerokiego kręgu odbiorców. Podstawową grupę stanowią studenci różnych kierunków i specjalności studiów ekonomicznych, w szczególności zainteresowani pogłębieniem wiedzy z zakresu zarządzania finansami banku. Przedstawione zagadnienia mogą być wykorzystane na studiach podyplomowych i doktoranckich oraz powinny zainteresować pracowników banków i instytucji finansowych. Stan prawny: styczeń 2011
Część I Specyfika systemu bankowego w Polsce
Rozdział 1 System bankowy jako element rynkowego systemu finansowego 1.1. Ogniwa, sektory i modele systemu finansowego System finansowy, stanowiący mechanizm współtworzenia siły nabywczej i jej krążenia w gospodarce, obejmuje publiczny system finansowy, czyli sektor finansów publicznych oraz rynkowy system finansowy, czyli sektor finansów komercyjnych 1. Rynkowy system finansowy, który funkcjonuje w oparciu o transakcje, w których co najmniej jedna strona to instytucja prywatna, składa się z czterech ogniw, którymi są instrumenty finansowe, rynki finansowe, instytucje finansowe oraz zasady, na jakich one działają. Ogniwa te są ze sobą wzajemnie powiązane, ale punktem wyjścia są usługi finansowe, ponieważ to ich rodzaj decyduje o statusie prawnym instytucji finansowej, co z kolei określa funkcje, jakie pełnią te instytucje, rodzaj kreowanych instrumentów finansowych i segmenty rynku, na jakich odbywają się transakcje tymi instrumentami. Podstawowe elementy rynkowego systemu finansowego, czyli jego ogniwa, sektory, w jakich funkcjonują instytucje finansowe oraz modele ewolucji przedstawia ilustracja 1.1. Instytucje finansowe, czyli pośrednicy finansowi, to podmioty ekonomiczne specjalizujące się w przyjmowaniu na siebie zobowiązań finansowych oraz nabywaniu takich zobowiązań od innych podmiotów, z czego wynika, że przedmiotem ich działalności jest utrzymywanie instrumentów finansowych oraz dokonywanie nimi obrotu 2. Najczęściej wykorzystywanym kryterium podziału 1 B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak (red.), System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 17. 2 Tamże, s. 32.
16 Część I. Specyfika systemu bankowego w Polsce instytucji finansowych jest kryterium tworzenia własnych instrumentów finansowych, według którego instytucje finansowe można podzielić na dwie grupy: 1) pasywni pośrednicy finansowi, czyli instytucje, które nie tworzą własnych instrumentów finansowych, ale zajmują się wyłącznie redystrybucją instrumentów znajdujących się w obiegu, do której to grupy zalicza się kantory walutowe, domy maklerskie i firmy faktoringowe, 2) aktywni pośrednicy finansowi, którzy tworzą własne instrumenty finansowe. RYNKOWY SYSTEM FINANSOWY OGNIWA SEKTORY MODELE rynki finansowe instytucje finansowe instrumenty finansowe zasady ich funkcjonowania sektor bankowy sektor ubezpieczeniowy sektor usług inwestycyjnych model oparty na funkcjonowaniu rynku papierów wartościowych model zorientowany na banki Ilustracja 1.1. Cechy rynkowego systemu finansowego W tej grupie wyróżnia się instytucje tworzące niepieniężne instrumenty finansowe, czyli towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne, fundusze venture capital i private equity, banki inwestycyjne oraz instytucje tworzące pieniądz, czyli bank centralny i banki komercyjne 3. Przyjmując natomiast za kryterium podziału przedmiot działania danej instytucji, a więc świadczone usługi, wyszczególnione w katalogu usług finansowych na rynku Unii Europejskiej, pośredników finansowych dzieli się na: instytucje finansowe, instytucje kredytowe (w tym instytucje płatnicze) i instytucje ubezpieczeniowe 4. Instytucja finansowa ujmowana jest w regulacjach prawnych w szerokim i wąskim znaczeniu. W szerokim znaczeniu instytucja finansowa to każdy podmiot działający na rynku finansowym i świadczący usługi finansowe, co oznacza, że są to banki, zakłady ubezpieczeń, firmy inwestycyjne, fundusze inwestycyjne i emerytalne oraz instytucje płatnicze 5. W wąskim znaczeniu instytucja finansowa 3 Tamże, s. 33. 4 D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 104. 5 Tamże, s. 103. Por. A. Jurkowska-Zeidler, Bezpieczeństwo rynku finansowego w świetle prawa Unii Europejskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 34.